Stronnictwo Narodowe (1928–1947)
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Skrót |
SN |
| Data założenia |
październik 1928 |
| Data rozwiązania |
1947 |
| Ideologia polityczna | |
| Liczba członków |
200 000 (1938) |
| Młodzieżówka |
Sekcja Młodych Stronnictwa Narodowego |
Stronnictwo Narodowe – polska partia polityczna, utworzona w październiku 1928 w wyniku przekształcenia Związku Ludowo-Narodowego, której zadaniem było prowadzenie bieżącej działalności politycznej obozu narodowego (Narodowa Demokracja).
II Rzeczpospolita
[edytuj | edytuj kod]Początki ugrupowania
[edytuj | edytuj kod]Roman Dmowski od początku lat 20. krytycznie spoglądał na działalność Związku Ludowo-Narodowego. Przewrót majowy przeprowadzony przez Józefa Piłsudskiego w 1926 osłabił endecję. Jednym z etapów przekształceń na prawicy było powołanie w Poznaniu (z inicjatywy Dmowskiego) 4 grudnia 1926 Obozu Wielkiej Polski. Klęska w wyborach w 1928 przyspieszyła zmiany. Rada Naczelna ZLN 10 czerwca 1928 podjęła decyzję o reorganizacji ugrupowania w Stronnictwo Narodowe[1][2]. W drugiej połowie roku rozpoczęto przekształcanie struktur ZLN w SN. W ramach nowego ugrupowania miały się mieścić różne nurty ruchu narodowego począwszy od OWP do organizacji o charakterze społecznym i zawodowym. Obok przekształceń formalnych doszło również do zmian personalnych. We władzach nowej partii zabrakło czołowych działaczy ZLN: Jana Załuski i Stanisława Grabskiego[3]. W kierowniczych gremiach pozostali jednak tacy działacze starszego pokolenia, jak Roman Rybarski, Bohdan Wasiutyński, Karol Wierczak, Marian Seyda[4]. Stefan Dąbrowski, Stanisław Stroński i Adam Żółtowski opowiadali się za tym, by w nazwie nowego ugrupowania pojawiło się słowo „katolickie” (partia nazywałaby się wtedy Stronnictwo Katolicko-Narodowe), ale pod wpływem Dmowskiego do tego nie doszło[5].
Głównym celem programowym stronnictwa była budowa katolickiego państwa narodu polskiego. Ponadto partia opowiadała się za hierarchiczną organizacją społeczeństwa oraz przekształceniem ustroju politycznego, zwiększając rolę elity narodowej w państwie. SN organizował liczne wiece i manifestacje protestacyjne przeciwko dyktatorskiej polityce obozu piłsudczyków (sanacji)[potrzebny przypis].
Na początku lat 30. doszło wewnątrz SN do sporów, między grupą „starych” (Stanisław Stroński, Marian Seyda, Roman Rybarski), postulującą zachowanie ustroju parlamentarnego z ograniczeniem zakresu demokracji, a grupą „młodych” (Tadeusz Bielecki, Jędrzej Giertych, Stefan Sacha), którzy związani z Obozem Wielkiej Polski, głosili poglądy o kryzysie liberalnej demokracji oraz dążyli do zespolenia zasad katolicyzmu z nacjonalizmem. Były członek zarządu okręgowego SN Wacław Kozielski w 1933 roku założył Narodowo-Socjalistyczną Partię Robotniczą[6]. Konflikty doprowadziły do rozłamów; w 1933 wyodrębnił się Związek Młodych Narodowców, w 1934 Obóz Narodowo-Radykalny, a w 1935 Związek Ruchu Narodowego. W 1935 władzę w SN przejęli „młodzi” z nową linią polityczną będącą kontynuacją OWP. Wkrótce doszło do podziału „młodych”[7] na ekstremistyczną frakcję Jędrzeja Giertycha i grupę Tadeusza Bieleckiego, bardziej skłonną do kompromisu z sanacją[8]. W tym okresie SN reprezentowało zdecydowaną postawę antysemicką[9].
Największe wpływy stronnictwo posiadało w Zachodniej i Centralnej Polsce oraz w Wilnie i Lwowie. Było największą partią polityczną w Polsce. W 1938 liczyło ponad 200 tys. członków[10]. Organami prasowymi stronnictwa były: „Gazeta Warszawska” (od 1935 „Warszawski Dziennik Narodowy”), „Myśl Narodowa”, „Kurier Poznański”, „Dziennik Wileński” i wiele innych. Prezesami SN byli kolejno: Joachim Bartoszewicz, Kazimierz Kowalski oraz Tadeusz Bielecki. Pod wpływem SN pozostawały liczne organizacje zawodowe (Zjednoczenie Zawodowe „Praca Polska”), młodzieżowe (Związek Akademicki Młodzież Wszechpolska), sportowe (Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”), oświatowe i inne.
