Grybów

Grybów
	miasto i gmina
	; Widok na miasto z wieży na Jaworzu
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	nowosądecki
Data założenia	1340
Prawa miejskie	1340
Burmistrz	Paweł Fyda
Powierzchnia	16,96 km²
Wysokość	360 m n.p.m.
Populacja (2022); • liczba ludności; • gęstość	; 5982; 353 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 18
Kod pocztowy	33-330
Tablice rejestracyjne	KNS
	Położenie na mapie Polski Grybów
	Położenie na mapie województwa małopolskiego Grybów
	Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego Grybów
	49°37′28″N 20°56′54″E/49,624444 20,948333
TERC (TERYT)	1210011
SIMC	0960042
	Urząd miejskiRynek 12; 33-330 Grybów
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Grybów – miasto w Polsce w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim. Miasto Grybów administracyjnie graniczy z gminą Grybów, której granice otaczają niemal całe miasto oraz na niewielkim odcinku we wschodniej części z gminą Ropa wchodzącą w skład powiatu gorlickiego.

Ośrodek administracyjny starostwa grybowskiego^[2]. Miasto królewskie Grębów, położone w drugiej połowie XVI wieku w powiecie bieckim województwa krakowskiego, należało do tenuty grybowskiej^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa nowosądeckiego.

Geografia

Grybów położony jest na pograniczu Beskidu Niskiego i Pogórza Rożnowskiego, nad rzeką Białą. Otaczające miasto Góry Grybowskie wznoszą się na wysokość powyżej 700 m n.p.m., a średnia wysokość położenia miasta wynosi 360 m n.p.m. przy maksymalnej różnicy wzniesień 260 m.

Grybów ma powierzchnię 16,95 km², w tym: użytki rolne 63%, użytki leśne 20%. Miasto stanowi 1,1% powierzchni powiatu.

W okolicach miasta występują źródła wód mineralnych (solanki).

Demografia

W XVII wieku Grybów zamieszkiwało około 500 mieszkańców^[4].

W 1873 miasto Grybów liczyło 1782 mieszkańców, w tym 1383 katolików i 339 wyznawców judaizmu^[5]. W 1918 liczba mieszkańców miasta wynosiła 3119^[6]. W latach 1999–2004 liczba mieszkańców kształtowała się prawie na niezmienionym poziomie i wynosiła średnio 6170 osób, z czego ok. 51% stanowiły kobiety. Nieznaczny wzrost ludności zanotowano w 2002. Wg danych Narodowego Spisu Powszechnego Grybów miał wówczas 6228 mieszkańców. Według danych GUS na 31 marca 2011 liczba mieszkańców Grybowa wynosiła 6261 osób.

Miasto Grybów wyróżnia się najwyższym wskaźnikiem gęstości zaludnienia w powiecie nowosądeckim. Wynosi on 369 osób/km² i jest on znacznie wyższy zarówno od średniej gęstości zaludnienia powiatu (125 osób/km²), jak i od porównywalnych gmin: Łabowej (47 osób/km²), Nawojowej (159 osób/km²).

Piramida wieku mieszkańców Grybowa w 2014^[7]:

Historia

Miasto królewskie zostało założone przez Kazimierza III Wielkiego w 1340 na prawie magdeburskim^[8]. Miasto zostało założone dla kolonistów ze Śląska i Niemiec. Zasadźcą był Hanco Dives (po łacinie „Bogacz”), syn Jana Bogacza^[9]. Grybów ponownie otrzymał prawa miejskie w 1488. Był siedzibą starostwa niegrodowego, ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym (głównie sukiennictwo). Istniała tu m.in. szkoła Wita Stwosza i może tutaj powstała słynna figura tzw. Madonny z Krużlowej. W czasie potopu szwedzkiego doszło do bitwy pod Czerwoną Górą (obecnie Orlik Grybowski nad rzeką Białą). Miasto było wielokrotnie niszczone nie tylko przez Szwedów, ale też w 1657 przez Węgrów.

