Paremia prawnicza

Paremia prawnicza – krótka sentencja (zasada, maksyma), sformułowana najczęściej przez jurystę będącego uznanym autorytetem prawniczym (z reguły jurystę starożytnego Rzymu), wyrażająca w przystępny sposób fundamentalną zasadę prawną.

Zaletą jest ich uniwersalność, zrozumiałość dla prawników niezależnie od języka ojczystego. Prawnicy współcześnie chętnie sięgają do paremii, stanowią one też częsty element retoryki prawniczej.

A

Ab inito semper nullum. – (Co jest) od początku nieważne, zawsze (jest) nieważne

Absolutus sententia iudicis praesumitur innocens - Uwolniony na mocy wyroku sądowego uchodzi za niewinnego

Accessio cedit principali. – rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej

Accusare nemo se debet. – nikt nie musi oskarżać siebie samego; nie można nikogo przymuszać do zeznawania przeciwko sobie

Acta publica probant se ipsa. – Dokumenty urzędowe świadczą same za siebie

Actor sequitur forum rei. – powód udaje się do sądu pozwanego; zasada określająca właściwość miejscową sądu

Actori incumbit probatio. – na powodzie spoczywa ciężar dowodu

Actus, omissa forma legis, corruit. – nieważna jest czynność prawna z pominięciem jej formy

Actus hominis, non dignitas iudicetur. – sądzone będą czyny ludzkie, nie piastowane godności

Actus simulatus nullius est momenti. – czynność prawna pozorna jest nieważna

Adoptio naturam imitatur. – adopcja imituje naturę; poprzez adopcję dziecko powinno nabyć takie same prawa, jak rodzone dziecko adoptujących

Advocatorum error litigatoribus non noceat. – błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom

Aequitas sequitur legem. – słuszność idzie za prawem

Agere non valenti non currit praescriptio. – przedawnienie nie biegnie względem tego, kto jest niezdolny do dochodzenia swych roszczeń przed sądem

Alienius dolus nocere alteri non debet. – nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp

Ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem. – wola spadkodawcy może być zmieniona aż do śmierci

Audiatur et altera pars. (też jako Audi alteram partem) – należy wysłuchać także drugiej strony

B

Benignius leges interpretandae sunt, quo voluntas earum conservetur. – ustawy są właściwiej interpretowane, gdy zachowuje się ich ducha

Bis de eadem re agere non licet. - Nie można się procesować dwa razy o to samo.

Bis de eadem re ne sit actio. – w tej samej sprawie nie przysługuje ponowne powództwo; powaga rzeczy osądzonej – res iudicata (por. ne bis in idem)

C

Casum sentit dominus. – właściciel rzeczy ponosi skutki zdarzenia przypadkowego, powodującego uszkodzenie lub zniszczenie rzeczy

Cedant arma togae. – niech oręż ustąpi przed togą

Cessante ratione legis cessat et lex ipsa. – gdy ustaje przyczyna, dla której wydano ustawę, traci moc i sama ustawa

Clara non sunt interpretanda. – jasne nie wymaga interpretacji

Cogitationis poenam nemo patitur. – nikt nie ponosi kary za myślenie

Commodum eius esse debet, cuius est periculum. – korzyść musi przypadać temu, kto ponosi ryzyko

Confessio est regina probationum. – przyznanie się jest królową dowodów

Confessus pro iudicato est. – ten, kto przyznał się do winy, jest jak osądzony

Confessus pro iudicato est. – ten, który uznał powództwo, uznawany jest za zasądzonego

Consuetudo pro lege servatur. – zwyczaj jest traktowany jako prawo

Contra scriptum testimonium non scriptum non profertur. – przeciw dokumentowi dowód niepisany jest niedopuszczalny

Conventio omnis intellegitur rebus sic stantibus. – każda umowa jest pojmowana jako obowiązująca tylko w danych, oznaczonych warunkach

Crimen grave non potest esse impunibile. – ciężkie przestępstwo nie może uchodzić bezkarnie

Culpa est immiscere se rei ad se non pertinenti. – winą jest mieszanie się do rzeczy, które nas nie dotyczą

D

Da mihi factum, dabo tibi ius. – podaj mi fakty, a podam ci prawo; podstawowe określenie relacji między stroną postępowania sądowego a sądem; por. Facta probantur, iura novit curia

