Przejdź do zawartości

Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach

Dodaj linki
To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kamienica przy Rynku 13
Zabytek: nr rej. A/626/66 z 27 kwietnia 1966[1]
Ilustracja
Kamienica w 2020 roku
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miejscowość

Tarnowskie Góry (Śródmieście-Centrum)

Adres

Rynek 13

Architekt

nieznany

Ukończenie budowy

XVI wiek

Pierwszy właściciel

miasto Tarnowskie Góry
(do 1608 roku)[2]

Kolejni właściciele

Obecny właściciel

rodzina Majowskich[3]

Plan budynku
Plan budynku
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy Rynku 13”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy Rynku 13”
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego
Mapa konturowa powiatu tarnogórskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy Rynku 13”
Położenie na mapie Tarnowskich Gór
Mapa konturowa Tarnowskich Gór, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Kamienica przy Rynku 13”
Ziemia50°26′41,9″N 18°51′18,6″E/50,444972 18,855167
Multimedia w Wikimedia Commons

Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach (tzw. Dom Pod Lipami[4][5], Dom Bernharda[6]) – wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego[1] kamienica wzniesiona w XVI wieku, kilkukrotnie przebudowywana, znajdująca się na rogu Rynku i ulicy Księdza Józefa Wajdy w Tarnowskich Górach. Jedna z najstarszych kamienic na obszarze tego miasta.

Lokalizacja

[edytuj | edytuj kod]

Kamienica znajduje się w północnej pierzei tarnogórskiego rynku, w jego północno-zachodnim narożu, u zbiegu z ulicą Księdza Józefa Wajdy[7]. Od strony wschodniej do budynku przylega ewangelicki Kościół Zbawiciela wybudowany w 1780 roku, przebudowany na przełomie XIX i XX wieku[8]. Na zachód od Domu Bernharda, po drugiej stronie ulicy Wajdy, znajduje się tzw. Dom Padiery, również będący obiektem zabytkowym[9].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Do 1922

[edytuj | edytuj kod]

Dokładna data wzniesienia budynku nie jest znana, choć na podstawie zachowanego w posadzce na progu sieni napisu przypuszcza się, że dom został zbudowany już w 1517 roku[6][10]. Jest to najstarsza kamienica znajdująca się przy tarnogórskim rynku[10] oraz jeden z najstarszych budynków w mieście[6]. Od ok. 1562 do 1608 roku mieścił się tu ratusz z sukiennicami[2] oraz składem solnym w piwnicy[4]; za zgodą magistratu prowadzony był również wyszynk (piwiarnia)[11][12][13].

Dom pod nr. 13 przy tarnogórskim rynku ok. 1903 roku

W 1608 roku władze miasta przeniosły się do pobliskiego Domu Szymkowica, zaś w budynku pod nr. 13 urządzono gospodę[12]. Wkrótce część budynku wydzierżawiono[12] lub sprzedano za 120 florenów miejskiemu i górniczemu pisarzowi Simonowi Maldrzikowi i jego żonie Magdalenie[2]. W 1617 roku całość zabudowań nabył za kwotę 715 talarów Peter (Piotr) Bernhard, urzędnik księcia Jana Jerzego Hohenzollerna, pana Bytomia i Tarnowskich Gór[2].

Za wierną służbę Bernhard otrzymał od władcy liczne przywileje dla swojej kamienicy – zwolnienie „na wieczne czasy”[14] ze wszystkich opłat i czynszów, możliwość swobodnego warzenia piwa i prowadzenia w tym miejscu wyszynku oraz prawo do sprzedaży w tym miejscu obcych, niewytwarzanych w Tarnowskich Górach piw oraz win. Wszystko to pod warunkiem uiszczania właścicielom Tarnowic zapłaty w wysokości 1/3 uzyskanego dochodu tytułem rekompensaty oraz z zastrzeżeniem, że każdy kolejny właściciel budynku musi mieć udziały w tarnogórskim górnictwie kruszcowym (musi być gwarkiem)[6][12]. Nadane przywileje były potwierdzane m.in. w latach 1642, 1706 i 1719[15], a ich pisemne oryginały istniały jeszcze w latach 30. XIX wieku[6].

