Karol Adwentowicz

Karol Adwentowicz

Data i miejsce urodzenia	19 października 1871 Wielogóra
Data i miejsce śmierci	19 lipca 1958 Warszawa
Zawód	aktor
Odznaczenia

Grób Karola Adwentowicza i jego żony Ireny na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Karol Adwentowicz, ps. Edwin (ur. 19 października 1871 w Wielogórze, zm. 19 lipca 1958 w Warszawie) – polski aktor i reżyser teatralny, dyrektor teatrów, m.in. Teatru Kameralnego w Warszawie. Reprezentant szkoły Tadeusza Pawlikowskiego przełomu XIX w XX wieku. Znany z charakterystycznej wibracji głosu. W filmie wystąpił zaledwie dwa razy. Jest zaliczany do grona wybitnych polskich aktorów tragicznych 1. połowy XX w., głównie z uwagi na stworzoną przez siebie kreację Hamleta w sztuce Williama Szekspira, w której występował przez 23 lata.

Życiorys

Urodził się w Wielogórze, gdzie jego ojciec Antoni był właścicielem niewielkiego majątku ziemskiego. Po śmierci matki, Katarzyny z Lorensów (1874), został oddany pod opiekę jej przyjaciółki, zamieszkałej w Opocznie. Jako ośmioletni chłopiec przeprowadził się do Radomia, aby uczyć się w gimnazjum. Zadenuncjowany jako posiadacz zakazanych książek Mickiewicza i Słowackiego, został usunięty ze szkoły. Przeniósł się jednak do prywatnego gimnazjum prof. Biernackiego, które porzucił po dwóch latach nauki. Jako piętnastolatek wyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął pracę w fabryce motorów gazowych Machczyńskiego. W 1887 powrócił do Wielogóry, aby objąć gospodarstwo po zmarłym ojcu. Ostatecznie zdecydował się na kontynuację nauki, kończąc gimnazjum prof. Biernackiego i zdając maturę. Następnie pracował jako telegrafista, później urzędnik kolejowy.

Pierwsze kroki na scenie postawił w amatorskim teatrze K. Hoffmana w Radomiu. W 1893 związał się z wędrowną trupą teatralną L. Czystogórskiego. Zadebiutował 4 lutego 1894 w roli Edwina z Odludków i poety. Wiosną t.r. teatr Czystogórskiego wyjechał do Ostrowca, później do Suwałk. W latach 1895–1896 występował już w stałym teatrze w Częstochowie. Zajęcie to nie przynosiło jednak dochodu, pozwalającego na utrzymanie się. Wyczerpująca praca (zagrał wtedy ponad 30 ról) oraz złe warunki socjalne przyczyniły się do wyczerpania organizmu aktora. Leczył się w szpitalu w Mieni. Później powrócił do pracy, ale już mniej wytężonej. Występował w teatrach Poznania, Krakowa i Warszawy. Na przełomie 1898 i 1899 wyjechał z zespołem G. Morskiej i J. Popławskiego do Rosji, występując w wielu miastach imperium. W 1900 został zaangażowany do zespołu Teatru Miejskiego we Lwowie, gdzie grał do 1912, zdobywając sławę jednego z najwybitniejszych aktorów modernistycznych, m.in. dzięki rolom Oswalda w Upiorach H. Ibsena (1907) i Hamleta (1907).

Na początku XX w. zaangażował się w działalność polityczną, wstępując do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska. Wspierał rozwój pracy oświatowej wśród robotników lwowskich, aktywnie uczestnicząc w organizacji życia kulturalnego tego środowiska. W 1903 założył i prowadził amatorską grupę teatralną robotników.

