Nowy Dwór Gdański

Nowy Dwór Gdański

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Zabytkowe domy przy ul. Sikorskiego
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	nowodworski
Gmina	Nowy Dwór Gdański
Prawa miejskie	06.09.1880
Burmistrz	Jacek Wojciech Michalski
Powierzchnia	5,07 km²
Wysokość	-1,4–4,9 m n.p.m.
Populacja (30.06.2023) • liczba ludności • gęstość	9 499 1873,57 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 55
Kod pocztowy	82-100
Tablice rejestracyjne	GND
Położenie na mapie gminy Nowy Dwór Gdański Nowy Dwór Gdański
Położenie na mapie Polski Nowy Dwór Gdański
Położenie na mapie województwa pomorskiego Nowy Dwór Gdański
Położenie na mapie powiatu nowodworskiego Nowy Dwór Gdański
54°12′45″N 19°07′00″E
TERC (TERYT)	2210024
SIMC	0932880
Urząd miejski ul. Wejhera 3 82-100 Nowy Dwór Gdański
Strona internetowa

Nowy Dwór Gdański (niem. Tiegenhof) – miasto w województwie pomorskim, w powiecie nowodworskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nowy Dwór Gdański, położone nad Tugą w centralnej części Żuław Wiślanych.

dawny spichlerz

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa elbląskiego.

Według danych GUS z 30 czerwca 2021 r., Nowy Dwór Gdański liczył 9813 mieszkańców i był pod względem liczby ludności 24. miastem w województwie pomorskim.

Nazwa miasta

Wcześniejsze nazwy to: Nowy Dwór oraz w jęz. niem. Weihershof (wywodząca się od okolicznych terenów podmokłych) i niem. Tiegenhof (wywodząca się od rzeki Tugi).

Historia

Ulica Sikorskiego

Tuga przepływająca przez miasto

Dzieje do czasu rozbiorów Polski

Teren późniejszego miasta należał we wczesnym średniowieczu do księstwa pomorskiego. Po śmierci Mściwoja II ziemie te przyłączono do Polski. W latach 1282–1466 we władaniu państwa krzyżackiego. Na mocy pokoju toruńskiego od 1466 Żuławy wraz z Pomorzem Gdańskim zostały przyłączone do Królestwa Polskiego w ramach Prus Królewskich. Żuławskie tereny będące królewszczyzną zostały wydzierżawione rodzinie Falkenbergów, dzięki której staraniom obszar dzierżawy uległ powiększeniu i w 1515 r. wyodrębniono oddzielną od ekonomii malborskiej – ekonomię nowodworską. Po Falkenbergach ekonomię dzierżawili: Loitzowie, Wejherowie herbu Skarzyna, Jacobsenowie, Krzysztof Gembicki, a po 1680 r. była własnością króla Jana III Sobieskiego, po nim jego synów – Jakuba i Konstantego, a następnie Marii Antoniny Zamoyskiej. W 1548 Michael Loitz przeniósł siedzibę swojej rodziny z Gdańska na Żuławy i nad Tugą postawił dwór, przebudowany następnie na zamek. Loitz sprowadził też osadników z Niderlandów – mennonitów, którzy przyczynili się do osuszenia i zagospodarowania regionu.

W 1660 Melchior Wejher po przeciwnej stronie zamku wytyczył nową ulicę (dzisiejsza ulica Wejhera), która staje się zaczątkiem nowej osady o charakterze rzemieślniczym. Miejsce to stało się wkrótce centrum handlowo–rzemieślniczym na Żuławach Północnych, z dwoma młynami i gorzelnią. Niezależnie rozwijała się też osada przyzamkowa, która w 1645 roku otrzymała prawo prowadzenia własnej działalności rzemieślniczej. Spokój ośrodka przerywały powodzie, z którymi jednak nauczono się walczyć. Więcej nieszczęść przyniosły wojny ze Szwecją w XVII w., a szczególnie okres wojny północnej, kiedy to stacjonujący w Malborku (1704-1715) garnizon szwedzki grabił i gnębił okolicę licznymi kontrybucjami. Nawet wojna siedmioletnia (1756-1763), podczas której Rzeczpospolita była formalnie neutralna, nie ominęła Żuław, które padły ofiarą grabieży zarówno przez wojska rosyjskie, jak i szwedzkie.