Od XVII wieku odnotowuje się upadek gospodarczy miasta. W czasie konfederacji barskiej, latem 1768 powstańcy spychani przez wojska rosyjskie znaleźli się kilkadziesiąt kilometrów od Grybowa. W latach 1772–1918 Grybów znajdował się w zaborze austriackim. W 1863 w Grybowie powstało nielegalne biuro przyjmujące i ekwipujące ochotników udających się do powstania styczniowego, głównie uczniów gimnazjalnych. W okresie powstania styczniowego i później w latach 1866–1867 bywał w Grybowie Artur Grottger (przyjeżdżający do swojej narzeczonej, Wandy Monné), a około 1900 przybyli do Grybowa Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer.

Od 1876 miasto posiada połączenie kolejowe. W okresie międzywojennym na terenie miasta występował drobny przemysł. W czasie okupacji niemieckiej od października do grudnia 1939 znajdował się tam obóz przejściowy dla jeńców polskich, a w latach 1944–1945 obóz pracy przymusowej dla Polaków i Żydów.

W początkowym okresie okupacji niemieckiej utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości. 24 kwietnia 1942 w parku miejskim rozstrzelano 11 członków Rady Żydowskiej. 20 sierpnia tego samego roku szef nowosądeckiego Gestapo Heinrich Hamann przystąpił do likwidacji getta grybowskiego. 360 osób rozstrzelano w Białej Niżnej, a pozostałych popędzono do sądeckiego getta^[10].

W 1961 zmarł w Grybowie wybitny polski architekt Zdzisław Mączeński.

1 stycznia 1973 do Grybowa włączono wieś Biała Wyżna^[11].

4 czerwca 2010 Grybów i okolice nawiedziła powódź, która spowodowała zalanie miasta w okolicach Piekiełka, między innymi ulic Leszczynowej i Topolowej; zerwany został most przy rzeźni i szkole zawodowej. Na skutek podmycia torów za Grybowem w stronę Tarnowa do 9 lipca 2010 został zawieszony ruch pociągów na odcinku Stróże – Tarnów. W nocy stan rzeki podniósł się o 6 metrów. Powódź spowodowała spore zniszczenia infrastruktury, zalane były także domy i piwnice. Zniszczony został wodociąg. Deszcz zagroził także budynkom Politechniki Warszawskiej na ul. Chłodnej.

Etnografia okolic Grybowa

W 1869 okolice Grybowa opisał m.in. Wincenty Pol: „Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźniańską, która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu”^[12].

Toponimika nazwy

Miasto zostało założone w 1340 przez króla Kazimierza Wielkiego dla kolonistów ze Śląska i Niemiec. Stąd pierwotnie występujące nazwy Grünberg, Grevenstadt, Grynberg i Grewensztat (1395^[13]). Leżało na skrzyżowaniu szlaków handlowych na Ruś i Węgry. Z biegiem czasu ludność i nazwa miasta uległy polonizacji.

Zabytki

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[14].

Bazylika mniejsza pw. św. Katarzyny;
stara plebania;
synagoga (ul. Kilińskiego 10);
cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej;
ratusz (Rynek 12);
budynek d. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (ul. Kościuszki 7) w zakresie zewnętrznej architektury wraz z dolną częścią klatki schodowej;
willa „Helenówka” (ul. Jakubowskiego 36).

Inne zabytki

Dwór Hoschów – siedziba dawnych właścicieli dóbr grybowskich z lat 30. XIX wieku, w południowo-wschodniej części rynku.
Cmentarz żydowski.
Cmentarz wojenny nr 129, cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej.

Osiedla mieszkaniowe

Osiedle Śródmieście I
Osiedle Śródmieście II
Osiedle Biała Wyżna
Osiedle Sośnie
Osiedle Strzylawki

Edukacja

W Grybowie działają dwie szkoły podstawowe, jedno Liceum Ogólnokształcące im. Artura Grottgera, Ośrodek Szkoleniowy Politechniki Warszawskiej^[15] oraz Zespół Szkół Zawodowych.

