Przejdź do zawartości

Muszhuszu

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Muszhuszu
Ilustracja
Jedno z przedstawień Muszhuszu z Bramy Isztar w Babilonie; obecnie w Muzeum Pergamońskim w Berlinie
Występowanie

mitologia mezopotamska

Muszhuszu na Wazie Gudei, ok. 2100 p.n.e.

Muszhuszu (𒈲𒍽, akad. mušḫuššu(m), sum. MUŠ.HUŠ) – mityczny wąż-smok z wierzeń mezopotamskich, święte zwierzę wielu bogów, znany głównie z przedstawień na drodze procesyjnej ku Bramie Isztar w Babilonie. Możliwe, że pierwsze wzmianki o wężu-smoku pochodzą jeszcze z okresu wczesnodynastycznego (ok. 2800–2350 p.n.e.)[1]. Muszhuszu po raz ostatni pojawia się w źródłach z okresu hellenistycznego[2].

Nazwa

[edytuj | edytuj kod]

Akadyjska nazwa mušḫuššu wywodzi się od sumeryjskiego MUŠ.HUŠ (MUŠ 'wąż'[3], HUŠ 'rozjuszony'[4]). Tradycyjnie przyjęło się, by tłumaczyć mušḫuššu jako ‘rozjuszony wąż’ (ang. furious snake)[5].

Polifoniczność pisma klinowego spowodowała, że nazwę czytano również jako sirrušu, jednak obecnie odchodzi się od tej interpretacji. Inna propozycja tłumaczenia, ‘czerwony wąż’, wiązała się z możliwością odczytania drugiego członu jako RUŠ, co w języku sumeryjskim oznaczało ‘czerwony’[6]. Sam znak HUŠ można tłumaczyć zarówno jako ‘rozjuszony’ lub ‘czerwonawy’[7].

Wyobrażenie wyglądu:

[edytuj | edytuj kod]

Wygląd potwora znacznie się zmienił na przestrzeni wieków. Klasyczny wygląd Muszhuszu wywodzi się z okresu staroakadyjskiego (2350–2210 p.n.e.)[8].

Jeden z pierwszych wizerunków Muszhuszu pochodzi z okresu wczesnodynastycznego. Jest na nim przedstawiony jako lew z ogonem węża i niezwykle długą szyją[8]. Na pochodzącym z Esznunny reliefie wąż-smok ma już głowę smoka, jednak wciąż jest pozbawiony rogów, a tylne łapy nadal są łapami lwa[9].

W Lagasz w okresie rządów Gudei upowszechnił się uskrzydlony wizerunek węża-smoka wzbogacony o żądło skorpiona. Zidentyfikowane przedstawienia z Wazy Gudei z ok. 2100 p.n.e.[10] pokazują go jako uskrzydloną hybrydę o lwich przednich łapach i tylnych zakończonych szponami. Wokół głowy widać kilka pukli włosów, na niej zaś dwa rogi.

Z czasem lwie elementy były zastępowane przez wężowe cechy. W okresie średniobabilońskim (ok. 1595-1155 p.n.e.) wyobrażenie Muszhuszu pojawia się na kudurru. Wąż-smok ma już typową dla późniejszych przedstawień długą szyję, głowę węża oraz rozwidlony gadzi język[11].

W okresie średniobabilońskim Muszhuszu stał się zwierzęciem boga Marduka. Z tego okresu pochodzi stela króla Meli-Szipaka z charakterystycznym przedstawieniem węża-smoka leżącego u stóp bóstwa[12]. Taki sam wizerunek został później wykorzystany na pieczęci cylindrycznej z lapis lazuli z okresu panowania króla Marduk-zakir-szumiego I (IX w. p.n.e.)[13].

W okresie nowoasyryjskim (934–610 p.n.e.) Muszhuszu przedstawiano z ogonem z piór lub pozbawionego rogów[14].

Najsłynniejsze przedstawienie Muszhuszu pochodzi z Bramy Isztar. Jego identyfikacji jako pierwszy dokonał Robert Koldewey, archeolog, który podczas wykopalisk prowadzonych w latach 1902–1914 odkrył pozostałości Bramy Isztar[15]. Odkryte przedstawienia zestawił z inskrypcją Nabuchodonozora II[16], w której król opisał reliefy z wizerunkami byków i smoków, zdobiące Bramę Isztar[17].

Mitologia

[edytuj | edytuj kod]
Przedstawienie boga Marduka z Muszhuszu z pieczęci cylindrycznej króla Babilonu Marduk-zakir-szumiego I (IX w. p.n.e.).

