Szczeć
 Morfologia (szczeć pospolita po lewej i owłosiona po prawej) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
szczeć |
| Nazwa systematyczna | |
| Dipsacus L. Sp. Pl. 97. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Szczeć (Dipsacus L.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae). Obejmuje około 20[4]–21[5] gatunków. Rośliny te występują w Europie (8 gatunków[6], z czego trzy są rodzime w Polsce: szczeć wykrawana D. laciniatus, szczeć pospolita D. fullonum i szczeć owłosiona D. pilosus, a uprawiana jest także szczeć sukiennicza D. sativus[7]), w basenie Morza Śródziemnego, w tropikalnej Afryce oraz w Azji, sięgając na wschodzie do obszarów górskich na Sri Lance[4]. Szczeć pospolita jest gatunkiem inwazyjnym w Ameryce Północnej[4].
Korzenie tych roślin wykorzystywane są jako lecznicze (zwłaszcza D. asper). Charakterystyczne kwiatostany szczeci sukienniczej z licznymi, sztywnymi przysadkami, co najmniej od starożytności używane były jako zgrzebła do gręplowania wełny. Kwiatostany różnych gatunków używane są po zasuszeniu do tworzenia suchych bukietów[4].
Odziomkowe, sztywne liście o nasadach obejmujących łodygę zbierają w nie wodę i w ten sposób utrudniają dostęp do pędu szkodliwym dla roślin bezkręgowcom. Z kolei sztywne przysadki wspierające kwiaty, a w czasie owocowania – owoce, działają jak katapulta służąca do wystrzeliwania owoców, uruchamiana przez trącające je ptaki i inne zwierzęta[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny dwuletnie i krótkowieczne byliny[8], czasem też jednoroczne[6]. Pędy prosto wzniesione, tęgie[8], na kantach pokryte krótkimi kolcami[9], osiągające do 2 m wysokości[6].
- Liście
- Naprzeciwległe, często nasadami zrośnięte w formę kubeczka[9] zbierającego wodę[6]. Blaszka często pierzasto wcinana[6], lirowata, ząbkowana lub całobrzega[9].
- Kwiaty
- Zebrane w kuliste lub walcowate koszyczki wyrastające wsparte wyrastającymi w okółku długimi, przypominającymi elastyczne kolce[8] lub krótszymi, lancetowatymi podsadkami. Kwiaty w koszyczkach są drobne, wsparte sztywnymi i kolczasto zakończonymi przysadkami. U ich nasady znajduje się kieliszek czterokanciasty zakończony 4 ząbkami lub wycięty[9]. Kielich kubeczkowaty, na szczycie z pierścieniem włosków[6]. Płatki korony cztery, zrośnięte w krótką rurkę, na szczycie z zaokrąglonymi łatkami, białe, jasnoróżowe lub liliowe[6]. Pręciki cztery, wystające z rurki korony[9]. Zalążnia dolna, jednokomorowa, z pojedynczym zalążkiem. Szyjka słupka pojedyncza[6], zakończona niepodzielonym znamieniem[9].
- Owoce
- Niełupka[9] zwieńczona szczecinkami stanowiącymi pozostałość po trwałym kielichu[6].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj tradycyjnie zaliczany był do rodziny szczeciowatych Dipsacaceae. Rodzina ta od systemu APG II z 2003 włączana jest w randze podrodziny Dipsacoideae Eaton do rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae (opcjonalnie, a od systemu APG III z 2009 już definitywnie)[2][10].
W obrębie rodzaju wyróżniane są dwie sekcje[11]:
- Dipsacus – rośliny dwuletnie zasiedlające zwykle miejsca suche i nasłonecznione poniżej 1000 m n.p.m. Mają łodygi kolczaste, liście złączone nasadami, kwiatostany okazałe, jajowate.
- Sphaerodipsacus Lange (≡ szczeciniastka Virga) – rośliny jednoroczne i dwuletnie siedlisk świeżych i wilgotnych, sięgające na obszarach górskich wysokości do 4000 m n.p.m. Mają łodygi niekolczaste[11] lub z drobnymi kolcami[12] i niewielkie, kuliste kwiatostany[11].
- Dipsacus asper Wall. ex DC.
- Dipsacus atratus Hook.f. & Thomson ex C.B.Clarke
- Dipsacus atropurpureus C.Y.Cheng & Z.T.Yin
- Dipsacus azureus Schrenk ex Fisch. & C.A.Mey.
- Dipsacus cephalarioides V.A.Matthews & Kupicha
- Dipsacus chinensis Batalin
- Dipsacus comosus Hoffmanns. & Link
- Dipsacus ferox Loisel.
- Dipsacus fullonum L. – szczeć pospolita, sz. leśna
- Dipsacus gmelinii M.Bieb.
- Dipsacus inermis Wall.
- Dipsacus japonicus Miq.
- Dipsacus laciniatus L. – szczeć wykrawana
- Dipsacus leschenaultii Coult. ex DC.
- Dipsacus narcisseanus Lawalrée
- Dipsacus pilosus L. – szczeć owłosiona
- Dipsacus pinnatifidus Steud. ex A.Rich.
- Dipsacus × pseudosylvestris Schur
- Dipsacus sativus (L.) Honck. – szczeć sukiennicza
- Dipsacus strigosus Willd. ex Roem. & Schult. – szczeć zgrzebłowata
- Dipsacus valsecchii Camarda
- Dipsacus walkeri Arn.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30].
- ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 302, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b Dipsacus L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-06-25].
- ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 321. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 71, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d e f g Bogumił Pawłowski, Jasiewicz Adam (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. XIII. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 10.
- ↑ Genus: Dipsacus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2019-06-23].
- ↑ a b c K. Kubitzki (red.), The Families and Genera of Vascular Plants. Vol. XIV. Flowering Plants. Eudicots, Springer-Verlag, s. 157, ISBN 978-3-319-28532-0.
- ↑ Szafer Władysław, Kulczyński Stanisław, Pawłowski Bogumił: Rośliny polskie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 631. ISBN 83-01-05287-2.
- ↑ Adam Jasiewicz, Rodzina:Dipsacaceae, Szczeciowate, [w:] Bogumił Pawłowski, Adam Jasiewicz (red.), Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, t. XIII, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.