W marcu 1937 roku, w związku z serią antysemickich zamachów bombowych, których działacze SN dokonali w Wilnie, wojewoda wileński Ludwik Bociański zakazał działalności Stronnictwa Narodowego na terenie miasta Wilna i powiatu wileńsko-trockiego[11].
3 grudnia 1937 Sąd Okręgowy w Zamościu skazał działaczy SN, w tym Kazimierza Rzewuskiego, na kary pozbawienia wolności w zawieszeniu za nielegalne posiadanie broni i materiałów (pierwotnie akt oskarżenia wymieniał stworzenie organizacji zbrojnej wymierzonej przeciw komunistom)[12][13].
II wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]
W okresie II wojny światowej SN było jednym z 4 głównych konspiracyjnych stronnictw politycznych które działało pod kryptonimem „Kwadrat”. Było reprezentowane, do czerwca 1941 w rządzie RP na uchodźstwie przez – Władysława Folkierskiego i Zygmunta Berezowskiego oraz w Delegaturze Rządu RP na Kraj i w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym.
Kwadrat postulował model Polski narodowej i bezklasowej. Opowiadał się za walką z Niemcami, wyparciem z Polski obcego kapitału, uspołecznieniem własności przez udział robotników w przedsiębiorstwach, przebudową ustroju rolnego oraz za znacznym przesunięciem zachodniej granicy. Zwalczał wpływy komunistyczne w Polsce. W październiku 1939 na konspiracyjnym posiedzeniu, zarząd główny SN powołał Narodową Organizację Wojskową. W 1942 część kierownictwa politycznego Kwadratu wystąpiła z inicjatywą podporządkowania NOW dowództwu AK, co spowodowało rozłam w SN i NOW. Działacze opozycyjni wraz z Organizacją Wojskową Związek Jaszczurczy utworzyli we wrześniu 1942 Narodowe Siły Zbrojne. W listopadzie 1942 doszło do scalenia NOW z AK.
Od lipca 1944 władze Stronnictwa prowadziły rozmowy polityczne z Niemcami, w celu zapobieżenia przewidywanej masakrze młodzieży polskiej w Warszawie w związku planowanym powstaniem. Adam Ronikier przedstawił w toczących się rozmowach ideę, by Armia Krajowa przejęła Warszawę bez morderczego boju z Niemcami, na co skłonni byli przystać niektórzy politycy i wojskowi niemieccy (vide casus Paryża w sierpniu 1944). Ideę tę popierał m.in. Józef Mackiewicz.
Lata powojenne i działalność emigracyjna
[edytuj | edytuj kod]Wojna nie przerwała ciągłości życia politycznego i istnienia organizacji politycznych, ale po jej zakończeniu Stronnictwo Narodowe przetrwało w szczątkowej postaci. Największe straty Stronnictwo Narodowe poniosło w Wielkopolsce, w Okręgu Lwowskim SN oraz w Warszawie.
W listopadzie 1944 kierownictwo SN utworzyło Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, wojskową organizację mającą przeciwstawić się powstającym w Polsce władzom komunistycznym.
23 sierpnia 1945 r. Komitet Legalizacyjny Stronnictwa Narodowego w opracowanym przez siebie memoriale wystąpił do prezydenta KRN z wnioskiem o legalizacje ugrupowania. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem[14]. Po nieudanej próbie przejścia do działalności legalnej, Stronnictwo Narodowe jako całość pozostawało w podziemiu. Władze komunistyczne wzmagały nieustanne akcje przeciw narodowemu podziemiu. W jego zwalczaniu brały udział formacje MO, KBW, UB, jednostki wojskowe, w tym również NKWD i Armia Czerwona. W głośnym Procesie 16 w Moskwie, który rozpoczął się 18 czerwca 1945 sądzeni byli, obok innych, również działacze Stronnictwa Narodowego: Stanisław Jasiukowicz, Aleksander Zwierzyński, Kazimierz Kobylański i Zbigniew Stypułkowski.
Przybyły z emigracji w grudniu 1945 przedstawiciel prezesa Zarządu Głównego SN – Tadeusza Bieleckiego, Edward Sojka powołał nowe Prezydium SN. Przewodniczącym został Leon Dziubecki, a członkami: ks. Władysław Matus, Lech Hajdukiewicz, Marian Podymiak. Wydział Terenowy objął Tadeusz Maciński a Propagandy – Bronisław Ekiert.
