Grzegorz Fitelberg

Grzegorz Fitelberg

Data i miejsce urodzenia	18 października 1879 Dyneburg
Pochodzenie	żydowskie
Data i miejsce śmierci	10 czerwca 1953 Katowice
Instrumenty	skrzypce
Zawód	dyrygent, kompozytor
Odznaczenia

Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Artur Rubinstein (1912)

Grzegorz Fitelberg z Henrykiem Sztompką na Wawelu (1937)

Grzegorz Fitelberg w towarzystwie Józefa Śmidowicza (z lewej) i Ewy Bandrowskiej-Turskiej (czerwiec 1939).

Dom przy ul. Elsterskiej 3 w Warszawie, w którym Grzegorz Fitelberg mieszkał wraz z Haliną Szmolcówną

Tablica pamiątkowa na domu przy ul. Elsterskiej 3 w Warszawie

Grzegorz Fitelberg (ur. 18 października 1879 w Dyneburgu, zm. 10 czerwca 1953 w Katowicach) – polski dyrygent, kompozytor i skrzypek.

Życiorys

Urodził się w żydowskiej rodzinie Hozjasza Fitelberga, kapelmistrza orkiestry pułku kozackiego, i Loty z domu Pinzl vel Pintzow. W latach 1891–1896 odbył studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie pod kierunkiem Stanisława Barcewicza (skrzypce) i Zygmunta Noskowskiego (kompozycja). W 1896 został skrzypkiem orkiestry Teatru Wielkiego w Warszawie, a od 1901 był ponadto koncertmistrzem (w 2. grupie skrzypków) Filharmonii Warszawskiej. Wówczas zwrócił na siebie uwagę jako kompozytor: 1898 zdobył I nagrodę na konkursie imienia Ignacego Paderewskiego w Lipsku za Sonatę a-moll na skrzypce i fortepian. W 1901 analogiczny sukces przyniosło mu na konkursie hrabiego Maurycego Zamoyskiego w Warszawie Trio f-moll na skrzypce, wiolonczelę i fortepian. W sezonie 1904/1905 zadebiutował w Filharmonii Warszawskiej jako dyrygent.

Dalsza działalność artystyczna Fitelberga rozwijała się pod znakiem znajomości (od 1901), a następnie przyjaźni i współpracy z Karolem Szymanowskim. W 1905 współorganizował z nim i prowadził Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich. W 1906 dyrygował pierwszymi koncertami Młodej Polski, w Warszawie (6 lutego) i Berlinie (30 marca), na których – obok utworów Szymanowskiego, Karłowicza, Różyckiego i Szeluty – wykonał własny poemat symfoniczny Pieśń o sokole. W sezonie 1906/1907 wystąpił kilkakrotnie w filharmonii w Berlinie, dyrygując poematami symfonicznymi Richarda Straussa, a w następnym sezonie prowadził polskie prawykonanie Salome tego kompozytora w Teatrze Wielkim w Warszawie. W latach 1908–1911 stał na czele Filharmonii Warszawskiej, występując zarazem gościnnie w Berlinie, Lipsku, Dreźnie i Wiedniu. Latem 1910 prowadził orkiestrę w Majorenhofie k. Rygi, gdzie 12 września wykonał próbnie część 1 nieukończonej jeszcze II Symfonii Szymanowskiego; w całości utwór ten (jemu dedykowany) przedstawił 7 kwietnia 1911 w Filharmonii Warszawskiej. W latach 1912–1913 był dyrygentem Hofoper w Wiedniu; występował tu także z orkiestrą Konzertverein, z którą 25 i 26 kwietnia 1912 gościł w Krakowie.

