Hulman

Hulman
	Semnopithecus
	Desmarest, 1822
	; Hulman czubaty (S. priam)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Nadrząd	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	gerezy
Plemię	Presbytini
Rodzaj	hulman
	Typ nomenklatoryczny
	Simia entellus Dufresne, 1797
Synonimy
	Presbytis Reichenbach, 1862; Kasi Reichenbach, 1862; Presbypithecus Trouessart, 1879; Mamsemnopithecus Herrera, 1899;
	Presbytis Reichenbach, 1862; Kasi Reichenbach, 1862; Presbypithecus Trouessart, 1879; Mamsemnopithecus Herrera, 1899;
Gatunki
	9 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
	9 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Hulman^[6] (Semnopithecus) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny gerez (Colobinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Azji (Chińska Republika Ludowa, Pakistan, Indie, Sri Lanka, Nepal i Bhutan)^[7]^[8]^[9].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 45,1–78,7 cm, długość ogona 62–111,8 cm; masa ciała samic 3,8–17,7 kg, samców 3,4–20,8 kg^[9]^[10].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1822 roku francuski zoolog Anselme Gaëtan Desmarest w książce swojego autorstwa poświęconej zagadnieniom teriologicznym^[1]. Desmarest wymienił kilka gatunków – Simia maura von Schreber, 1774 (nomen dubium), Semnopithecus comatus Desmarest, 1822, Simia entellus Dufresne, 1797, Semnopithecus pruinosus Desmarest, 1822 (= Simia cristata Raffles, 1821) i Semnopithecus melalophus Desmarest, 1822 (= Simia melalophos Raffles, 1821) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Simia entellus Dufresne, 1797.

Etymologia

Semnopithecus: gr. σεμνος semnos ‘święty’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[11].
Presbytis: gr. πρεσβυτις presbutis ‘staruszka’, od πρεσβυτης presbutēs ‘starzec’; być może również od greckiego słowa πρεσβυτερος presbuteros ‘senior, ksiądz’^[12]. Gatunek typowy (oznaczenei monotypowe): Simia Cephalopterus Boddaert, 1785 (= Cercopithecus vetulus Erxleben, 1777).
Kasi: Kashi to starożytna nazwa miasta Waranasi, położonego w stanie Uttar Pradesh. Wśród licznych świątyń w mieście znajduje się świątynia Durga, zbudowana w XVIII wieku, czasami nazywana „Świątynią Małp” z powodu wielkiej liczby małp zamieszkujących pobliskie drzewa^[13]. Gatunek typowy: Cercopithecus vetulus Erxleben, 1777.
Presbypithecus: gr. πρέβυς prebys ‘stary’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[14].
Mamsemnopithecus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka Mam (od Mammalia)^[15].

Podział systematyczny

W 1979 Frederick Szalay i Eric Delson w publikacji „Evolutionary History of the Primates” zaliczyli Semnopithecus jako podrodzaj rodzaju Presbytis^[16], lecz Colin Groves w 1989 wykazał, że taka klasyfikacja nie jest poprawna^[17], a w 2001 dokonał podziału rodzaju na siedem gatunków^[18]. Wyróżniany gatunek S. dussumieri jest obecnie traktowany jako młodszy synonim S. hypoleucos^[9]^[7]. Do rodzaju należą następujące gatunki^[19]^[10]^[7]:

Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[6]	Podgatunki^[9]^[7]^[10]	Rozmieszczenie geograficzne^[9]^[7]^[10]	Podstawowe wymiary^[9]^[10]^[c]	Status IUCN^[20]
Semnopithecus entellus	(Dufresne, 1797)	hulman czczony	gatunek monotypowy	Indie (pomiędzy rzekami Tapti (Gudźarat) i Kryszna (Andhra Pradesh) do podnóża Himalajów; introdukowany do południowo-zachodniego Bangladeszu)	DC: 45–78 cm DO: 80–112 cm MC: 9,5–15,5 kg	LC
Semnopithecus ajax	(Pocock, 1928)	hulman kaszmirski	gatunek monotypowy	Indie (ograniczone do doliny Chamby (Himachal Pradesh); być może doliny Kishtwar (Dżammu i Kaszmir))	DC: 51–79 cm DO: 72–96 cm MC: 19,5–21 kg^[d]	EN
Semnopithecus hector	(Pocock, 1928)	hulman północnoindyjski	[gatunek monotypowy	północne Indie (podnóża Himalajów w Uttarakhand, Uttar Pradesh i Bengalu Zachodnim) oraz zachodni i środkowy Nepal; być może południowo-zachodni Bhutan (w pobliżu Pankhabari)	DC: 58–76 cm DO: 75–99 cm MC: 17–18 kg	NT
Semnopithecus schistaceus	(Hodgson, 1840)	hulman nepalski	gatunek monotypowy	północno-zachodni Pakistan, północne Indie (Dżammu i Kaszmir na wschód do Sikkimu), południowa Chińska Republika Ludowa (Tybet), Nepal i zachodni Bhutan (na wschód do rzeki Sankosz); być może wschodni Afganistan	DC: 58–76 cm DO: 75–99 cm MC: 17–18 kg	LC
Semnopithecus hypoleucos	Blyth, 1841	hulman czarnołapy	3 podgatunki	Indie (od rzek Tapiti i Godawari na południe do wyżyny Dekan, wzdłuż całych Ghatów Zachodnich)	DC: 51–69 cm DO: 72–109 cm MC: 8,4–15,9 kg	LC
Semnopithecus priam	(Blyth, 1844)	hulman czubaty	3 podgatunki	południowe Indie (Andhra Pradesh, Karnataka, Kerala i Tamilnadu) i Sri Lanka (strefa sucha)	DC: 58–64 cm DO: 66–102 cm MC: 11,4–13,5 kg^[d]	NT
Semnopithecus vetulus	(Erxleben, 1777)	lutung białobrody	4 podgatunki	Sri Lanka (z wyjątkiem suchych i pustynnych stref na wschodzie i południu)	DC: 45–65 cm DO: 62–85 cm MC: 3,4–9,4 kg	EN
Semnopithecus johnii	(J.B. Fischer, 1829)	lutung nilgirijski	gatunek monotypowy	Indie (Karnataka, Keral i Tamilnadu)	DC: 58–78 cm DO: 68–96 cm MC: 9,8–13,6 kg	VU

Kategorie IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski, NT – gatunek bliski zagrożenia, VU – gatunek narażony, EN – gatunek zagrożony.

Takai i współpracownicy (2016) opisali wymarły gatunek pliocenu Mjanmy^[21]:

Semnopithecus gwebinensis Takai, Nishioka, Thaung Htike, Maung Maung, Kyaw Khaing, Zin Maung Maung Thein, Tsubamoto & Egi, 2016

Uwagi

↑ Młodszy homonim Presbytis Eschscholtz, 1821.
↑ Nowa nazwa dla Presbytis Reichenbach, 1862.
↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała
↑ ^a ^b Masa ciała tylko dla samców.

Przypisy

↑ ^a ^b A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 2. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1822, s. 532, seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).
↑ Reichenbach 1862 ↓, s. 99.
↑ Reichenbach 1862 ↓, s. 101.
↑ É.L. Trouessart. Revision synoptique du Genre Semnopitheque (Semnopithecus) et description de quelques espèces rares ou peu connues. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 3^e Série. 7, s. 52, 1879. (fr.).
↑ A.L. Herrera: Sinonimia vulgar y cientifica de los principales vertebrados mexicanos. Mexico: Officina Tipografica de la Secretan’a de Foment, 1899, s. 25. (hiszp.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 51, 53. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 256–258. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus Semnopithecus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 733–739. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 167–169. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 628.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 562.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 356.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 561.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 25.
↑ F.S. Szalay, E. Delson, T.M. Bown. Evolutionary History of the Primates. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 1 (1), s. 117-119, 1981. The Society of Vertebrate Paleontology. ISSN 1937-2809. (ang.).
↑ C. Groves: A Theory Of Human And Primate Evolution. Oxford Science Publications, 1989, s. 1–396. ISBN 0-19-857758-3.
↑ C. P Groves: Primate Taxonomy. Waszyngton: Smithsonian Institution Press, 2001, s. 1–350. ISBN 1-56098-872-X.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-08-11]. (ang.).
↑ Taxonomy: Semnopithecus - Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-11]. (ang.).
↑ M. Takai, Y. Nishioka, Thaung-Htike, M. Maung, K. Khaing, Zin-Maung-Maung-Thein, T. Tsubamoto & N. Egi. Late Pliocene Semnopithecus fossils from central Myanmar: rethinking of the evolutionary history of cercopithecid monkeys in Southeast Asia. „Historical Biology: An International Journal of Paleobiology”. 28 (1–2), s. 172–188, 2016. DOI: 10.1080/08912963.2015.1018018. (ang.).