W 1912 wyjechał do Krakowa, gdzie podjął pracę w Teatrze im. J. Słowackiego. W sierpniu 1914 wstąpił do Legionów Polskich, służąc w I Pułku Ułanów. Ranny w czasie ćwiczeń został wysłany na leczenie do Wiednia, gdzie występował w Teatrze Polskim. Następnie, jako oficer kulturalny, wyjeżdżał do teatrów Zagrzebia i Brna. W 1915 został zwolniony z wojska i powrócił do kraju. Do 1929 występował gościnnie w wielu teatrach warszawskich (Letnim, Małym, Rozmaitości, Polskim i Narodowym), z żadnym nie wiążąc się stałym kontraktem (m.in. w inscenizacjach L. Schillera: Hrabia Henryk w Nie-Boskiej Komedii Z. Krasińskiego w 1926; Lucyfer w Samuelu Zborowskim J. Słowackiego w 1927). Wyjeżdżał też grać do teatrów Krakowa, Lublina, Wilna, Białegostoku, Katowic i Poznania. W tym okresie angażował się również w życie teatralne mniejszych miejscowości. W składzie zespołów wędrownych odwiedził m.in. Częstochowę, Piotrków Trybunalski, Opoczno, Płock, Radom.

W latach 1929–1930 kierował Teatrem Miejskim w Łodzi. W 1930 ostatecznie osiedlił się w stolicy. W latach 1933–1934 był kierownikiem artystycznym Teatru Ateneum, jednocześnie podejmując próbę usamodzielnienia się. W 1931 zorganizował własny Teatr Kameralny, który prowadził do wybuchu wojny. 26 kwietnia 1934 aktor obchodził benefis 35-lecia pracy artystycznej. W ramach świętowania jubileuszu zagrał Wojewodę w Mazepie J. Słowackiego w Teatrze Narodowym. W t.r. zagrał tytułową rolę w filmie Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy w reżyserii E. Puchalskiego.

W wyniku zajęcia Warszawy przez Niemców w 1939 został zmuszony do zamknięcia Teatru Kameralnego. W połowie 1940 otworzył przy ul. Boduena kawiarnię „Znachor”, która szybko stała się miejscem życia artystycznego okupowanej stolicy. W sierpniu 1942 aktor został aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku. Został zwolniony z więzienia w połowie marca 1943. Bezzwłocznie zaangażował się w artystyczny ruch konspiracyjny, współpracując m.in. z Radą Teatralną. po wybuchu powstania, 15 sierpnia 1944 uczestniczył w wykonaniu Kantaty na otwarcie Teatru Narodowego pod kierownictwem L. Schillera. Po upadku powstania przedostał się do Krakowa, gdzie pozostał do końca wojny.

W 1945 przywrócił działalność Teatru Śląskiego w Katowicach, którego był pierwszym powojennym dyrektorem. Na przełomie roku 1945 i 1946 kierował Teatrem Powszechnym Domu Żołnierza w Krakowie, a w latach 1948–1950 Teatrem Powszechnym w Łodzi. Od 1950 był związany na stałe z Teatrem Polskim w Warszawie (m.in. prof. Sonnenbruch w Niemcach L. Kruczkowskiego w 1949). W t.r. obchodził 55-lecie pracy aktorskiej, które świętował w Warszawie i Łodzi.

W grudniu 1948, jako członek PPS, poparł „zjednoczenie” polskich ugrupowań socjalistycznych i wstąpił do PZPR.

Jako aktor pracował do śmierci w 1958. Został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A 26-tuje-4).

Życie prywatne

Był trzykrotnie żonaty. Wszystkie trzy małżonki były aktorkami. Pierwszą została Aniela Połęcka. Następnie ożenił się z Janiną Nosarzewską, z którą później się rozwiódł. 2 lipca 1936 w kościele ewangelicko-reformowanym w Warszawie zawarł związek małżeński z Ireną Grywińską. Jego synem był malarz Lucjan.

Aktor spisywał wspomnienia i inne tworzył notatki z życia prywatnego oraz bogatej działalności teatralnej i publicznej. Rękopisy były prowadzone w sposób sugerujący chęć autora, żeby zostały opublikowane. Stało się to po jego śmierci w 1960, otrzymując tytuł Wspominki.

