Pruchna
49°52′00″N 18°41′40″E/49,866667 18,694444| wieś | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
2472[2] |
| Strefa numeracyjna |
33 |
| Kod pocztowy |
43-523[3] |
| Tablice rejestracyjne |
SCI |
| SIMC |
0068179 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego  | |
Położenie na mapie gminy Strumień  | |
| 49°52′00″N 18°41′40″E/49,866667 18,694444[1]
| |
| Strona internetowa | |
Pruchna (cz. Pruchná, niem. Pruchnau) – wieś sołecka w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Strumień. Wieś leży w historycznych granicach regionu Śląska Cieszyńskiego, geograficznie zaś leży w regionie Dolina Górnej Wisły, będącej częścią Kotliny Oświęcimskiej[4]. Powierzchnia sołectwa wynosi 1903 ha (19,03 km²)[5], a liczba ludności 2438, co daje gęstość zaludnienia równą 128,1 os./km².
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]Zdaniem ks. Józefa Londzina nazwa Pruchna pochodzi od spróchniałych drzew[6]. Zgodnie ze źródłosłowem powinno się pisać „Próchno” lub „Próchna”. Tą formą posługiwano się do wygaśnięcia dynastii cieszyńskich Piastów w 1653 r.[7] Spotykano się także z pisownią „Prochno”, „Prochna” lub z czeskiego „Prachna” i wreszcie ze zniemczoną nazwą „Pruchna”, gdyż język niemiecki nie posiada spółgłosek miękkich i pochyleń[7]. Obecnie obowiązuje nazwa „Pruchna”.
Części wsi
[edytuj | edytuj kod]| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0068185 | Babusiów | część wsi |
| 0068191 | Gawliniec | część wsi |
| 0068200 | Kilisztwo | część wsi |
| 0068216 | Kopanina | część wsi |
| 0068222 | Nowe Chałupy | część wsi |
| 0068239 | Nowy Świat | część wsi |
| 0068245 | Podlesie | część wsi |
Herb
[edytuj | edytuj kod]Wieś posiada herb, którego tarczę umieszczono na ścianie przedsionka kościoła rzymskokatolickiego w Pruchnej. Przedstawia on pług koleśny, czyli pług z dwukołowym wózkiem. Zwrócony jest w lewą stronę, z białym żelaziwem, ze złotymi drzewcami na niebieskim tle. Odcisk pieczęci z takim herbem oraz czesko-niemieckim napisem w otoku „Obec-Pruchnau” znajduje się na dokumencie z 1835 r.[10]
Historia
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna ok. 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu (wśród 76 wsi Księstwa Cieszyńskiego), w postaci ithem in Prochna[11][12][13]. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania (na tzw. surowym korzeniu), co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową, badacze przyjmują, że Pruchna powstała w latach 90. XIII wieku[14]). Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).
W połowie XIV wieku książę cieszyński, prawdopodobnie Przemysław I Noszak, zezwolił na założenie na terenie Pruchnej nowej osady położonej koło Górnego Rychułdu, przezwanej Małą Pruchną, której nazwa została po raz pierwszy wzmiankowana w 1416[15]. Wielka Pruchna pozostała w rękach książęcych, z kolei Mała – w rycerskich.
Używany obecnie podział na Pruchnę Dolną i Górną odpowiada dawnej nazwie – Pruchna Wielka i Pruchna Mała. Na początku XVII wieku wieś była w posiadaniu rodziny Czelów z Czechowic, a od 1619 roku do rodu Bludowskich poprzez małżeństwo Fryderyka Bludowskiego z Katarzyny Czelo. Dobra te w 1737 Gottlieba Agnet, ich prawnuczka, sprzedała Christianowi Kalischowi[16]. W 1798 została objęta przez Komorę Cieszyńską[17]. W 1855 roku został otwarty szlak kolejowy austriackiej Kolei Północnej[18]. W miejscowości zlokalizowana została stacja kolejowa[19]. W 1900 r. w miejscowości działał pierwszy Urząd Pocztowy. W 1870 w celu zarządzania folwarkami Komory Cieszyńskiej wybudowano zameczek, a przy nim uruchomiono gorzelnię. W 1890 roku otwarto stadninę koni, która zarządzana była z Drogomyśla[20]. W 1928 r. została utworzona Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Pruchnej, na rzecz folwarku który w swoim majątku posiadał również krowy mleczne. Stamtąd dowożono mleko do mleczarni.
Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 167 budynkach w Pruchnej na obszarze 1914 hektarów mieszkało 1519 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 79,4 os./km². z tego 961 (63,3%) mieszkańców było katolikami, 534 (35,2%) ewangelikami a 24 (1,6%) wyznawcami judaizmu, 1416 (93,2%) było polsko-, 33 (2,2%) niemiecko- a 20 (1,3%) czeskojęzycznymi[21]. Do 1910 roku liczba mieszkańców spadła do 1467, z czego 941 (64,1%) było katolikami, 513 (35%) ewangelikami, 13 (0,9%) żydami, 1370 (96,1%) polsko-, 43 (3%) niemiecko- a 12 (0,8%) czeskojęzycznymi[22].
Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 13 kompanii w Strumieniu[23]. Pod koniec wojny polsko-czechosłowackiej wojska czechosłowackie zdobyły lewobrzeżne części wsi Knaj i Baranowice. W ramach bitwy pod Skoczowem trwały zacięte walki o zdobycie mostu kolejowego w Drogomyślu, będący na najkrótszej trasie z Cieszyna do Dziedzic. 30 stycznia stacjonujący w Chybiu pociąg pancerny Hallerczyk brał udział w ostrzelaniu wojsk czechosłowackich w Drogomyślu i Pruchnej. Decyzją Rady Ambasadorów z dnia 28 lipca 1920 roku wieś weszła w granice II Rzeczypospolitej.
Księga Adresowa Województwa Śląskiego z 1927 roku podaje, że wieś Pruchna była miejscowością Powiatu cieszyńskiego z siedzibą urzędu gminnego. Zajmowała obszar 1913ha. Zamieszkiwało ją 1508 mieszkańców (obecnie ok. 2450), z czego: 986 wyznania katolickiego, 536 wyznania ewangelickiego, 6 wyznania mojżeszowego narodowości polskiej (suma daje liczbę 1528)[24]. Istniała wtedy szkoła ludowa i posterunek policji (nr tel. 1). Był to jeden z pierwszych posterunków policji w okolicy. Budynek, w którym był posterunek, stoi do dzisiaj przy ulicy Osiedlowej 2. W 1927 roku działał tartak parowy zatrudniający 25 osób, gorzelnia zatrudniająca 5 robotników. Sąd w Cieszynie był Sądem Okręgowym, któremu podlegały sądy powiatowe w Bielsku, Skoczowie i Strumieniu.
W okresie międzywojennym budownictwo drewniane było wypierane przez ceglane. W 1926 roku została utworzona cegielnia pod lasem Makowina, zatrudniająca 10 osób[25].
W czasie I wojny światowej zginęło 42 obywateli Pruchnej. Dla uczczenia pamięci poległych mieszkańcy wsi postawili w 1927 roku pomnik, znajdujący się obok szkoły. Podczas II wojny światowej Pruchnej również nie ominęła germanizacja, aresztowania i łapanki. Wojna przyniosła wiele zniszczeń i ofiar. 1 maja 1945 roku nastąpiło wyzwolenie Pruchnej przez oddziały 38 armii 4 Frontu Ukraińskiego[26].