W 1913 powrócił na krótko do Warszawy, a następnie na zaproszenie Siergieja Kusewickiego udał się do Rosji. W latach 1914–1919 działał w Piotrogrodzie: 19 listopada 1914 dyrygował koncertem muzyki polskiej (Moniuszko, Fitelberg, Karłowicz, Szymanowski), następnie prowadził orkiestrę teatru Muzykalnaja Drama oraz orkiestrę Teatru Maryjskiego i Michajłowskiego. Od 1917 dyrygował również Orkiestrą Państwową, a po wyjeździe Kusewickiego (1920) stanął na jej czele. W sezonie 1920/1921 był dyrygentem Teatru Wielkiego w Moskwie. W 1921 – po krótkim pobycie w kraju – objął stanowisko dyrygenta Baletów Rosyjskich Siergieja Diagilewa. Współpracował z tym zespołem do 1924, dyrygując na zmianę z Ernestem Ansermetem i Eugene Goossensem m.in. w Paryżu, Londynie, Monte Carlo i Brukseli; 3 czerwca 1922 dyrygował prawykonaniem Mawry Strawińskiego w paryskiej Operze. W latach 1924–1934 kierował Filharmonią Warszawską oraz współpracował z Teatrem Wielkim w Warszawie; 1926–1933 wystawił opery: Złoty kogucik Rimskiego-Korsakowa, Beatrix Cenci Różyckiego, Demon Rubinsteina, Faust Gounoda, Carmen Bizeta, Eugeniusz Oniegin Czajkowskiego, Cyganeria Pucciniego. Występował także za granicą, m.in. w 1925 dał serię koncertów w Teatro Colón w Buenos Aires, w 1929 wystawił opery Borodina, Musorgskiego i Rimskiego-Korsakowa w Opéra Privé de Paris, z którą odbył tournée po krajach Ameryki Łacińskiej. W 1929 wybudował willę w Warszawie na Saskiej Kępie przy ul. Elsterskiej 3, w której mieszkał wraz z Haliną Szmolcówną. W latach 1934–1939 zorganizował i prowadził Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Warszawie. Oprócz stałych koncertów radiowych występował z tym zespołem na koncertach publicznych w Warszawie i Krakowie (koncerty wawelskie w latach 1936–1939), a także na Wystawie Światowej w Paryżu (1937), gdzie orkiestra zdobyła złoty medal.

W listopadzie 1939 Fitelberg opuścił Warszawę i – w dramatycznych okolicznościach, przez Wiedeń i Mediolan – udał się do Paryża. W 1940 wystąpił tu kilkakrotnie oraz dał szereg koncertów w Bristolu (dla BBC), Londynie i Hadze na rzecz polskich ofiar wojny. W listopadzie 1940 wyjechał do Ameryki Południowej; 1940/41 był dyrygentem w Teatro Colón w Buenos Aires. Lata 1942–1945 spędził w USA, podejmując się różnych zajęć (instrumentowanie, dyrygowanie) i godząc się na artystyczne kompromisy. „Dobre koncerty” – jak pisał 6 listopada 1945 do Stefana Spiessa – miał jedynie w Montrealu, Toronto oraz w Nowym Jorku z Witoldem Małcużyńskim i Bronisławem Hubermanem (Bach, Beethoven, Szymanowski).

W 1946 powrócił do Europy, gdzie rozwinął ożywioną działalność koncertową, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, krajach niderlandzkich i skandynawskich. W październiku 1946 w Krakowie poprowadził swój pierwszy koncert po powrocie do kraju (Epizod na maskaradzie Karłowicza, Koncert skrzypcowy Palestra, Harnasie Szymanowskiego). W 1947 objął dyrekcję Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach. Z orkiestrą tą występował również w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie oraz w Czechosłowacji (1948), Rumunii i na Węgrzech (1950). W ostatnich latach współpracował ze swoim następcą, Janem Krenzem. Fitelberg zajmował się także dydaktyką: w latach 1927–1930 prowadził klasę dyrygentury i orkiestry w konserwatorium w Warszawie, w sezonie 1950/51 był profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach. Do jego uczniów należeli m.in. Mieczysław Mierzejewski, Marian Neuteich, Olgierd Straszyński oraz Karol Stryja, który był inicjatorem Międzynarodowego Konkursu Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga.

Był trzykrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Natalią Landau (ur. 1884) miał syna Jerzego (1903–1951), kompozytora. Drugie dziecko, córka Astrid Neuhaus-Schmidt (ur. 1910), w przyszłości pianistka, urodziła się ze związku nieformalnego z rosyjską pianistką Natalią Neuhaus (1884–1960). Drugą żoną Fitelberga została wybitna polska tancerka Halina Szmolcówna (1892–1939), która współpracowała z Ballets Russes. Po raz trzeci Fitelberg ożenił się w 1940 z Zofią Reicherówną (1903–1972).

Zmarł 10 czerwca 1953 roku w Katowicach. Jego prochy spoczywają w Alei Zasłużonych cmentarza Wojskowego na Powązkach (kwatera A24-tuje-16).