Muszhuszu nie należy ani do kategorii bogów, ani demonów. W tekstach literackich przed jego imieniem nie występuje determinatyw DINGIR oznaczający istotę boską. Muszhuszu jest nim poprzedzony jedynie w odniesieniu do nazwy gwiazdozbioru tożsamej ze swoim imieniem: MUL dMUŠ. W mitologii mezopotamskiej przedstawiony jest z jednej strony jako stworzenie związane z różnymi bogami, ale z drugiej jako po prostu istota pełniąca funkcje ochronne, niezwiązane bliżej z żadnym z bóstw.

Muszhuszu powiązany był z żywiołem wodnym. Wąż-smok był jednym z potworów stworzonych przez Tiamat, bogini będącej personifikacją morza, do walki z Mardukiem: "Sprawiła, że powstał wąż jadowity, smok (MUŠ.HUŠ), potwór Lahamu (...)"[18]. Na Babilońskiej Mapie Świata jest wymieniony w grupie nadnaturalnych istot żyjących ina libbi (akad. ‘wewnątrz’), czyli zapewne w morzu[19].

Pierwotnie wąż-smok powiązany był z bogiem chtonicznym Ninazu i jego synem Ningiszzidą, bóstwami opiekuńczymi Esznunny. Po okresie wczesnodynastycznym rolę opiekuna tego miasta przejął Tiszpak, stając się jednocześnie panem Muszhuszu[20]. Na odnalezionych w Esznunnie wizerunkach, pochodzących z okresu staroakadyjskiego, Tiszpak dosiada węża-smoka[21]. Powiązania z bogami chtonicznymi mogą wskazywać na postrzeganie węża-smoka jako wysłannika bóstwa, zabijającego przy użyciu trucizny na życzenie swego pana[22]. Na uwagę zasługuje również fakt, że Esznunna pozostawała pod wpływami elamickimi (leżała na obszarze Transtygrydy), więc czczeni tam bogowie sami posiadali cechy wężowe[23].

Nie wiadomo kiedy ani w jakich okolicznościach potwór został skojarzony z babilońskimi bogami. Podejrzewa się, że nastąpiło to niedługo po zdobyciu Esznunny przez Hammurabiego i przyswojeniu kultu Tiszpaka[24]. Wydaje się, że po raz pierwszy Muszhuszu powiązano z Mardukiem na inskrypcji kasyckiego króla Agum-Kakrime, jednak autentyczność tego źródła jest dyskusyjna[25]. W okresie kasyckim (średniobabilońskim) Muszhuszu przedstawiany jest razem z Mardukiem, jak również z jego synem Nabu. Wąż-smok pojawia się w towarzystwie symboli tych bogów, czyli rylca i łopaty[26]. Po ostatecznym podporządkowaniu Babilonii przez Asyrię w 689 r. p.n.e. Muszhuszu stał się symbolem boga Aszura[24].

Bogów związanych z Muszhuszu przedstawiano także w towarzystwie innego potwora zwanego ‘jadowitym wężem’, bašmu[27]. W tekstach z okresu kasyckiego baszmu zajął miejsce Muszhuszu jako symbol Tiszpaka[28].

Możliwe, że Muszhuszu znalazł się na kalendarzu zodiakalnym z Uruk datowanym na okres panowania dynastii Seleukidów. Przedstawia on herosa walczącego z niezidentyfikowaną istotą, która według niektórych badaczy przypomina węża[29]. Nie jest jednak pewne, jaki potwór o cechach smoka został tam faktycznie przedstawiony – jedna z teorii mówi, że nie jest to żadna konkretna istota, a jedynie symbol chaosu[30].

Funkcja apotropaiczna

[edytuj | edytuj kod]

Od końca III tys. p.n.e. przedstawienia Muszhuszu stawiano przed wejściami do pomieszczeń w roli „strażnika”. Najstarszy taki przykład pochodzi ze świątyni Ningirsu w Girsu[24]. W okresie starobabilońskim pojawiły się gliniane plakietki z jego wizerunkiem, które miały strzec prywatnych domostw[31]. Podobną rolę pełnią również przedstawienia Muszhuszu na Bramie Isztar[32]. Według inskrypcji króla Neriglissara (560–556 p.n.e.) węże-smoki miały „napełniać śmiertelnym jadem wroga i nieprzyjaciół” (limnim u ayābi iṣannu imat mūti[33]).

Odnaleziono również niewielkie figurki apotropaiczne z wizerunkiem Muszhuszu pochodzące z okresu nowoasyryjskiego.

Konstelacja

[edytuj | edytuj kod]

Już od okresu starobabilońskiego konstelacja trzech gwiazd nosiła taką samą nazwę jak wąż-smok: MULMUŠ lub MUL dMUŠ[34]. Prawdopodobnie jej odpowiednikiem w greckiej astronomii jest gwiazdozbiór Hydry[35], z którym w późnobabilońskich tekstach astrologicznych kojarzono bóstwa chtoniczne: Ereszkigal oraz Ningiszzidę[36]. Wyobrażenie tej konstelacji możemy odnaleźć na kalendarzu zodiakalnym z Uruk z okresu seleukidzkiego[37].