W czasie wojny trzydziestoletniej w ramach nałożonych na Tarnowskie Góry kontrybucji w gospodzie utrzymywano na koszt miasta zatrzymujących się tu żołnierzy[12].

Hotel Sechs Linden między 1905 a 1910 rokiem

Wdowa po Piotrze Bernhardzie, Anna, podzieliła w 1623 roku dom między swoje trzy, zamężne już córki – Catharinę Paluch, Anne Brikiet i Susanne Meyerhofer. Kolejnymi właścicielami budynku byli Caspar Herz (Hartz), a od 1664 roku jego zięć, pochodzący z holenderskiego Groningen Johann Danielis (Hans Daniel)[16]. W 1700 roku dom na krótko stał się własnością rodziny Stephanii von Stammowitz, by już w 1701 roku nabył go za kwotę 1050 talarów tarnogórski gwarek i późniejszy kontroler, kasjer miejski i radny, Johann Scultetus[15].

Zabudowania pod nr. 13 przy tarnogórskim rynku spłonęły w pożarach miasta w latach 1742 i 1746, w obu przypadkach szybko były jednak odbudowywane[17]. Według katastru z 1746 roku ich wartość wynosiła 1000 talarów (w tym 600 talarów warty był dom[18])[19]. W 1750 roku odziedziczyła je pasierbica Scultetusa, Anna Ursula Böhm z domu Olofsson[17]. Już w 1759 roku Böhmowie przepisali dawny ratusz na własność swojemu najmłodszemu synowi, Johannowi Augustowi, który prowadził tutaj karczmę i zajazd Ordonnanz Haus (pol. „Dom Ordynaryjny”), przemianowaną później na Sechs Linden (pol. „Sześć lip”) w nawiązaniu do drzew rosnących przed budynkiem, wzdłuż północnej pierzei Rynku[17][12].

Budynek był własnością rodziny Böhmów do ok. 1860 roku, kiedy to Louis Böhm sprzedał nieruchomość żydowskiemu kupcowi z Lublińca, Louisowi Epsteinowi[3]. W tym okresie zajazd przekształcono w hotel[12]. Od ok. 1870 do 1899 roku właścicielem domu był kupiec i krawiec z Tworoga, David Kamm, a w latach 1899–1922 budynek należał do jego syna, Siegfrieda. Hotel w tym okresie prowadzili najemcy – Meyer Schönfeld (w 1874 roku), Isaac Stein (w 1889 roku), Karl Kühn (w 1909 roku), Johann Reimann (w 1911 roku)[3], Gatzka (w 1915 roku) i Antoni Kruss (przed 1922 rokiem)[12].

Od 1922

[edytuj | edytuj kod]
Domniemana data budowy oraz data przebudowy kamienicy (2024)

W 1922 roku, po przyłączeniu Tarnowskich Gór do Polski, kamienicę kupili Matylda i Karol Majowscy, którzy w mieście prowadzili już wcześniej hotel przy Nowym Rynku (obecny plac Żwirki i Wigury). Hotel przy Rynku otrzymał polską nazwę Pod Lipami, a jego prowadzenia podjęli się córka Majowskich, Amalia oraz ich zięć, Juliusz Kapuściok, polski działacz narodowy i plebiscytowy, uczestnik powstań śląskich, członek m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[3][12]. W tym samym budynku mieściła się również Drukarnia Polska Jana Nowaka, wydająca od 1930 roku popularną w mieście i powiecie gazecie „Nowiny”[13][12].