Delicta parentum liberis non nocent. – przestępstwa rodziców nie szkodzą dzieciom

Diei adiectio pro reo est, non pro stipulatore. – oznaczenie terminu następuje w interesie dłużnika, a nie wierzyciela

Dies interpellat pro homine. – termin wzywa za człowieka

Dolus semper praestatur – za podstęp zawsze się odpowiada

Dormiunt aliquando leges, numquam moriuntur. – ustawy niekiedy drzemią, a nigdy nie umierają

Dura lex, sed lex. – twarde prawo, ale prawo

Damnum aut casu fit aut culpa. – szkoda powstaje albo ze zdarzenia przypadkowego, albo na skutek przewinienia

E

Ei incumbit probatio, qui dicit, non ei, qui negat. – ciężar dowodowy (onus probandi) spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza

Eius est nolle, qui potest velle. – ten tylko może nie chcieć, kto może chcieć

Eius est tollere legem, cuius est condere – ten może znieść ustawę, kto może ją ustanowić

Et non facere, facere est. – powstrzymywanie się od działania jest także działaniem

Excipiendo reus fit actor. – w zarzucie pozwany staje się powodem, teraz musi udowodnić ten fakt

Ex his, quae forte uno aliquo casu accidere possunt, iura non constituuntur. – praw nie ustanawia się dla przypadków, które mogą się zdarzyć tylko raz

F

Facta probantur, iura novit curia. – okoliczności faktyczne należy udowodnić, a prawo sąd zna

Factum executoris factum partis. – czynność przedstawiciela jest czynnością strony

Fatetur facinus, qui iudicium fugit. – przyznaje się do przestępstwa ten, kto unika sądu

Fiat iustitia, pereat mundus. – sprawiedliwości musi się stać zadość, choćby miał zginąć świat - przypisywane świętemu Augustynowi albo cesarzowi Ferdynandowi I

Fraus est fraudem celāre. – oszustwem jest ukrywać oszustwo

Fur est qui dolo malo rem alienam contrectat. – złodziejem jest ten, kto w złym zamiarze zagarnie cudzą rzecz

Fur semper moram facere videtur. – złodziej zawsze pozostaje w zwłoce

G

Genus perire non censetur. – uważa się, że gatunek nie ginie

H

Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius, quod defunctus habuerit. – spadek nie jest niczym innym, jak wejściem w ogół spraw zmarłego

Hominem causa omne ius constitutum sit. – wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka

I

Ignorantia iuris nocet. – nieznajomość prawa szkodzi

Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet. – nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi

Ignorantia legis neminem excusat. – nieznajomość prawa/ustawy nikogo nie usprawiedliwia

Ignorantia legis non excusat. – nieznajomość prawa/ustawy nie jest wytłumaczeniem

Imperitia culpae adnumeratur. – brak doświadczenia zalicza się do winy

Impossibilium nulla obligatio est. – nikt nie jest zobowiązany do rzeczy niemożliwych

Incivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere. – Nieprawidłowe jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu.

Invitus nemo rem cogitur defendere. – nikogo nie zmusza się do obrony rzeczy wbrew jego woli

In dubio pro reo. – wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego; zasada powiązana z domniemaniem niewinności

In maleficiis voluntas spectatur non exitus. – przy przestępstwach bierze się w rachubę chęć, nie wynik

Inter arma silent leges. – podczas wojny milczą prawa

Is damnum dat, qui iubet dare – ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić

Is fecit, cui prodest. – uczynił ten, komu przyniosło to korzyść

Iura novit curia. – sąd zna prawo

Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere. – nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiemu nie szkodzić, każdemu oddać co mu się należy

Ius civile vigilantibus scriptum est. – prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych

Ius est ars boni et aequi. – prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne

Ius publicum privatorum pactis mutari non potest. – prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi. – sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu prawa

In toto et pars continetur. – w całości i część jest zawarta

Id, quod nostrum est, sine facto nostro ad alium transferri non potest. – to, co jest nasze, bez naszego działania nie może zostać przeniesione na kogoś innego

Indivisa est causa pignoris. – podstawa zastawu jest niepodzielna

In dubiis benigniora praeferenda sunt. – w przypadku wątpliwości wybiera się życzliwsze rozwiązanie