Konotacje biblijne

[edytuj | edytuj kod]

Niektóre partie z Biblii mogły być w pewnym stopniu inspirowane mezopotamskim Muszhuszu. Passus z Księgi Ezechiela (32:2–8) przypomina opis z Enuma Elisz, w którym Marduk musiał stoczyć walkę z Tiamat i armią stworzonych przez nią potworów[38]. W Księdze Daniela (14:23–28) natomiast mowa jest o kulcie wielkiego węża czczonego przez Babilończyków.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, [w:] RlA 8, s. 456, na podstawie: R.D. Biggs, Pre-Sargonic Riddles from Lagash, „Journal of Near Eastern Studies” 32/1-2 (1973), s. 30 (tabliczka 2H-T25, col. IX 8’: [muš]-bi ⌈huš⌉(?)). Oraz F.A.M Wiggermann, Transtigridian Snake Gods, [w:] Sumerian Gods and Their Representations, ed. I.L. Finkel, M.J. Geller, Groningen 1997, s. 36.
  2. ↑ J. Black, A. Green, Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, London 1992 [rep. 2004], s. 166 [wersja polska: Słownik mitologii Mezopotamii, tłum. A. Reiche, Katowice 1998, s. 218].
  3. ↑ ePSD, s.v. muš, http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html [dostęp: 15.04.2023 r.].
  4. ↑ ePSD, s.v. huš, http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html [dostęp: 21.04.2023 r.].
  5. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, [w:] RIA 8, s. 455.
  6. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, [w:] RIA 8, s. 456.
  7. ↑ ePSD, s.v. huš, http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html [dostęp: 21.04.2023 r.].
  8. ↑ a b F.A.M. Wiggermann, Transtigridian Snake Gods, s. 36.
  9. ↑ F.A.M. Wiggermann, Transtigridian Snake Gods, s. 36 (rycina przedstawiająca relief z Esznunny: ibidem, s. 51).
  10. ↑ https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010143800 [dostęp: 01.05.2023 r.].
  11. ↑ https://www.metmuseum.org/art/collection/search/327048 [dostęp: 01.05.2023 r.].
  12. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Statue_of_Marduk#/media/File:Stele_of_the_time_of_Meli-Shipak.jpg [dostęp:01.05.2023 r.].
  13. ↑ F.H. Weissbach, Babylonischen Miscellen, Leipzig 1903, s. 16.
  14. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 456.
  15. ↑ Publikacja podsumowująca wykopaliska: R. Koldewey, The Excavations at Babylon, London 1914.
  16. ↑ R. Koldewey, Das Istartor in Babylon, „Mitteilungen der Deutschen Orient Gesellschaft” 19 (1903), s. 14–16; idem, The Excavations at Babylon, s. 44–49.
  17. ↑ „Therefore, I pulled down these gates and laid their foundations at the water table with asphalt and bricks and had them made of bricks with blue stone on which wonderful bulls and dragons were depicted” – tłumaczenie ang. Inskrypcji z Bramy Isztar: https://www.worldhistory.org/Ishtar_Gate/ [dostęp: 28.04.2023 r.].
  18. ↑ Enuma Eliš, tłum. K. Łyczkowska, [w:] Mity akadyjskie, opracowanie zbiorowe, Warszawa 2000, s. 30.
  19. ↑ W. Horowitz, The Babylonian Map of the World, „Iraq” 50 (1988), s. 159.
  20. ↑ J. Black, A. Green, Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, s. 166 [wersja polska: Słownik mitologii Mezopotamii, s. 218].
  21. ↑ T.J. Lewis, CT 13.33-34 and Ezekiel 32: Lion-Dragon Myths, „Journal of the American Oriental Society” vol. 166/1 (1996), s. 29.
  22. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 461.
  23. ↑ F.A.M. Wiggermann, Transtigridian Snake Gods, s. 48.
  24. ↑ a b c F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 459.
  25. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 459; F. van. Koppen, The Agum-Kakrime Inscription, [w:] Historical Sources in Translation: The Ancient Near East, M.W. Chavalas (ed.), Malden–Oxford 2006, s. 135–139 (o Muszhuszu na s. 138).
  26. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 459.
  27. ↑ F.A.M. Wiggermann, Mesopotamian Protective Spirits: The Ritual Texts, s. 166.
