Figura retoryczna (muzyka)

Figura retoryczna w muzyce to np. struktura melodyczna, ale też użycie w określony sposób pauz, środków harmonicznych, a nawet świadome zastosowanie zakazanych, błędnych z punktu widzenia sztuki kompozytorskiej, harmonii i kontrapunktu, skoków melodycznych, nierozwiązanych czy nieprawidłowo rozwiązanych dysonansów itp., które mają za zadanie wyrażać z góry określone pojęcia, uczucia i emocje, np. ilustrując tekst, na którym oparta jest kompozycja.

Zarys historyczny

Początki retoryki muzycznej datuje się na XVI wiek, a okres największego rozkwitu na renesans i barok. Proces komponowania utworów w tym okresie przypominał układanie mowy. Kompozytor w celu wyrażenia emocji dobierał odpowiednie figury retoryczne i na tej podstawie tworzył muzykę. Rozwój i popularność retoryki muzycznej w tym okresie był związany z zainteresowaniem antykiem oraz z działalnością Cameraty florenckiej. Retoryka muzyczna została również opisana w "traktacie o muzyce retorycznej" (1606 r.) przez Joachima Burmeistera.

Wybrane figury retoryczne

Figury emfatyczne – ilustrujące emocje w muzyce:

patopoja – następstwo półtonów, symbol bólu rozpaczy, cierpienia,
saltus duriusculus – skok zakłócający diatonikę, symbol fałszu, obłudy, także smutku, bólu i żałości,
passus duriusculus – interwał chromatyczny zakłócający diatonikę,
exclamatio – skok o interwał większy niż tercja (najczęściej seksta), błaganie, euforia, wybuch emocji,
interrogatio – interwał wznoszący się, symbol zapytania,
aposiopesis – pauza, symbol pustki, śmierci,
suspiratio – przerywanie dźwięków pauzami, symbol westchnienia, tęsknoty,
antitheton lub contrapositum – pasaż muzyczny wyrażający przeciwstawne uczucia (np. śmiech jednego bohatera i płacz drugiego),
ampliphicatio – nagromadzenie terminów opisujących obiekt,
multiplicatio – powtarzanie dysonansowego współbrzmienia.

Figury onomatopeiczne – naśladujące, ilustrujące dosłowne znaczenie słów:

assimilatio lub homoiosis – naśladowanie różnych odgłosów (np. śpiewu ptaków)
ascendus
descendus
fuga – figura, w której pierwszy głos był naśladowany przez kolejne głosy, służyła wyrażeniu pościgu lub ucieczki
tirata – naśladowanie gwałtownych zjawisk jak pioruny i grzmoty
circulatio – seria zwykle ośmiu nut tworzących na pięciolinii okrąg lub sinusoidę
figura krzyża – seria czterech nut układających się interwałami w krzyż na pięciolinii (np. e-h-H-e)

Bibliografia

Piotr Łykowski, Retoryka i zdobnictwo w muzyce dawnej, w: Wokalistyka i pedagogika wokalna. Materiały pokonferencyjne i tematy badawcze, Wrocław: Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego we Wrocławiu 2007, ss. 153-163
Dietrich Bartel: Musica Poetica: Musical-Rhetorical Figures in German Baroque Music. The University of Nebrasca Press, 1997. ISBN 0-8032-1276-3. [dostęp 2014-05-11]. (ang.).