W grudniu 1946 MBP aresztowało całe Prezydium. Pozostałe struktury próbował aktywizować następny przybyły z Londynu w grudniu 1946 emisariusz Adam Doboszyński, jednak w lipcu 1947 on także został aresztowany. UB rozbiło wtedy także szereg pozostałych oddziałów NSZ w całej Polsce.
W dniach 7–22 maja 1948 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie w składzie ppłk dr Romuald Klimowiecki, por. Henryk Szczepański, mjr Mieczysław Iwanicki skazał na dożywotnie więzienia szereg przywódców SN[15].
24 czerwca 1948 r. zmarł w więzieniu mokotowskim w niewyjaśnionych okolicznościach skazany wcześniej na dożywocie Leon Dziubecki.
Rok 1950 to apogeum stalinizmu. Wówczas w więzieniach siedzieli czołowi narodowcy tacy jak: Leon Mirecki, Kazimierz Kobylański, ks. Piotr Stępień i wielu innych.
Stronnictwo Narodowe doszczętnie rozbite kontynuowało działalność na emigracji. Do najbardziej znanych działaczy z tego okresu należeli: dr Tadeusz Bielecki, Jędrzej Giertych oraz Władysław Folkierski. Organem prasowym emigracyjnego SN była wydawana od 1941 „Myśl Polska”, która ukazywała się w Londynie. Po 1989 w Polsce powstało kilka ugrupowań i partii politycznych nawiązujących do SN.
Działacze
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Narodowa Demokracja
- Narodowa Organizacja Wojskowa
- Narodowe Siły Zbrojne
- Obóz Wielkiej Polski
- Obóz Wszechpolski
- Roman Dmowski
- Stronnictwo Narodowe (emigracyjne)
- Stronnictwo Narodowe (III Rzeczpospolita)
- Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (1897–1919)
- Związek Ludowo-Narodowy (1919–1928)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W. Muszyński, Z dziejów Stronnictwa Narodowego (1928-1947), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej“, 2007, nr 8-9 (79-80), s. 25-26.
- ↑ A. Dawidowicz, Myśl polityczna Stronnictwa Narodowego 1928-1939. Wspólnota ideału czy alternacja koncepcji, Lublin 2017, s. 35-40.
- ↑ A. Dawidowicz, Myśl polityczna Stronnictwa Narodowego 1928-1939. Wspólnota ideału czy alternacja koncepcji, Lublin 2017, s. 41.
- ↑ R. Wapiński, Narodowa Demokracja 1893-1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 276.
- ↑ A. Dawidowicz, Myśl polityczna Stronnictwa Narodowego 1928-1939. Wspólnota ideału czy alternacja koncepcji, Lublin 2017, s. 42.
- ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Warszawa: Czytelnik, 1985, s. 192. ISBN 978-83-07-01221-6.
- ↑ Rafał Dobrowolski, Sytuacja wewnętrzna Stronnictwa Narodowego w przededniu II wojny światowej, [w:] Narodowa Demokracja XIX-XXI wiek. Koncepcje — ludzie — działalność, red. T. Sikorski, A. Wątor, wyd 1 Szczecin 2008, wyd. 2 Toruń 2012, t. 2.
- ↑ Jerzy Janusz Terej, Rzeczywistość i polityka, Warszawa 1979, s. 21–36.
- ↑ „Po rozwiązaniu OWP, a potem ONR, Stronnictwo Narodowe przejęło ster akcji antysemickiej, stając się jednocześnie przykrywką dla nielegalnego ONR, gdyż wielu członków ONR należało również do SN”. Jolanta Żyndul, Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937, Warszawa 1994, s. 12.
- ↑ Stronnictwo Narodowe, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-02-22].
- ↑ Aleksander Srebrakowski, Zamachy petardowe w Wilnie, w 1937 roku. Kronika dokumentalna, [w:] Tomasz Głowiński (red.), Z Jeleniej Góry do Wrocławia i z powrotem. Wokół historii społecznej i gospodarczej, Wrocław: Wydawnictwo TUM, 2018, s. 270, ISBN 978-83-7454-441-2.
- ↑ Stronnictwo Narodowe zorganizowało związek zbrojny. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 274 z 2 grudnia 1937.
- ↑ Wyrok na członków Stronnictwa Narodowego. „Gazeta Lwowska”, s. 4, nr 277 z 5 grudnia 1937.
- ↑ Reforma i nacjonalizacja, „Kronika Polski” (35), Kraków: Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, 1998, s. 5, ISBN 83-88080-31-8.
- ↑ Zdjęcia agencji PAP z procesu przywódców Stronnictwa Narodowego. [dostęp 2015-05-05].