W latach dwudziestolecia międzywojennego kamienica i mieszczący się w niej hotel były miejscem, w którym koncentrowało się życie towarzyskie i kulturalno-społeczne miasta. Swoje zebrania oraz imprezy (np. zabawy karnawałowe), często o charakterze filantropijnym, organizowały tutaj liczne polskie organizacje patriotyczne jak Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Województwa Śląskiego, Towarzystwo Młodych Polek, Oddział Młodzieży Powstańczej, Towarzystwo Czytelni Ludowych czy Polski Związek Zachodni[12].

W 1930[6][10][20] lub 1932[3] roku budynek został nadbudowany oraz znacząco przebudowany[7], co pozbawiło go wyraźnych cech stylowych[10][21]. 17 maja 1934 roku hotel gościł wojewodę Michała Grażyńskiego, który wziął udział w zaprzysiężeniu Fryderyka Antesa, pierwszego polskiego burmistrza Tarnowskich Gór[12].

W czasie II wojny światowej w miejscu hotelu Pod Lipami funkcjonowała gospoda Hubertushof[12]. Po wojnie restauracji przywrócono poprzednią nazwę[12]. Początkowo prowadził ją niejaki Mizgalski, jednak wkrótce lokal został upaństwowiony, a zarządzały nim kolejno Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni, Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” i Tarnogórskie Zakłady Gastronomiczne[12]. Latem 1983 roku na parterze budynku otwarto sklep sieci „Pewex”[22]. Restauracja Pod Lipami zlikwidowana została na początku lat 90. XX wieku, a w jej miejscu oraz dawnego hotelu znajdują się sklepy oraz lokale mieszkalne[12]. Budynek do dziś pozostaje własnością rodziny Majowskich[3].

Architektura

[edytuj | edytuj kod]

Kamienica przy Rynku 13 w Tarnowskich Górach jest 4-kondygnacyjnym budynkiem o dziesięcioosiowej fasadzie[23], wzniesionym z kamienia i cegły, o kubaturze 6880,9 m³ i powierzchni użytkowej wynoszącej 513,5 m²[21]. W elewacji frontowej widoczne są dwa wyraźne załamania dzielące budynek na trzy części. Najstarsza jest pochodząca z XVI wieku część zachodnia, podpiwniczona, wzniesiona na rzucie kwadratu o długości boku 12,4 m. Jej mury są najgrubsze i mierzą 100 cm na parterze i 75–100 cm na piętrze[23]. Ze względu na spadek terenu od Rynku w kierunku północnym, od strony ul. Księdza Józefa Wajdy (od zachodu) do kamienicy przylegały niegdyś dwie masywne przypory, niezachowane do czasów współczesnych[23].

W piwnicach oraz na parterze zachowały się sklepienia kolebkowe, a także arkada sklepienia sieni wjazdowej[10].