Gospodarka

Ze względu na strukturę użytkowania gruntów, jak i strukturę występujących na jego terenie podmiotów gospodarczych miasto posiada rolniczo-przemysłowy charakter. Znajdują się tu: zakład stolarki budowlanej, wytwórnia konstrukcji stalowych, drobne zakłady przemysłu spożywczego (m.in. Browar Grybów), Bank Spółdzielczy w Grybowie oraz niewielki ośrodek wypoczynkowy.

Sport

Na Stadionie Miejskim w Grybowie (pojemność 500 miejsc, w tym 194 siedzących, wymiary boiska: 105 × 63 m) swoje mecze rozgrywa piłkarski Ludowy Klub Sportowy „Grybovia”, założony w 1921^[16]. Barwy: biało-zielone. Najwyższym sukcesem sportowym klubu był występ w ówczesnej IV lidze (od zmian organizacyjnych w 2008 III liga). W sezonie 2023/2024 występuje w nowosądeckiej A-klasie^[17].

W Grybowie istnieje również drużyna siatkarek oraz od sezonu 2014/2015 także siatkarzy – UKS Iskry Grybów. Seniorki Iskier występowały w III lidze małopolskiej. Młodziczki UKS w sezonie 2013/2014 oraz 2014/2015 zajmowały w rozgrywkach wojewódzkich miejsca 4. i 7. Od 2013 klub organizuje turniej o Puchar Ziemi Grybowskiej.

Ochotnicza Straż Pożarna

W Grybowie działa jedna jednostka ochotniczej straży pożarnej, która znajduje się w dzielnicy Biała Wyżna. Powstała w 1905, zaś od 1995 znajduje się w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym^[18]^[19].

Miasta partnerskie

Media

grybów.tv – telewizja Grybów^[20]
„Kurier Grybowski” – kwartalnik^[21]
grybów24.pl – portal internetowy^[22]
grybów.pl – portal internetowy^[23]

Transport

Drogi krajowe i wojewódzkie, linie kolejowe

Droga krajowa 28: Zator – Wadowice – Sucha Beskidzka – Nowy Sącz – Grybów – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka
Droga wojewódzka 981: Zborowice – Stróże – Grybów – Krzyżówka – Krynica-Zdrój
Linia kolejowa 96: Tarnów – Leluchów; Dworzec kolejowy Grybów

Królewski most kolejowy

W Grybowie znajduje się królewski most kolejowy o długości około 137 metrów i posiadający 6 przęseł, przechodzi nad korytem rzeki Białej oraz drogą Grybów-Krynica. Wybudowany został w latach 1947–1949. Most łączy województwo małopolskie ze Słowacją i Węgrami. Wcześniej w tym miejscu istniał most wybudowany w latach 1883–1884, podczas budowy odcinka Leluchów-Tarnów Galicyjskiej Kolei Tranwersalnej. Most został zniszczony przez wycofujące się wojska rosyjskie podczas I wojny światowej^[24], ponownie został wysadzony przez wycofujące się niemieckie wojsko podczas II wojny światowej^[25]^[26].

Szlaki piesze

Grybów – Chełm (780 m n.p.m.) – Wawrzka (koniec niebieskiego szlaku turystycznego Rzeszów – Grybów)

Grybów – Jaworze (880 m n.p.m.)

Związani z Grybowem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Grybowem.