Po zakończeniu działań wojennych mieszkańcy wsi energicznie przystąpili do odbudowy zniszczonych obiektów i organizacji społeczno-gospodarczych. Instytucje i jednostki gospodarcze czynne przed II wojną światową zostały odremontowane i uruchomione jeszcze w 1945 lub w roku następnym. Należały do nich: kościół ewangelicki, kościół i parafia rzymskokatolicka, urząd pocztowy, kolej z prowizorycznym dworcem, Spółdzielnia Mleczarska, Państwowe Gospodarstwo Rolne oraz szkoła podstawowa.
W latach 1945–1954 miejscowość była siedzibą gminy Pruchna. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.
W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne – Stadnina Koni Pruchna[27]. W 1994 jako Stadnina Koni Skarbu Państwa Pruchna[28]. Następcą prawnym jest Stadnina Koni „Ochaby” Sp. z o.o.
Urodzeni w Pruchnej
[edytuj | edytuj kod]- ok. 1700 Ludwik Heimb – duchowny katolicki, tłumacz, pisarz
- 1872: Paul Kutscha, austriacki malarz
- 1878: ks. Józef Mamica – duchowny luterański
- 1904: o. Józef Herman - redemptorysta, rektor, kustosz sanktuarium w Tuchowie, mistrz nowicjatu[29].
- 1906: Emilia Michalska – poetka ludowa
- 1914: Karol Balon - prawnik (zm. 12.05.1987)[30]
- 1917: Józef Kornblum – pisarz
- 1928: Alfons Pilorz – romanista
- 1940: Edyta Gruszczyk-Kolczyńska – polska pedagog, profesor zwyczajny, twórczyni "Dziecięcej matematyki"
Religia
[edytuj | edytuj kod]Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
- Kościół Ewangelicko-Augsburski (filiał parafii w Drogomyślu)
- Kościół Rzymskokatolicki (parafia św. Anny)
Szkolnictwo, sport, turystyka
[edytuj | edytuj kod]W Pruchnej znajduje się Szkoła Podstawowa im. Emilii Michalskiej oraz gimnazjum przedszkole. We wsi znajduje się tak że niepubliczne przedszkole Kubusiowa kraina. W miejscowości ma również swoją siedzibę klub piłkarski pod nazwą LKS „99” Pruchna oraz duże gospodarstwo agroturystyczne wraz z łowiskiem. W miejscowości znajduje się izba regionalna im. E. Michalskiej w Gminnym centrum integracji wsi Pruchna, gdzie znajduje się również Miejska Biblioteka Publiczna w Strumieniu filia w Pruchnej, a także Świetlica Środowiskowa.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe[31]:
- kaplica pw. św. Józefa z początku XIX wieku (nr rej. A/904/2021[32])
- dom nr 20, XVIII/XIX w.
- dom nr 42, XVIII/XIX w.
Inne zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Kamienny krzyż z inskrypcją w języku staroczeskim, upamiętniającą zabójstwo dokonane w 1654 r. na synu obywatela Cieszyna Jana Czerwenki. Hipoteza, że jest to tzw. krzyż pokutny jest nieprawdziwa i opiera się na nieuprawnionym założeniu, że wszystkie stare krzyże kamienne, są krzyżami pokutnymi. Krzyż dotyczy zabójstwa w roku 1654, czyli w okresie gdy zabójstwa były przestępstwami, które nie podlegały już prywatnym negocjacjom i umowom, a ich ściganie i karanie było w wyłącznej kompetencji władz. Nie może to być więc krzyż pokutny sensu stricto, czyli fundowany przez zabójcę w wyniku umowy pojednawczej, mającej zapobiec wróżdzie, gdyż takiej umowy nie ma i nie mogło być, gdyż były one w połowie XVII w. prawnie niedopuszczalne. Nie wyklucza to wystawienia krzyża przez opisanych w inskrypcji zabójców (lekkomyślni towarzysze zabitego), jako wyrazu żalu za popełnienie niegodnego czynu, ale nie miało to żadnych konsekwencji prawnych. Nie ma też na to żadnych dowodów i najbardziej prawdopodobne jest, że jest to klasyczny krzyż upamiętniający tragiczne zdarzenie, postawiony przez rodzinę (ojca) zabitego.