Fitelberg a nowa muzyka polska

Prawykonania

Fitelberg był pierwszym wykonawcą wielu utworów, m.in.:

(uwaga: w nawiasach podano rok prawykonania, a nie skomponowania utworu)

• Mieczysława Karłowicza:
  • Odwieczne pieśni op. 10 (Berlin 1907)
  • Litewska rapsodia op. 11 (Warszawa 1909)
  • Smutna opowieść op. 13 (Warszawa 1908)
  • Epizod na maskaradzie op. 14, dokończony i zinstrumentowany przez dyrygenta (Warszawa 1914)
• Karola Szymanowskiego:
  • Uwertura koncertowa op. 12, później przeinstrumentowana wspólnie przez kompozytora i dyrygenta (Warszawa 1906)
  • I Symfonia op. 15 (Warszawa, 1909)
  • II Symfonia op. 19, dedykowana dyrygentowi i przeinstrumentowana przy jego udziale w 1936 (Warszawa, 1911)
  • Pieśni miłosne Hafiza op. 26 (Paryż, 1925)
  • Pieśni księżniczki z bajki op. 33 (Warszawa 1933; sopran – Ewa Bandrowska-Turska)
  • kantata Demeter op. 37 bis (Warszawa, 1931)
  • Stabat Mater op. 53 (Warszawa, 1929)
  • balet Harnasie op. 55 (pierwsze wykonanie koncertowe Kraków 1936; sceniczna prapremiera odbyła się wcześniej)
  • kantata Veni Creator op. 57 (Warszawa, 1930)
  • kantata Litania do Marii Panny op. 59 (1933)
  • IV Symfonia (Symphonie Concertante) op 60, z kompozytorem przy fortepianie (Poznań, 1932)
  • II koncert skrzypcowy op. 61 (Warszawa 1933), na skrzypcach grał Paweł Kochański
• Igora Strawinskiego
  • opera Mavra (Paryż, 1922)
• Grażyny Bacewicz:
  • 3 karykatury (Warszawa 1933)
  • Convoi de joie (Pochód radości, Warszawa 1934)
  • Sinfonietta na orkiestrę smyczkową (Warszawa 1936)
  • I Koncert skrzypcowy (1937)
  • Trzy pieśni do słów arabskich z X wieku (przekład L. Staff) (1938)
  • Koncert na orkiestrę smyczkową (Warszawa 1950)
• Andrzeja Panufnika:
  • Mała uwertura (1937, utwór niezachowany)
• Witolda Lutosławskiego:
  • Wariacje symfoniczne (Warszawa, 1939)
  • I Symfonia (Katowice, 1948)
  • Uwertura smyczkowa (Praga, 1949)
  • Mała suita w wersji na orkiestrę symfoniczną (Warszawa, 1951)
  • Tryptyk śląski (Warszawa, 1951)

Instrumentacje i kompozycje

Fitelberg, jako zręczny instrumentator, niejednokrotnie pomagał swemu przyjacielowi, Szymanowskiemu, w przełożeniu na orkiestrę symfoniczną jego pomysłów, lub też samodzielnie instrumentował jego utwory: (w nawiasach podano rok powstania lub zinstrumentowania utworu)

• Uwertura koncertowa op. 12 (1904–1905) została przeinstrumentowana przez przyjaciół wspólnie w latach 1912–1913
• II symfonia op. 19 (1909–1910), dedykowana dyrygentowi – I część została przeinstrumentowana przy udziale kompozytora, drugą Fitelberg przeinstrumentował samodzielnie na jego życzenie (1936)
• Fitelberg samodzielnie również zinstrumentował: Etiudę b-moll op. 4 nr 3, Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza op. 5, Nokturn i tarantellę op. 28, Pieśń Roksany z opery Król Roger (op. 46), Cztery tańce polskie oraz pieśni: op. 13 nr 2 i 4, nr 6 z Pieśni miłosnych Hafiza op. 24, Pieśni kurpiowskie op. 58 nr 1, 3, 5, 7, 9.

Także poemat symfoniczny Karłowicza Epizod na maskaradzie op. 14 został przez niego dokończony i częściowo zinstrumentowany po przedwczesnej śmierci kompozytora.

Kompozycję z biegiem lat Fitelberg zarzucił; za warte wzmianki utwory uważał:

• poemat symfoniczny Pieśń o sokole op. 18 według Maksyma Gorkiego (1905),
• II symfonię A-dur op. 20 (1907),
• Rapsodię polską op. 25 (1913),
• II rapsodię (1914) oraz
• obraz muzyczny W głębi morza op. 26 na wielką orkiestrę symfoniczną (1914).