Iniuriam qui facturus est, iam facit. – kto ma zamiar wyrządzić krzywdę, już ją wyrządza

In legibus fundamentum rei publicae. – fundament republiki tkwi w ustawach

In pari causa melior est condicio possidentis - w równej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadającego

In poenalibus causis benignius interpretandum est. – w sprawach karnych należy stosować łagodniejszą interpretację

In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur. – wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli testatorów

L

Lege non distinguente nec nostrum est distinguere. – tam, gdzie ustawa nie rozróżnia, nie naszą jest rzeczą wprowadzać rozróżnienie

Leges ab omnibus intellegi debent. – ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich

Lex est, quod populus iubet atque constituit. – ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia

Lex iubeat non disputat. – prawo nakazuje, a nie dyskutuje

Lex lege tollitur. - ustawę uchyla ustawa

Lex posterior derogat legi priori. – ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą

Lex posterior generalis non derogat legi anteriori speciali. – ustawa późniejsza o charakterze ogólnym nie uchyla wcześniejszej ustawy szczególnej

Lex prospicit, non respicit. – ustawa patrzy naprzód, a nie wstecz

Lex retro non agit. – prawo nie działa wstecz

Lex severior retro non agit. – prawo surowsze nie działa wstecz

Lex specialis derogat legi generali. – ustawa szczegółowa uchyla ustawę ogólną

Lex superior derogat legi inferiori. – ustawa wyższa rangą uchyla ustawę o niższej randze

Locus regit actum. – miejsce rządzi czynnością prawną

Leges salutem civitatis saluti singulorum anteponunt. – ustawy przekładają dobro państwa nad dobro jednostki

Legum ministri magistratus legum interpretes iudicies. – urzędnicy są sługami prawa, a sędziowie jego tłumaczami

Lex iubet ea, quae facienda sunt, prohibetque contraria. – prawo nakazuje to, co należy czynić i zakazuje rzeczy przeciwnych

M

Magna neglegentia culpa est, magna culpa dolus est - wielkie niedbalstwo jest winą, wielka wina jest podstępem (działaniem umyślnym).

Mala fides superveniens non nocet. – późniejsza zła wiara nie szkodzi

Male nostro iure uti non debemus. – nie powinniśmy źle korzystać z naszych praw

Manifestum non eget probatione. – to, co oczywiste, nie wymaga dowodu

Mater semper certa est, pater est, quem nuptiae demonstrant. – matka zawsze jest znana, ojcem jest ten, na kogo wskazuje związek małżeński; zasada domniemania ojcostwa męża matki

Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt. – jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację

Mora trahit periculum. – zwłoka pociąga za sobą ryzyko

N

Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri lucupletiorem. – albowiem słuszne jest z natury, aby nikt się nie bogacił ze szkodą drugiego

Nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur. – dziecko poczęte, ale jeszcze nie narodzone (nasciturus) uważa się za już narodzone, wtedy gdy chodzi o jego korzyść

Ne bis de eadem re sit actio. – aby nie było ponownego postępowania w tej samej sprawie

Ne bis in idem. – nie dwa razy za to samo; zakaz powtórnego karania za ten sam czyn; nie można karać dwa razy za to samo (por. bis de eadem re ne sit actio)

Ne eat iudex ultra petita partium. – niech sędzia nie wychodzi ponad żądanie stron

Ne quis absens puniatur. – nieobecny niech nie będzie karany

Necessitas frangit legem. – konieczność łamie prawo

Neglegentia culpa est. – zaniedbanie jest winą

Neminem captivabimus nisi iure victum. – nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem

Nemo auditur propriam turpitudinem allegans. – powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany

Nemo de domo sua extrahi debet. – nikogo z własnego domu nie można zabierać siłą

Nemo de domo sua extrahi potest. – nikt nie może być wyrzucony ze swojego domu

Nemo ex suo delicto meliorem nam condicionem facere potest. – nikt nie może polepszyć swojej sytuacji w wyniku własnego czynu bezprawnego

Nemo iudex idoneus in propria causa. – nikt nie powinien być sędzią w swojej sprawie

Nemo iudex in causa sua. – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie

Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet. – nikt nie może przenieść na drugą osobę więcej praw, aniżeli sam posiada.

Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – nikt nie może pozostawić dziedziców częściowo testamentowych, częściowo ustawowych

Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur. – nikt rozumny nie karze dlatego, że popełniono przewinienie, lecz dlatego, by nie popełniano

Nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest. – nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania

Nemo testis idoneus in propria causa. – nikt nie powinien być świadkiem we własnej sprawie.

Nihil probat, qui nimium probat. – niczego nie dowodzi ten, kto dowodzi zbyt wiele

Nomina ipso iure divisa. - zobowiązania dzielą się z mocy prawa

Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. – reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą

Non exemplis, sed legibus iudicandum est. – należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia

Non numeranda, sed ponderanda sunt argumenta. – argumenty należy oceniać nie według liczby, ale znaczenia

Non omne quod licet honestum est. – nie wszystko, co dozwolone, jest uczciwe

Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem. – nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku

Novus rex, nova lex. – nowy król, nowe prawo

Nulla poena sine lege. – nie ma kary bez ustawy, nie można stosować kary, która nie była przewidziana przez prawo w momencie popełniania przestępstwa

Nulla voluntas errantis est. – kto jest w błędzie, nie wyraża swojej woli

Nulli res sua servit. – nie można mieć służebności na własnej rzeczy

Nullum crimen sine lege. – nie ma przestępstwa bez ustawy, nie można karać za czyn, który nie był zabroniony w momencie jego popełniania

Nullus idoneus testis in re sua intellegitur. – nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie

Nullus videtur dolo facere, qui iure suo utitur. – nie uważa się, aby postępował podstępnie ten, kto wykonuje swoje uprawnienia

Nuptias non concubitus, sed consensus facit. – nie fakt współżycia, ale porozumienie czyni małżeństwo

Ne impediatur legatio. – posłowie niech będą uważani za świętych

Nemo non benignus est sui iudex. – nikt nie jest dla siebie nieprzychylnym sędzią

Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest. – nikt nie może umrzeć (częściowo) z testamentem i częściowo bez testamentu

Nihil consensui tam contrarium est, quam vis atque metus. – nic nie jest tak bardzo przeciwne zgodzie jak siła i strach

O

Obligatio est iuris vinculum. – zobowiązanie tworzy więź prawną

Omnis definitio in iure civili periculosa est, parum est enim, ut non subverti potest. – wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna, rzadko bowiem zdarza się, by nie można było jej wywrócić

Optima est legum interpres consuetudo. – zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa

P

Pacta sunt servanda. – umów należy dotrzymywać

Pater is est, quem nuptiae demonstrant. – ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo

Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem. – we wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa

Plus valet quod actum quam quod simulatum. – większe znaczenie ma czynność dokonana faktycznie niż symulowana

Princeps legibus solutus. – panujący nie podlega prawom

Prior tempore potior iure. – pierwszy w czasie lepszy prawem

Prohibenda est ira in puniendo. – przy wymierzaniu kary nie wolno kierować się gniewem

Prius quam exaudias, ne iudices. – nie sądź, zanim wysłuchasz

Per non est. – nie wolno jest interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędne

Privatorum conventio iuri publico non derogat. – umowa prywatna nie uchyla prawa publicznego

Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, ius privatum est quod ad singulorum utilitatem. – prawem publicznym jest prawo odnoszące się do interesu państwa, a prawem prywatnym prawo dotyczące korzyści poszczególnych jednostek

Q

Qui curat, non curatur. – kto sam podlega opiece, nie może jej sprawować nad inną osobą

Quid leges sine moribus? – cóż znaczą ustawy bez obyczajów

Qui iure suo utitur, neminem laedit. – kto nie przekracza przysługującego mu prawa, nie narusza praw drugiego

Qui munus publice mandatum accepta pecunia reperunt, crimine repetundarum postulantur. – dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną, przyjmuje pieniądze od zainteresowanych

Qui non facit quod facere debet, videtur facere adversarus ea, quia non facit. – jeżeli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien, uważa się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni

Qui tacet consentire videtur si loqui debuisset ac potuisset. – kto milczy, okazuje zgodę, jeśli powinien i mógł mówić; zasada domniemania zgody w sytuacjach, w których można od kogoś oczekiwać zajęcia stanowiska

Quod ab initio est vitiosum, non potest tractu temporis convalescere. – to, co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione z upływem czasu

Quot generationes tot gradus. – ile urodzeń, tyle stopni

Quod attinet ad ius civile, servi pro nullis habentur. - co dotyczy prawa cywilnego, niewolnicy uważani są za nic