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy (22 lipca 1949)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (15 lutego 1950)
• Krzyż Niepodległości (9 listopada 1931)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1934)
• Złoty Krzyż Zasługi (trzykrotnie: 9 listopada 1931, 15 czerwca 1946, 13 listopada 1953)
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)
• Złoty Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)

Nagrody

• 1947 – Nagroda Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” za rolę Prospera w spektaklu Burza w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi,
• 1949 – Nagroda (150 000 zł) na Festiwalu Sztuk Radzieckich i Rosyjskich,
• 1955 – Nagroda Państwowa I stopnia za całość artystycznej działalności teatralnej.

Upamiętnienie

Jego nazwiskiem nazwano ulice w Łodzi (os. Widzew), Katowicach (od 1972, os. Stara Ligota), Radomiu i Tarnowie.

Spektakle teatralne

Role

Radom 1894 – Odludki i poeta jako Edwin Teatr Miejski we Lwowie 1900 – Baśń Nocy Świętojańskiej jako Doktór 1900 – Odludki i poeta jako Czesław 1900 – Nasi najserdeczniejsi jako Maurycy 1900 – Dla szczęścia jako Mlicki 1900 – Ksenia jako Dimo Anthimos 1900 – Czerwona toga jako Ardeuil 1901 – Pan Alfons jako Oktaw 1901 – Sobótki jako Jerzy v. Hartwig 1901 – Spuścizna jako Hugo 1901 – Wesele jako Poeta 1901 – Warszawianka jako młody oficer 1901 – Na jedną kartę jako Karol hrabia Drahomir 1901 – Łapownicy jako Aleksander Żadow 1901 – Popiel i Piast jako Metody 1901 – Bajka jako Robert Well 1902 – Złote runo jako Zygmunt Przecławski 1902 – Zagadka jako Vivarce 1902 – Bracia Lerche jako Juliusz Poraj 1902 – Życie publiczne jako Martin 1902 – Ruy Blas jako Ruy Blas 1902 – Na marne jako Adam 1902 – Urzędowazona jako Obcy mężczyzna 1902 – Zimowa opowieść jako Dworzanin Leontesa 1902 – Nasze szwaczki jako Andrzej 1902 – Wieczór Trzech Króli jako Orsino 1902 – Nierówna miara jako Goński 1902 – Horsztyński jako Szczęsny 1902 – Miss Hobbs jako Wolf Kingsearl 1902 – Intryga i miłość jako Ferdynand 1902 – Azja Tuhaj-Beyowicz jako Adam 1902 – Krzyżacy jako Janusz książę Mazowiecki 1902 – Jeden dzień jako Henryk 1902 – Śpiący rycerze jako Ziemiec 1902 – Miarka za miarkę jako Wincencio 1902 – Manowcami jako Cyryl 1903 – Dom wariatów jako Alfred Klapson 1903 – Tamten jako Kazimierz 1903 – Dyktator jako Bohdan 1903 – Kobieta ze sztyletem jako Leonard 1903 – Na zawsze jako Obcy 1903 – Złocienie jako Henryk hrabia Radoszewski 1903 – Stary mąż jako Stanisław Janikowski 1903 – W noc lipcową jako Paweł Maroński 1903 – Niebezpieczeństwo jako Freydieres 1903 – Nasi dekadenci jako Zdzisław Komorowicki 1903 – Wianek mirtowy jako Władysław 1903 – Sybir jako Zosiej Grygoriewicz Aniuszkin 1903 – Kasztelanka jako Andrzej Jossan 1903 – Gwiazda Syberii jako Zdzisław 1903 – Papla jako Valantin