Inne utwory orkiestrowe:

• Koncert skrzypcowy d-moll op. 13 (1902–1903)
• Uwertura op. 14 (1905)
• I Symfonia e-moll op. 16 (1904)
• Uwertura op. 17 (1906)
• poemat symfoniczny Protesilaus i Laodamia op. 24 (1908)

Utwory kameralne:

• Sonata na skrzypce i fortepian a-moll op. 2 (1894, utwór otrzymał nagrodę I.J.Paderewskiego w 1898)
• Trio fortepianowe f-moll op. 10 (1901)
• Romances sans paroles, 2 utwory op. 11 na skrzypce i fortepian: D-dur (1892) i A-dur (1900)
• II Sonata na skrzypce i fortepian F-dur op. 12 (1901)
• Pieśni opp. 19, 21, 22, 23

Dyskografia

Istnieją dwie płyty CD z utworami Grzegorza Fitelberga: Dzieła wszystkie na skrzypce i fortepian (Acte Préalable AP0207; wyd. 2010) oraz Trio fortepianowe op. 10 i pieśni op. 21 i 22 (Acte Préalable AP0287; wyd. 2013)

Istnieją trzy wydane płyty CD z nagraniami dokonanymi przez Fitelberga:

• Karłowicz – poematy symf.: Powracające fale op. 9, Stanisław i Anna Oświecimowie op. 10 oraz Epizod na maskaradzie op. 14 (PRCD 109),

• Moniuszko Bajka, Noskowski Step op. 66, Fitelberg Pieśń o sokole op. 18, Karłowicz Epizod na maskaradzie op. 14, Lutosławski Mała suita (wersja symfoniczna), Szymanowski: II symfonia op. 19, I koncert skrzypcowy op. 35 (E. Umińska – skrzypce), Cztery fragmenty z baletu Harnasie, Pieśń Roksany z op. Król Roger, Tarantella op. 28 (2 CD, PRCD 184–185); album zdobył Fryderyka 2003 w dziedzinie Album roku muzyka orkiestrowa.

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy (15 czerwca 1950)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (14 listopada 1947)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1947)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (30 kwietnia 1927)
• Złoty Krzyż Zasługi (5 maja 1931)
• Krzyż Komandorski Orderu Feniksa (1938, Grecja)
• Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii (Rumunia)
• Krzyż Komandorski Orderu Gwiazdy Rumunii (Rumunia)
• Krzyż Komandorski Orderu Korony Włoch (Włochy)
• Krzyż Komandorski Orderu Świętego Sawy (Jugosławia)
• Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej (Francja)

Nagrody

• Nagroda Państwowa I stopnia (1951)

Upamiętnienie

Grażyna Bacewicz poświęciła Fitelbergowi drugą część 3 karykatur na orkiestrę skomponowanych w 1932.

W Katowicach nazwano jego imieniem Radiowy Dom Muzyki oraz dwa konkursy – Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski i Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów (od 1980).

Jest też patronem Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia w Chorzowie.

W 2004 r., w 125. rocznicę urodzin artysty, z inicjatywy Krzysztofa Szyrszenia – pracującego wówczas w Ambasadzie RP w Rydze polskiego pianisty, tłumacza i animatora polsko-łotewskiej współpracy kulturalnej, zorganizowano na Łotwie szereg imprez poświęconych Fitelbergowi, oraz odsłonięto pamiątkową tablicę w Dyneburgu – mieście urodzenia dyrygenta.

Anegdoty

Grzegorz Fitelberg jest bohaterem anegdoty, wedle której 6 marca 1953 (dzień po śmierci Stalina i Prokofjewa), po przyjściu na próbę orkiestry (symfonicznej PR w Katowicach) miał wygłosić mowę ku pamięci wielkiego kompozytora i poprosił o minutę ciszy. Następnie zwrócił się do koncertmistrza Władysława Wochniaka: Władziu, czy to prawda, że umarł Stalin?.

Następującą anegdotę o Fitelbergu w swoim "Abecadle Kisiela" podaje Stefan Kisielewski: Pamiętam bardzo śmieszną z nim historię. Mianowicie przeszedł na katolicyzm przed wojną i był szalenie pobożny, chodził w procesjach i tak dalej... [...] Po wojnie został mianowany dyrektorem orkiestry w Katowicach - bezpartyjny oczywiście. Tam był dyrektor administracyjny partyjny i drugi jeszcze sekretarz partii. Kiedyś jechali samochodem w Katowicach i nagle widzą, że procesja idzie do kościoła. Fitelberg mówi: "Proszę zatrzymać auto". Wysiadł, poszedł z tą procesją, poszedł się modlić. A oni się schowali za węgłem, bo się wstydzili. No i potem Fitelberg przychodzi i mówi: "A panowie co? Żydzi?".

Bibliografia

• Adam Neuer: Fitelberg Grzegorz. W: Elżbieta Dziębowska: Encyklopedia muzyczna PWM. T. 3: efg część biograficzna. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987, s. 112–114. ISBN 83-224-0344-5. OCLC 165082792. (pol.).
• Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice – Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993, s. 54. ISBN 83-85831-35-5.

Linki zewnętrzne

• Koncert skrzypcowy Romana Palesta prowadzony przez Grzegorza Fitelberga w PKF na stronie KronikaRP