R

Ratio est anima legis. – sens ustawy jest jej duszą

Reformatio in peius iudici appellato non licet. – sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść odwołującego się

Res ipsa loquitur. – rzecz mówi sama za siebie

Res iudicata pro veritate accipitur. – prawomocny wyrok przyjmuje się jako prawdę

Res nullius cedit primo occupanti. – rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją objął w posiadanie

Reus excipiendo fit actor. – pozwany staje się powodem przez podniesienie zarzutu

Res est in iudicium deducta, lis pendet. – sprawa została doprowadzona do sądu, spór waży się (stan zawisłości sporu, zakaz kierowania sprawy do innego rozstrzygnięcia w tym czasie)

Regula est, quae rem quae est breviter enarrat. – regułą jest zwięzłe wyjaśnienie istoty rzeczy

Reo negante actori incumbit probatio. – kiedy pozwany przeczy, udowodnienie należy do powoda

S

Salus populi suprema lex esto. - dobro ludu powinno być najwyższym prawem

Salus rei publicae suprema lex esto. – dobro publiczne winno być najwyższym prawem

Sancti habeantur legati. – posłów należy traktować jak nietykalnych

Satius enim esse impunitum relinqui facinus nicentis quam innocentem damnari. – lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy, niż skazać niewinnego

Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem. – znać ustawy, to nie znaczy trzymać się ich słów, lecz rozumieć ich sens i znaczenie

Semel heres semper heres. – kto raz zostanie dziedzicem, zostaje nim na zawsze

Sententia facit ius inter partes. – wyrok tworzy prawo między stronami

Separata esse debet possessio a prioprietate. – posiadanie winno być odróżnione od własności

Servitutibus civiliter utendum est. – służebność należy wykonywać w sposób oględny, najmniej uciążliwy dla właściciela

Si in ius vocat, ito! – jeżeli zostałeś wezwany przed sąd, idź

Si quid universitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas, singuli debent. – jeśli jest się coś dłużnym stowarzyszeniu, to nie pojedynczym członkom, a dług stowarzyszenia nie jest długiem pojedynczych członków

Silent leges inter arma. – milkną prawa w szczęku broni

Species perit ei, cui debetur. – rzecz oznaczona indywidualnie przepada temu, komu się należy

Summum ius summa iniuria. – najwyższe prawo może stać się najwyższym bezprawiem

Superficies solo cedit. – to, co jest na powierzchni, przypada gruntowi

Semper specialia generalibus insunt. – zawsze szczegóły mieszczą się w ogółach

Societas delinquere non potest – spółka nie może popełniać przestępstw

T

Tempus regit actum. – czas rządzi czynnością prawną

Testes estote! – bądźcie świadkami

Testis unus, testis nullus. – jeden świadek, żaden świadek

U

Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio. – przy takim samym sensie ustawy, takie same postanowienia ustawy

Ubi lex, ibi poena. – tam gdzie prawo, tam kara

Ubi societas, ibi ius. – gdzie społeczeństwo, tam prawo

Usus est unus legum corrector. – zwyczaj jest jedynym korektorem prawa

Ubi ius, ibi onus. – gdzie prawo, tam obowiązek

Ubi ius, ibi remedium. – gdzie prawo, tam lekarstwo

Ubi ius incertum, ibi ius nullum. – gdzie prawo niepewne, tam nie ma prawa

Ubi periculum, ibi lucrum. – gdzie niebezpieczeństwo, tam zysk

V

Verba docent, exempla trahunt - słowa uczą, przykłady pociągają

Venire contra factum proprium nemini licet. – nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów

Videant consules, ne quid detrimenti res publica capiat. – niechaj konsulowie baczą, aby państwo nie poniosło jakiegoś uszczerbku

Vim vi defendere omnes leges omniaque iura permittut. – wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają bronić się przed siłą przy pomocy siły

Vim vi repellere licet. – siłę wolno odeprzeć siłą

Volenti non fit iniuria. – chcącemu nie dzieje się krzywda (z Ulpiana)

Zobacz też

• Paremie prawnicze na kolumnach Kompleksu Urbanistycznego Wymiaru Sprawiedliwości
• Latein im Recht (niem.)
• Paremie i inne zwroty łacińskie