1903 – Paweł Lange i Tora Parsberg jako Rienne 1903 – Zmartwychwstanie jako Kniaź Dmitrij Niechludow 1903 – Dzika kaczka jako Gregor Werle 1903 – Śnieg jako Tadeusz 1903 – Serdeczne dzieje jako Fabrycio Arcieri 1903 – Safanduły jako Marceli Cavalier 1904 – Interes interesem jako Lucjan Garraud 1904 – Faust jako doktor Faust 1904 – Antonina Sabrier jako Rene Dangenne 1904 – Poniedziałek karnawałowy jako Hans Rudorff 1904 – Eros i Psyche jako Eros; Stanisław 1904 – Dzieci Waniuszyna jako Konstanty 1904 – Nieporozumienie jako Korski 1904 – Doktor Rentlow jako Stanisław Stanowski 1904 – Tęcza jako Ksawery Barcicki 1904 – Wszystko dobre, co się dobrze kończy jako Bertram 1904 – Labirynt jako Maks de Pogis 1904 – Anonimy jako Henryk Lacreusette 1904 – Capstrzyk jako Von Hoven 1904 – Nitka jedwabiu jako Jonatan 1904 – Konfederaci barscy jako De Choisy 1904 – Lekkomyślna siostra jako Olszewski 1904 – Tkacze jako Becker 1904 – Wesele Sobeidy jako Bogaty kupiec 1904 – Zaszumi las jako Leon Morski 1904 – Betlejem polskie jako Ułan z roku 1831 1905 – Zaczarowane koło jako Jasiek 1905 – Cień jako Aleksander 1905 – Ponad siły jako Holger 1905 – Ijola jako Arno 1905 – Ryszard III jako Georgius, książę Clarencji 1905 – Majster jako Franciszek hrabia Vanin 1905 – Ksiądz Marek jako Kazimierz Pułaski 1905 – Figurantka jako Henryk de Renneval 1905 – Mieszczanie jako Nil 1905 – Na dnie jako baron 1905 – W jaskini lwa jako Gaston Chalindrey 1905 – Medor jako Bondaine 1905 – Weseli małżonkowie jako Barintin 1905 – Moloch jako Zbigniew 1905 – Karykatury jako Antoni Relski 1905 – Macierzyństwo jako Markiz Alfred di Montefranco 1905 – Birbant jako Jack Worthing 1905 – Mały Eyolf jako Alfred Almers 1905 – Żydzi jako Nachman 1905 – Przeor paulinów jako Adolf Muller 1905 – Gioconda jako Lucio Settala 1906 – Gra jako Kazimierz; Roman Ślarski 1906 – Wujaszek Wania jako Michał Astrow 1906 – Ku miłości jako Jacek Martel 1906 – Złodziej jako hrabia Karol Czarski 1906 – Piękna Marsylianka jako Crisency 1906 – Dobrodziej złodziei jako Avril 1906 – Odwieczna baśń jako Król 1906 – Milczenie jako Marek Kryszna

Inne teatry

Teatr Miejski im. Słowackiego, Kraków

• 1908 – Źródełko jako Stefan
• 1911 – Aglawena i Selisetta jako Meleander (reż. Marian Jednowski)
• 1921 – Hamlet jako Hamlet (reż. M. Jednowski)

Teatr im. Bogusławskiego, Warszawa

• 1926 – Róża jako Czarowic (reż. Leon Schiller)
• 1926 – Nie-Boska komedia jako mąż (reż. L. Schiller)

Teatr Polski, Warszawa

• 1928 – Człowiek i nadczłowiek jako don Juan Tenorio, John Tanner (reż. L. Schiller)

Teatr Narodowy, Warszawa

• 1933 – Obiad o ósmej jako Larry Renauld (reż. Karol Borowski)

Teatr Kameralny, Warszawa

• 1935 – Budowniczy Solness jako Solness (reż. Karol Adwentowicz)

Teatr Miejski im. Wyspiańskiego, Katowice

• 1945 – Zemsta jako Cześnik (reż. Wilam Horzyca)
• 1945 – Lompa jako Józef Lompa (reż. Stanisław Kwaskowski)