Honorowi Obywatele Miasta Grybowa

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
↑ Stanisław Płaza: Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w. XIII–XVIII, w: Rocznik Sądecki tom dziewiąty, Nowy Sącz 1968, s. 31.
↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 98.
↑ Rocznik Sądecki, tom XIII, 1972, s. 22.
↑ Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, 1873.
↑ Haliczanin, Kalendarz Powszechny Galicji na rok 1919, s. 29, wyd. Lwów, 1918.
↑ Grybów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Anna Berdecka: Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370: chronologia i rozmieszczenie, w: „Przegląd Historyczny”, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.
↑ Hanco Dives, mieszcznin sądecki, syn Jana Bogacza, w 1340 jest nazwany „locator villarum super Fluvium dictum Biała” i on lokuje w tym roku Grybów czy Tymbark., [w:] Rocznik krakowski, 1913, tomy 15–16, s. 82.
↑ Kadisz za grybowskich Żydów. sadeczanin.info, 22 sierpnia 2015.
↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 327.
↑ Wincenty Pol: Historyczny obszar Polski; rzecz o dijalektach mowy polskiej, Kraków 1869.
↑ Maria Malec. Słownik nazw geograficznych Polski. WN PWN. Warszawa 2003. ISBN 83-01-13857-2
↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-09] .
↑ Strona ośrodka PW.
↑ Strona Grybovii Grybów.
↑ Portal 90minut.pl
↑ Historia OSP w Grybowie.
↑ Informacje o OSP Grybów-Biała na stronie nowysacz112.pl.
↑ Strona grybowskiej telewizji. grybow.tv. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-11)]..
↑ Strona „Kuriera Grybowskiego”.
↑ Portal grybów24.pl.
↑ Portal grybów.pl.
↑ Tomasz Karolak: Odbudowa Galicji ze zniszczeń wojennych w latach 1914–1918, Kraków 2012, s. 160.
↑ Грибів Залізничний kоролівський міст. krajoznawcy.info.pl, 21 kwietnia 2022. (ukr.).
↑ Kinga Nikiel-Bielak: Arcydzieło inżynierii z 1949 roku kończy swoją metamorfozę. Następny w kolejce jest wiadukt przy ulicy Zielonej. dts24.pl, 20 kwietnia 2018.

Linki zewnętrzne

Historia Żydów w Grybowie na portalu Wirtualny Sztetl
Grybów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 881 .

[gus2022-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .

[2] Stanisław Płaza: Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w. XIII–XVIII, w: Rocznik Sądecki tom dziewiąty, Nowy Sącz 1968, s. 31.

[3] Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 98.

[4] Rocznik Sądecki, tom XIII, 1972, s. 22.

[5] Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, 1873.

[6] Haliczanin, Kalendarz Powszechny Galicji na rok 1919, s. 29, wyd. Lwów, 1918.

[populacja2016-7] Grybów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[8] Anna Berdecka: Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370: chronologia i rozmieszczenie, w: „Przegląd Historyczny”, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.

[9] Hanco Dives, mieszcznin sądecki, syn Jana Bogacza, w 1340 jest nazwany „locator villarum super Fluvium dictum Biała” i on lokuje w tym roku Grybów czy Tymbark., [w:] Rocznik krakowski, 1913, tomy 15–16, s. 82.

[10] Kadisz za grybowskich Żydów. sadeczanin.info, 22 sierpnia 2015.

[11] Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 327.

[12] Wincenty Pol: Historyczny obszar Polski; rzecz o dijalektach mowy polskiej, Kraków 1869.

[13] Maria Malec. Słownik nazw geograficznych Polski. WN PWN. Warszawa 2003. ISBN 83-01-13857-2

[:rejestr-14] Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-09] .

[15] Strona ośrodka PW.

[16] Strona Grybovii Grybów.

[17] Portal 90minut.pl

[18] Historia OSP w Grybowie.

[19] Informacje o OSP Grybów-Biała na stronie nowysacz112.pl.

[20] Strona grybowskiej telewizji. grybow.tv. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-11)]..

[21] Strona „Kuriera Grybowskiego”.

[22] Portal grybów24.pl.

[23] Portal grybów.pl.

[24] Tomasz Karolak: Odbudowa Galicji ze zniszczeń wojennych w latach 1914–1918, Kraków 2012, s. 160.

[25] Грибів Залізничний kоролівський міст. krajoznawcy.info.pl, 21 kwietnia 2022. (ukr.).

[26] Kinga Nikiel-Bielak: Arcydzieło inżynierii z 1949 roku kończy swoją metamorfozę. Następny w kolejce jest wiadukt przy ulicy Zielonej. dts24.pl, 20 kwietnia 2018.