Okres w zaborze pruskim

W wyniku I rozbioru Polski Żuławy weszły w skład Prus. Niszczejący zamek nowodworski został przekazany przez króla Fryderyka II miejscowym luteranom i w jednej z sal utworzono kaplicę ewangelicką (1784). Miejsce to okazało się jednak niewystarczające i w latach 1831–1834 na piwnicach rozebranego zamku wybudowano nową świątynię. W latach 1847–1851 wybudowano kościół katolicki. Po niekorzystnym dla regionu okresie wojen napoleońskich (1807-1813), kiedy to na Żuławach stacjonowały wojska francuskie, Nowy Dwór zaczął się dynamicznie rozwijać się, dzięki czemu w 1824 r. przeniesiono tu z pobliskiego Nowego Stawu pruski Sąd Królewski, w 1859 nadano mu prawa osady targowej (1859). Najważniejszym wydarzeniem było nadanie przez cesarza Wilhelma I praw miejskich w 1880. W miasteczku znajdowały się browary, tkalnia lnu, wytwórnia tytoniu, garbarnia, fabryka mydeł, cukrownia (od 1881). Wizytówką miasta była jednak produkowana od 1776 roku przez rodzinę Stobbe słynna wódka jałowcowa Stobbes Machandel. W 1886 miasteczko uzyskało połączenie kolejowe z Szymankowem, skąd można było się udać do Berlina i Królewca. Ogromne znaczenie miało otwarcie linii kolei wąskotorowej (pierwszy odcinek 1891 r.) stale rozbudowywanej do lat dwudziestych XX w. Dzięki wybrukowaniu ulic i przyłączeniu budynków do sieci wodociągowej i energetycznej, miasto stało się schludnym, nowoczesnym ośrodkiem.

Czasy Wolnego Miasta Gdańska i II wojny światowej

Po I wojnie światowej w wyniku traktatu wersalskiego 10 stycznia 1920 Nowy Dwór został włączony do Wolnego Miasta Gdańska i zyskał rangę stolicy powiatu Żuławy Wielkie. W miasteczku otwarto polską placówkę celną kontrolującą odcinek granicy z Prusami Wschodnimi. W zasięgu polskiej administracji znajdowała się też kolej.

W 1935 w mieście powstało schronisko młodzieżowe, zbudowane na wzór żuławskich domów podcieniowych.

1 września 1939 roku Nowy Dwór włączono w granice III Rzeszy, aresztowano też polskich celników. W okresie II wojny światowej toczyło się pozornie normalne życie, jednak z dworca nowodworskiej kolejki odjeżdżały transporty do obozu koncentracyjnego Stutthof (Sztutowo; tablica pamiątkowa na dworcu kolei wąskotorowej). Ponadto więźniowie wykorzystywani byli do prac na kolei (Außenkommando Kleinbahn Tiegenhof), a także w cegielni i browarze.

Dzieje powojenne

11 marca 1945 roku miasteczko zostało zajęte przez wojska radzieckie 48 armii II Frontu Białoruskiego i przekazane Polsce (stanowiło część województwa pomorskiego). W wyniku działań wojennych i zalania Żuław przez wycofujące się oddziały niemieckie Nowy Dwór poniósł ogromne straty. Rdzenni mieszkańcy musieli opuścić Żuławy, stopniowo zastępowani przez polskich osadników z różnych części Polski. Miasto w początkowym okresie odcięte od świata, pozbawione wody i prądu, plądrowane przez rzesze szabrowników, odradzało się. W 1948 zakończyła się akcja osuszania. W 1950 r. otwarto pierwszy w Polsce Dom Kultury W latach 1954–1975 Nowy Dwór Gdański był stolicą powiatu. Reforma administracyjna z 1999 ponownie uczyniła miasto stolicą powiatu.