Do głównej bryły budowli przylega od strony wschodniej niewielki budynek, parterowy od strony podwórka i piętrowy od strony rynku. Został on zbudowany w latach 50. XIX wieku w miejscu przejazdu między kamienicą a Kościołem Zbawiciela i ma zbliżoną formę do nieistniejącej już kamienicy pod nr. 11[7].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach, Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 27 marca 2024 r.) [online], wkz.katowice.pl, 27 marca 2024 [dostęp 2024-05-05] (pol.).
  2. ↑ a b c d e Wojcik 2017 ↓, s. 143.
  3. ↑ a b c d e f Wojcik 2017 ↓, s. 149.
  4. ↑ a b Szlachcic-Dudzicz 2000 ↓, s. 60.
  5. ↑ Sebastian Dziechciarzyk, Dom Pod Lipami [online], Montes Tarnovicensis nr 4/2000, 21 grudnia 2000 [dostęp 2024-05-05] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-12] (pol.).
  6. ↑ a b c d e f Broniec i in. 2009 ↓, s. 17.
  7. ↑ a b c Wojcik 2017 ↓, s. 153.
  8. ↑ Broniec i in. 2009 ↓, s. 15, 17.
  9. ↑ Wojcik 2017 ↓, s. 159.
  10. ↑ a b c d e Krzykowska 2000 ↓, s. 141.
  11. ↑ Kwak 2000 ↓, s. 87.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Krzysztof Gwóźdź, Dawne dzieje kamienicy „Pod Lipami” [online], Montes Tarnovicensis nr 20/2006, 24 marca 2016 [dostęp 2024-05-05] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-24].
  13. ↑ a b Jarosław Myśliwski, Tarnowskie Góry. Wyszynk piwa, oberża dla żołnierzy. Spacer po rynku [online], gwarek.com.pl [dostęp 2024-01-27] (pol.).
  14. ↑ Wojcik 2017 ↓, s. 144–145.
  15. ↑ a b Wojcik 2017 ↓, s. 145–146.
  16. ↑ Wojcik 2017 ↓, s. 145.
  17. ↑ a b c Wojcik 2017 ↓, s. 147.
  18. ↑ Wojcik 2017 ↓, s. 152.
  19. ↑ Wojcik 2017 ↓, s. 28.
  20. ↑ Płazak i Przała 1968 ↓, s. 24.
  21. ↑ a b Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, tzw. karta zielona – dom. [w:] zabytek.pl [on-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa, 1962. [dostęp 2024-05-08]. (pol.).
  22. ↑ Rosenbaum i Rosenbaum 2014 ↓, s. 70.
  23. ↑ a b c Wojcik 2017 ↓, s. 150.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Marian Broniec, Ryszard Bednarczyk, Arkadiusz Czech, Mieczysław Filak, Krzysztof Gwóźdż, Jan Hahn, Marek Kandzia, Alicja Kosiba-Lesiak, Zofia Krzykowska, Dominik Ochman, Marek Panuś, Przemysław Rubacha, Anna Sopuch, Gabriela Szubińska, Marek Wojcik, Roman Wolniszewski: Przewodnik Tarnowskie Góry. Tarnowskie Góry: Drukpol sp.j., 2009. ISBN 978-83-61458-36-4.
  • Zofia Krzykowska: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Najstarsze zabytki sztuki i architektury. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
  • Jan Kwak: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Życie gospodarczo-społeczne. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
  • Ignacy Płazak, Jan Przała: Katalog zabytków sztuki w Polsce. red. Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek. T. VI: (województwo katowickie). Cz. zeszyt 12: (powiat tarnogórski). Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach, 1968. ISBN 83-86293-37-3.
  • Monika Rosenbaum, Sebastian Rosenbaum: Srebrne miasto na czerwonej drodze: Tarnowskie Góry w PRL na fotografiach tygodnika „Gwarek”. Tarnowskie Góry: Drukpol, 2014. ISBN 978-83-61458-10-4.
  • Danuta Szlachcic-Dudzicz: Tarnowskie Góry w okresie habsburskim (1526-1763). Układ przestrzenny miasta i jego zabudowa. W: Historia Tarnowskich Gór. Jan Drabina (red.). Tarnowskie Góry: Muzeum w Tarnowskich Górach, 2000. ISBN 83-911508-3-6.
  • Marek Wojcik: Tarnogórski rynek. Dzieje domów i mieszkańców od XVII wieku do początków XX wieku. Tarnowskie Góry: Urząd Miejski w Tarnowskich Górach, 2017. ISBN 978-83-939816-1-8.
Zabytki Tarnowskich Gór

UNESCO[A]
Zamki i pałace
Obiekty sakralne
Pozostałe budynki
Zabytkowe parki
Inne obiekty
Obiekty nieistniejące
  1. ↑ obiekty objęte wpisem pod nazwą Kopalnia rud ołowiu, srebra i cynku wraz z systemem gospodarowania wodami podziemnymi w Tarnowskich Górach
Budynki przy Rynku w Tarnowskich Górach
Pierzeja południowa
Pierzeja wschodnia
Pierzeja północna
Pierzeja zachodnia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kamienica_przy_Rynku_13_w_Tarnowskich_Górach&oldid=74593034”