[t-27] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m w 1932 gmina przyłączona do powiatu tarnowskiego

[n-28] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag w 1932 gmina przyłączona do powiatu nowosądeckiego

[g-29] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z w 1932 gmina przyłączona do powiatu gorlickiego

[a-30] ursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[A]

[B]

[C]

[A]

Miasta na prawach powiatu	Kraków Nowy Sącz Tarnów
Miasta powiatowe	Bochnia Brzesko Chrzanów Dąbrowa Tarnowska Gorlice Limanowa Miechów Myślenice Nowy Targ Olkusz Oświęcim Proszowice Sucha Beskidzka Wadowice Wieliczka Zakopane
Miasta gminne	Alwernia Andrychów Biecz Bobowa Brzeszcze Bukowno Chełmek Ciężkowice Czarny Dunajec Czchów Dobczyce Grybów Jordanów Kalwaria Zebrzydowska Kęty Koszyce Krynica-Zdrój Krzeszowice Książ Wielki Libiąż Maków Podhalański Mszana Dolna Muszyna Niepołomice Nowe Brzesko Nowy Wiśnicz Piwniczna-Zdrój Rabka-Zdrój Radłów Ryglice Skała Skawina Słomniki Stary Sącz Sułkowice Szczawnica Szczucin Świątniki Górne Trzebinia Tuchów Wojnicz Wolbrom Zakliczyn Zator Żabno

siedziba Powiatu	Nowy Sącz
Miasta	Grybów Krynica-Zdrój Muszyna Piwniczna-Zdrój Stary Sącz
Gminy miejskie	Grybów
Gminy miejsko-wiejskie	Krynica-Zdrój Muszyna Piwniczna-Zdrój Stary Sącz
Gminy wiejskie	Chełmiec Gródek nad Dunajcem Grybów Kamionka Wielka Korzenna Łabowa Łącko Łososina Dolna Nawojowa Podegrodzie Rytro

Przynależność wojewódzka	woj. krakowskie
Miasta / Prawa miejskie (1920–32)	Ciężkowice^[A] Grybów^[B]
Miasteczka (1920–32)	Bobowa^[C]
Gminy miejskie (1920–32)	Ciężkowice^[A] Grybów^[B]
Gminy wiejskie jednostkowe	Banica^[C] Berdechów koło Bobowej^[C] Berdechów koło Bugaja^[C] Berest^[B] Biała Niżna^[B] Biała Wyżna^[B] Bieliczna^[C] Binczarowa^[B] Bogoniowice^[A] Boguszna^[B] Brunary Niżne^[C] Brunary Wyżne^[C] Bruśnik^[A] Brzana Dolna^[C] Brzana Górna^[B] Bukowiec^[A] Chodorowa^[B] Cieniawa^[B] Czarna^[C] Czertynne^[C] Czyrna^[B] Falkowa^[A] Florynka Kamienna^[B] Gródek^[C] Izby^[C] Jamna^[A] Jankowa^[C] Jastrzębie^[A] Jaszkowa^[C] Kamianna^[B] Kamionka Wielka^[B] Kąclowa^[B] Kąśna Dolna^[A] Kąśna Górna^[A] Kipszna^[A] Korzenna^[B] Królowa Polska^[B] Królowa Ruska^[B] Krużlowa Niżna^[B] Krużlowa Wyżna^[B] Lipnica Wielka^[B] Lipniczka^[B] Mogilno^[B] Mszalnica^[B] Mystków^[B] Ostrusza^[C] Piorunka^[B] Pława (g) Polany^[B] Polna^[C] Posadowa^[B] Ptaszkowa^[B] Sędziszowa^[C] Siedliska^[C] Siekierczyna^[A] Siółkowa^[B] Snietnica^[C] Stara Wieś^[B] Stawisza^[C] Stróże Niżne^[C] Stróże Wyżne^[C] Stróżna^[C] Tursko^[A] Wawrzka^[B] Wilczyska^[C] Wojnarowa^[B] Wyskitne^[C] Zborowice^[C]