Rozwój terytorialny miasta

Ulica Dworcowa

Budynek administracyjny (1935), obecnie Dom Kultury

Urząd pocztowy

Kamienica przy ul. 3 Maja

Ulica Sikorskiego

Ulica Sikorskiego

Restauracja/ hotel przy ulicy Sienkiewicza

Jeżeli za początek istnienia Nowego Dworu Gdańskiego przyjmiemy przybycie rodziny Loitzów i wybudowanie w miejscu dzisiejszego boiska szkolnego w pobliżu drewnianej kładki (lewa strona rzeki, teren zwany Schloßgrund) ich siedziby (dworu, następnie przebudowanego na zamek) w 1548 roku, to okazuje się, że to miejsce można nazwać zalążkiem dzisiejszego miasta. Dwór Loitzów niegdyś położony był na wyspie, a osadnicy w jego pobliżu budowali swoje domy. W 1660 roku pułkownik Ernest Wejher wytyczył nową ulicę Marktstraße (dziś Wejhera). Warto wspomnieć, że dzisiejsza ulica Wejhera była oddzielną, niezależnie rozwijającą się osadą handlowo-rzemieślniczą.

W 1772 roku Tiegenhof liczył 1096 mieszkańców. W tym roku odnotowano także 6 następnych ulic i osiedli:

• Vorhofstraße (Sikorskiego)
• Langgarten
• Hinterhofstraße
• Neugarten
• Roßgarten (Kopernika)
• Ziegelhof (pl. Wolności)

Wszystkie ulice były skierowane ku Marktstraße, przemysłowemu centrum miasta.

W ten sposób zagospodarowana została wschodnia pętla rzeki Tugi.

Pierwszego kwietnia 1881 roku Tiegenhof stał się pełnoprawnym miastem i po 1918 roku zaczął się rozwijać na obszarze pomiędzy rzeką a torami kolejowymi, wytyczono ulice:

• Stobbe Straße (Dąbrowskiego) – nazwaną ku czci producenta sławnej Stobbes Machandel,
• Badowskistraße (Kościuszki) – ku czci pana Badowskiego, który przekazał znaczną sumę pieniędzy na rzecz miasta.

Do początku II wojny światowej w granicach Nowego Dworu Gdańskiego znalazło się wiele niegdyś odrębnych miejscowości (nie posiadają polskich nazw).

Dziś większość nowodworzan nie jest świadomych, że ulica Wałowa w przeszłości była niezależną osadą Siebenhuben z własnym folwarkiem. A miejscowość Petershagenfeld dziś nazywana jest ulicą Kochanowskiego. Na południu miasta przyłączono część wsi Rückenau (Rychnowy). Największym zaskoczeniem może okazać się to, że skrzyżowanie ulic Morskiej, Portowej i Kanałowej było centrum dużej wsi Platenhof, w której prosperowała strzelnica (dzisiejszy lokal gastronomiczny i sklepy odzieżowe), a także port, znajdujący się przy ujściu żeglownego kanału łączącego Tugę z Linawą (tzw. Kanał Wiślano-Zalewowy, niem. Weichsel-Haff-Kanal; dziś w tym miejscu znajduje się ulica Kanałowa). Kanał ten zbudowano w połowie XIX wieku z powodu zapiaszczenia Szkarpawy. Łączył on śluzę Rotebude (Stróża) poprzez Linawę i Müllerlandkanal z Tugą i przestał istnieć w 1895 po wybudowaniu Przekopu Wisły.

Ludność

Wykres liczby ludności miasta na przestrzeni ostatnich 3 stuleci

¹Patrz przypis.
²Patrz przypis.

• Piramida wieku mieszkańców Nowego Dworu Gdańskiego w 2014 roku.
  

Zabytki

Wybrane zabytki

Kościół Przemienienia Pańskiego

Dawny browar

Wieża ciśnień

Dom podcieniowy z XVIII/XIX w.

Dom z XIX w.

Dom z XIX w.