  28. ↑ F.A.M. Wiggermann, Mesopotamian Protective Spirits: The Ritual Texts, s. 167.
  29. ↑ P-A. Beaulieu, The Babylonian Man in the Moon, „Journal of Cuneiform Studies” 51 (1999), s. 93.
  30. ↑ P-A. Beaulieu, The Babylonian Man in the Moon, s. 95.
  31. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 460.
  32. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 460.
  33. ↑ Tekst inskrypcji za: C.E. Watanabe, The Symbolic Role of Animals in Babylon: a Contextual Approach to the Lion, the Bull and the "MUŠḪUŠŠU", „Iraq” 77 (2015), s. 222.
  34. ↑ F.A.M. Wiggermann, s.v. mušḫuššu, s. 462.
  35. ↑ E. Reiner, Astral Magic in Babylonia, „Transactions of the American Philosophical Society” 85/4 (1995), s. 3, 66.
  36. ↑ P. Gössmann, s.v. 284 MULMUŠ, [w:] Šumerisches Lexikon, vol. IV.2 (Planetarium Babylonicum), Rzym 1950, s. 113.
  37. ↑ https://recherche.smb.museum/detail/1742977 [dostęp: 11.05.2023 r.].
  38. ↑ T.J. Lewis, CT 13.33-34 and Ezekiel 32: Lion-Dragon Myths, s. 39–40.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Bach J., Drachen im alten Mesopotamien, [w:] Den Drachen denken, M. May, M. Baumann, R. Baumgartner, T. Eder (eds.), Bielefeld 2019, s. 27–47.
  • Beaulieu P-A., The Babylonian Man in the Moon, „Journal of Cuneiform Studies” 51 (1999), s. 91–99.
  • Biggs R.D., Pre-Sargonic Riddles from Lagash, „Journal of Near Eastern Studies” 32/1–2 (1973), s. 26–33.
  • Black J., Green A., Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, London 1992 [rep. 2004], s. 166 [wersja polska: hasło "wąż-smok" [w:] J. Black, A. Green, Słownik mitologii Mezopotamii, tłum. A. Reiche, Katowice 1998, s. 218].
  • Enuma Eliš, tłum. K. Łyczkowska, [w:] Mity akadyjskie, opracowanie zbiorowe, Warszawa 2000, s. 17–50.
  • Gössmann P., s.v. 284 MULMUŠ, [w:] Šumerisches Lexikon, vol. IV.2 (Planetarium Babylonicum), hrsg. P. Gössmann, Rom 1950, s. 112–113.
  • Horowitz W., The Babylonian Map of the World, „Iraq” 50 (1988), s. 147–165.
  • Koldewey R., Das Istartor in Babylon, „Mitteilungen der Deutschen Orient Gesellschaft” 19 (1903), s. 7–28.
  • Koldewey R., The Excavations at Babylon, London 1914.
  • Lewis T.J., CT 13.33-34 and Ezekiel 32: Lion-Dragon Myths, „Journal of the American Oriental Society” vol. 166 (1996), s. 28–47.
  • Messina V., A Statue of the mušḫuššu of Marduk at Babylon?, [w:] Talugaeš witteš. Ancient Near Eastern Studies Presented to Stefano de Martino on the Occasion of his 65th Birthday, M. Cammarosano, E. Devecchi, M. Viano (eds.), Münster 2020, s. 331–344.
  • Nakamura C., Dedicating Magic: Neo-Assyrian Apotropaic Figurines and the Protection of Assur, „World Archaeology” 36 (2004), s. 11–25.
  • Pennsylvania Sumerian Dictionary, S. Tinney (ed.), University of Pennsylvania's Museum of Archaeology and Anthropology [= ePSD; http://psd.museum.upenn.edu/nepsd-frame.html, dostęp: 28.04.2023 r.].
  • Reiner E., Astral Magic in Babylonia, „Transactions of the American Philosophical Society” 85/4 (1995), s. 1–150.
  • Watanabe C.E., The Symbolic Role of Animals in Babylon: a Contextual Approach to the Lion, the Bull and the "MUŠḪUŠŠU", „Iraq” 77 (2015), s. 215–224.
  • Weissbach F.H., Babylonischen Miscellen, Leipzig 1903.
  • Wiggermann F.A.M., Mesopotamian Protective Spirits: The Ritual Texts, Gröningen 1992.
  • Wiggermann F.A.M., s.v. mušḫuššu, [w:] Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie [= RlA], E. Ebeling (red.), B. Meissner, Vol. 8 (Meek – Mythologie), Berlin–New York 1993, s. 455–462.
  • Wiggermann F.A.M., Transtigridian Snake Gods, [w:] Sumerian Gods and Their Representations, I.L. Finkel, M.J. Geller (eds.), Gröningen 1997, s. 33–55.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Muszhuszu&oldid=73151437”