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Zabytkowa kaplica św. Józefa -
Kościół rzymskokatolicki pw. św. Anny -
Kościół ewangelicko-augsburski Zmartwychwstania Pańskiego -
Nagrobki nauczycieli ewangelickich z XIX i XX wieku -
Szkoła Podstawowa -
Zameczek w Pruchnej, z 1870 roku -
Pomnik poległym na I wojnie światowej -
Kamienny krzyż z XVII wieku
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 110329
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1034 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Marcin Żerański: Śląsk Cieszyński. Od Bielska-Białej do Ostrawy. Cieszyn: Pracownia na pastwiskach, 2012, s. 85. ISBN 978-83-933109-3-7.
- ↑ Gmina Strumień: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Strumień. [w:] www.strumien.bip.net.pl [on-line]. 2007. [dostęp 2010-12-07].
- ↑ Londzin 1932, s. 253.
- ↑ a b Raszka 2010, s. 8.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Raszka 2010, s. 9.
- ↑ Idzi Panic: Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 296. ISBN 978-83-926929-3-5.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
- ↑ I. Panic, Z dziejów Pruchnej, „Kalendarz Cieszyński 1989”, Cieszyn 1988, s. 28.
- ↑ I. Panic, 2010, s. 306.
- ↑ Janusz Spyra: Szlachecka rodzina Bludowskich z Dolnych Bludowic herbu Kozioł i zabytki sztuki z nią związane. T. 1. Cieszyn: Familia Silesiae, 1997, s. 14–26. ISBN 83-88204-00-9. (pol.).
- ↑ Raszka 2010, s. 14.
- ↑ Marcin Żerański: Śląsk Cieszyński. Od Bielska-Białej do Ostrawy. Cieszyn: Pracownia na pastwiskach, 2012, s. 28. ISBN 978-83-933109-3-7.
- ↑ Koleje Śląska Cieszyńskiego: Pruchna. Koleje Śląska Cieszyńskiego. [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Raszka 2010, s. 33–34.
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.).
- ↑ Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.).
- ↑ Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32–37.
- ↑ Księga Adresowa Województwa Śląskiego, Rok 1926/1927, Opracował: Janusz Bernatt, Wydawca: Komitet Wydawnictwa Księgi Adresowej Województwa Śląskiego pod protektoratem JW Pana Marszałka Sejmu Śląskiego K. Wolnego.
- ↑ Raszka 2010, s. 56.
- ↑ „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 88.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 9 lipca 1990 r. w sprawie celów, zasad i trybu udzielania oraz wysokości stawek dotacji dla rolnictwa w 1990... [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 24 czerwca 1994 r. w sprawie wysokości stawek dotacji dla rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu ich udz... [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
- ↑ O.A. Bazielich CSSR, O. Józef Herman CSSR. Niektóre szczegóły z życia i działalności.
- ↑ Jerzy Klistała, Martyrologium mieszkańców Ziemi Cieszyńskiej w latach 1939-1945. Słownik biograficzny., 2011, ISBN 978-83-924495-0-8.
- ↑ https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/SLS-rej.pdf
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 22 grudnia 2021 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2021-12-25]
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Z dziejów Pruchnej. W: Idzi Panic: Kalendarz Cieszyński 1989. Cieszyn: Macierz Ziemi Cieszyńskiej, 1988, s. 28–29.
- Ewa Raszka: Zarys dziejów i życia społecznego wsi Pruchna. Pruchna: Rada Sołecka wsi Pruchna, 2010.
- Józef Londzin: Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn: Dziedzictwo błog. Jana Sarkandra, 1932, s. 253–268. OCLC 297540848.
- Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
| Wsie | |
|---|---|
| Integralne części wsi |
|