Teatr Powszechny im. Żołnierza Polskiego, Kraków

• 1945 – Burmistrz Stylmondu jako Cyryl Van Belle (reż. Emil Chaberski)
• 1946 – Dwa teatry jako dyrektor teatru (reż. Irena Grywińska)
• 1946 – Tajemnica lekarska jako profesor (reż. I. Grywińska)

Teatr Polski, Bielsko-Cieszyn

• 1947 – W małym domku jako doktor (reż. K. Adwentowicz)

Teatr Wojska Polskiego, Łódź

• 1947 – Burza jako Prospero (reż. L. Schiller)

Teatr Powszechny, Łódź

• 1948 – Lisie gniazdo jako Horacy Gidens (reż. K. Adwentowicz)
• 1948 – Madzieja jako Kobus (reż. K. Borowski)
• 1949 – Klub kawalerów jako Sobieniewski (reż. K. Adwentowicz)
• 1949 – Dwa teatry jako dyrektor (reż. I. Grywińska)
• 1949 – Przełom jako Komendant Krążownika „Aurora” (reż. K. Adwentowicz)
• 1950 – Niemcy jako profesor Sonnenbruch (reż. I. Grywińska)

Teatr Polski, Warszawa

• 1953 – Horsztyński jako Ksawery Horsztyński (reż. Edmund Wierciński)
• 1955 – Lorenzaccio jako Filip Strozzi (reż. E. Wierciński)

Teatr Ludowy, Warszawa

• 1957 – Upiory jako pastor Manders (reż. K. Adwentowicz)

Inscenizacje

• 1946 – Ojciec – Teatr Powszechny im.Żołnierza Polskiego w Krakowie, potem – Teatr Miejski im. Jaracza Olsztyn
• 1947 – W małym domku – Teatr Polski, Bielsko-Cieszyn
• 1948 – Lisie gniazdo – Teatr Studio w Warszawie, potem Teatr Powszechny w Łodzi
• 1949 – Klub kawalerów – Teatr Powszechny w Łodzi
• 1949 – Przełom – Teatr Powszechny w Łodzi
• 1957 – Upiory – Teatr Ludowy w Warszawie

Filmografia

• 1912 – Pomszczona krzywda
• 1934 – Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy jako Aleksander Kordecki

Bibliografia

• Karol Adwentowicz. „Nowości Illustrowane”. Nr 13, s. 14, 25 marca 1905. 
• Natanson, Wojciech: Karol Adwentowicz. Warszawa: PIW, 1955.
• Adwentowicz, Karol: Wspominki. Oprac. Marczak-Oborski, Stanisław. Warszawa: PIW, 1960.
• Wielka encyklopedia powszechna PWN. Red. Kotarbiński, Tadeusz i in. T. 1. Warszawa: PWN, 1962, s. 42–43.
• Encyklopedia Warszawy. Red. Herbst, Stanisław. Warszawa: PWN, 1975, s. 14.
• Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965. Red. Raszewski, Zbigniew. Warszawa: IS PAN, 1975, s. 3–4.
• Grzegorczyk, Piotr: Twórcy i badacze kultury zmarli w latach 1956–1967. Cz. 2. Oprac. Biernacki, Andrzej. Warszawa: IK, 1986, s. 83.
• Tomczyk, Danuta: Karol Adwentowicz. [w:] Znani i nieznani ziemi radomskiej. Red. Zwolski, Czesław Tadeusz. T. 3. Radom: WBP, 1990, s. 5–10.
• WitoldW. Filler WitoldW., LechL. Piotrowski LechL., Poczet aktorów polskich: od Solskiego do Lindy., Warszawa: Philip Wilson, 1998, s. 7–8, ISBN 83-87571-54-7, OCLC 189426351 .

Linki zewnętrzne

• Karol Adwentowicz w bazie IMDb (ang.)
• Karol Adwentowicz w bazie Filmweb
• Karol Adwentowicz w bazie filmpolski.pl
• Karol Adwentowicz, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby) [dostęp 2021-04-09] .
• Karol Adwentowicz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”