• neogotycki katolicki kościół Przemienienia Pańskiego z 1851
• spichrz nad Tugą z 1878 r.
• dom byłej parafii ewangelickiej (ul. B. Chrobrego 6), obok którego stał nieistniejący już kościół ewangelicki na fundamentach dawnego zamku Loitzów z XVI w.
• charakterystyczne dla regionu parterowe budynki (XIX w.) ustawione szczytem do ulicy m.in. przy ul. Sikorskiego
• zespół dawnego browaru z XIX w.
• wieża ciśnień z 1909 – jedna z pierwszych budowli w Europie o konstrukcji żelbetowej
• most zwodzony z 1936 o konstrukcji stalowo-betonowej
• Żuławski Dom Kultury – zbudowany w latach 1935–1937 jako kompleks kulturalno-rozrywkowy (Volksgemeinschaftshaus), obejmujący salę kinowo-teatralną, restaurację i salę bankietową; w 1945 fragment dachu został uszkodzony przez bombę, jednakże znacznie większe szkody poniosło wyposażenie, w dużej części zrabowane lub zdewastowane. Od 1998 w rejestrze zabytków.

Przy ul. Kopernika 17 siedzibę ma Żuławski Park Historyczny, którego częścią jest Muzeum Żuławskie.

Transport

Drogi

Obrzeżami miasta przebiegają dwie ważne drogi:

• Droga krajowa nr 7 łącząca Gdańsk z Krakowem przez Warszawę, aktualnie w trakcie przebudowy na drogę ekspresową S7 (odcinek Koszwały – Kazimierzowo). Standard ten obwodnica miasta uzyskała już podczas wcześniejszych modernizacji „krajowej 7" wraz z węzłem Nowy Dwór Gdański,
• Droga wojewódzka nr 502 łącząca Nowy Dwór Gdański ze Stegną, stanowiąca jeden z dwóch dojazdów na Mierzeję Wiślaną

Kolej

Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy

Miasto leży na szlaku Żuławskiej Kolei Dojazdowej, której lokomotywownia znajduje się w Nowym Dworze Gdańskim. W sezonie letnim kolejka jeździ na szlaku Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy – Stegna Gdańska i dalej ze Stegny do Sztutowa i Mikoszewa.

Do miasta dociera też linia kolejowa nr 256 z Szymankowa k. Malborka, po której do 2014 odbywał się ruch towarowy i sezonowy ruch pasażerski, funkcjonujący od sezonu letniego w 2010 r., kiedy to Arriva PCC wraz z PTMKŻ (operatorem ŻKD) uruchamiała „Wakacyjny Pociąg nad Morze” i „Wakacyjny Pociąg na Zamek” na trasie: Grudziądz – Kwidzyn – Malbork – Nowy Staw – Nowy Dwór Gdański, Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy – Stegna Gdańska. W Nowym Dworze Gdańskim następowała przesiadka z wagonów Arrivy poruszających się po torach o szerokości 1435 mm do wagonów ŻKD, które poruszają się po torach o szerokości 750 mm.

Lotnictwo

Około 16 km na północ od miasta znajduje się prywatne, wielofunkcyjne lądowisko Stegna.

Wspólnoty wyznaniowe

Większość mieszkańców Nowego Dworu Gdańskiego stanowią wierni Kościoła katolickiego. Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia Niepokalanego Serca Maryi
  • parafia Przemienia Pańskiego

• Świadkowie Jehowy
  • zbór Nowy Dwór Gdański-Południe
  • zbór Nowy Dwór Gdański-Północ (Sala Królestwa ul. Chrobrego 5).
• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
  • placówka w Nowym Dworze Gdańskim
• Kościół Zielonoświątkowego:
  • zbór

Współpraca międzynarodowa

Urząd Miejski

Miasta i gminy partnerskie:

• Hennef
• Sarny
• Velká nad Veličkou

Zobacz też

• powiat nowodworsko-gdański
• Cmentarz żydowski w Nowym Dworze Gdańskim

Linki zewnętrzne

• Serwis internetowy Nowego Dworu Gdańskiego
• Nowydwór, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 299 .