Bibliografia

H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 83–146. (niem.).
T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).

[2] Młodszy homonim Presbytis Eschscholtz, 1821.

[5] Nowa nazwa dla Presbytis Reichenbach, 1862.

[22] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[male-24] Masa ciała tylko dla samców.

[Desmarest-1] A.G. Desmarest: Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères. Cz. 2. Paris: Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire, 1822, s. 532, seria: Encyclopédie méthodique. (fr.).

[CITEREFReichenbach1862[https://www.biodiversitylibrary.org/page/47618955_99]-3] Reichenbach 1862 ↓, s. 99.

[CITEREFReichenbach1862[https://www.biodiversitylibrary.org/page/47618957_101]-4] Reichenbach 1862 ↓, s. 101.

[tro-6] É.L. Trouessart. Revision synoptique du Genre Semnopitheque (Semnopithecus) et description de quelques espèces rares ou peu connues. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 3^e Série. 7, s. 52, 1879. (fr.).

[her-7] A.L. Herrera: Sinonimia vulgar y cientifica de los principales vertebrados mexicanos. Mexico: Officina Tipografica de la Secretan’a de Foment, 1899, s. 25. (hiszp.).

[Cichocki&inni-8] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 51, 53. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-9] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 256–258. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Wilson&Reeder-10] D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus Semnopithecus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].

[Zinner&inni-11] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 733–739. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[amw-12] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 167–169. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[https://biodiversitylibrary.org/item/88553#page/636/mode/1up_628]-13] Palmer 1904 ↓, s. 628.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655718_562]-14] Palmer 1904 ↓, s. 562.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655512_356]-15] Palmer 1904 ↓, s. 356.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655717_561]-16] Palmer 1904 ↓, s. 561.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/27791753_25]-17] Palmer 1904 ↓, s. 25.

[Szalay-18] F.S. Szalay, E. Delson, T.M. Bown. Evolutionary History of the Primates. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 1 (1), s. 117-119, 1981. The Society of Vertebrate Paleontology. ISSN 1937-2809. (ang.).

[Groves-19] C. Groves: A Theory Of Human And Primate Evolution. Oxford Science Publications, 1989, s. 1–396. ISBN 0-19-857758-3.

[Groves_2001-20] C. P Groves: Primate Taxonomy. Waszyngton: Smithsonian Institution Press, 2001, s. 1–350. ISBN 1-56098-872-X.

[mdd-21] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-08-11]. (ang.).

[23] Taxonomy: Semnopithecus - Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-11]. (ang.).

[Takai&etal-25] M. Takai, Y. Nishioka, Thaung-Htike, M. Maung, K. Khaing, Zin-Maung-Maung-Thein, T. Tsubamoto & N. Egi. Late Pliocene Semnopithecus fossils from central Myanmar: rethinking of the evolutionary history of cercopithecid monkeys in Southeast Asia. „Historical Biology: An International Journal of Paleobiology”. 28 (1–2), s. 172–188, 2016. DOI: 10.1080/08912963.2015.1018018. (ang.).

[1]

[a]

[2]

[3]

[b]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[c]

[20]

[d]

[21]