Wieczornik damski

Wieczornik damski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	wieczornik
Gatunek	wieczornik damski
	Nazwa systematyczna
	Hesperis matronalis L.; Sp. Pl. 663 1753
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wieczornik damski (Hesperis matronalis L.) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych.

Występuje w Europie i Azji. W Europie rośnie na południe od Francji, Austrii, Słowacji, południowych krańców Polski, Ukrainy i w południowej Rosji (przy czym gatunku brak na południowych krańcach kontynentu^[4]), a w Azji w Turcji, regionie Kaukazu, w Kazachstanie, Kirgistanie i zachodnich Chinach (Sinciang)^[5].

W Polsce gatunek w całym kraju jest uprawiany i wszędzie spotykany jako dziczejący^[6]^[7]. Naturalnie rośnie w Bieszczadach wieczornik śnieżny o niepewnym statusie taksonomicznym – uznawany albo za osobny gatunek (H. nivea), albo za podgatunek wieczornika damskiego (H. matrionalis subsp. candida)^[8].

Roślina jest szeroko rozprzestrzeniona w uprawie i w wielu miejscach dziczeje – w niemal całej Europie^[4], w Ameryce Północnej i Południowej, w Japonii i Nowej Zelandii^[5].

Morfologia

Pokrój: Roślina zielna o łodydze prostej, wzniesionej, o wysokości 30–100 cm. Zwykle pędy są owłosione, rzadko nagie. Włoski pojedyncze i dwudzielne, brak włosków gruczołowych^[9].
Liście: Odziomkowe liście osiągają do 15 cm długości, są długoogonkowe i zamierają w czasie kwitnienia^[10]. Na dole łodygi ogonkowe, na górze niemal siedzące. Blaszka jajowatolancetowata, ząbkowana do niemal całobrzegiej^[9], zaostrzona^[10].
Kwiaty: Zebrane w kwiatostan groniasty^[11]. Działki kielicha podługowatojajowate, do 7,5 mm długości, owłosione, mocno zwłaszcza w końcowej części. Płatki korony liliowe lub rzadko białe, jajowate, całobrzegie lub słabo i rzadko wycięte albo krótko zaostrzone, osiągające do 18 mm długości^[9]. Pręcików jest 6, słupek pojedynczy^[11].
Owoce: Łuszczyny równowąskie, na przekroju obłe, z krótkim dzióbkiem. Osiągają do 12 cm długości i do 2 mm średnicy. Rozwijają się na szypułkach odstających i osiągających do 2,5 cm długości. Nasiona mają długość 3–3,5 mm^[9]. Masa 1000 nasion wynosi 2,8 g^[12].
Gatunki podobne: Wieczornik leśny H. sylvestris ma pędy okryte także włoskami gruczołowatymi. Mające niepewny status taksonomiczny wieczornik śnieżny H. nivea i wieczornik biały H. candida (lub H. matrionalis subsp. candida) różnią się białymi kwiatami, w pierwszym wypadku niemal nagimi łuszczynami, a w drugim – brakiem włosków dwudzielnych^[9].

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia i krótkowieczna bylina. Kwitnie w maju i czerwcu^[9]. Kwiaty silnie pachnące^[10] (zapach określany jest jako fiołkowy^[13]), zapylane są przez pszczoły, muchówki i motyle^[14]. Wieczornik damski rośnie w naturze w miejscach cienistych i wilgotnych^[4]. Ważna roślina pokarmowa dla gąsienic zorzynka rzeżuchowca^[14].

Jako gatunek dziczejący na obszarach poza naturalnym zasięgiem uznawany jest za gatunek inwazyjny, oddziałujący negatywnie na środowisko naturalne ze względu na tworzenie zwartych skupisk i wypieranie gatunków rodzimych w zaroślach, widnych lasach, wzdłuż strumieni. Ze względu na to, że gatunek jest też gospodarzem dla licznych wirusów chorobotwórczych dla roślin kapustowatych – może mieć też negatywny wpływ na ich uprawy^[15].

Systematyka

Gatunek jest bardzo zmienny^[4]. W jego obrębie wyróżnia się różną liczbę podgatunków w zależności od ujęcia^[3]^[4]. Według The Plant List pięć podgatunków (poza nominatywnym) ma status zweryfikowany^[3]:

Hesperis matronalis subsp. adzharica Cullen
Hesperis matronalis subsp. candida (Kit.) Hegi & Em.Schmid
Hesperis matronalis subsp. cladotricha (Borbás) Hayek
Hesperis matronalis subsp. nivea Kulcz.
Hesperis matronalis subsp. voronovii (N.Busch) P.W.Ball

Nazewnictwo

Synonimy taksonomiczne^[3]

Antoniana sylvestris Bubani
Crucifera matronalis E.H.L.Krause
Deilosma inodorum Fuss
Deilosma matronale Andrz. ex DC.
Deilosma niveum Fuss
Deilosma runcinatum Fuss
Deilosma sibirica Andrz. ex DC.
Hesperis adenosepala Borbás
Hesperis alba J.S. Muell.
Hesperis heterophylla Ten.
Hesperis oblongipetala Borbás ex Murr
Hesperis oreophila Kitag.
Hesperis pontica Zapał.
Hesperis pseudonivea Tzvelev
Hesperis sibirica L.
Hesperis unguinosa Schrank

Zastosowanie

Roślina ozdobna

Roślina uprawiana w ogrodach leśnych, ale też na rabatach. Ozdobna ze względu intensywne kwitnienie i aromat kwiatów przypominający goździki, silny zwłaszcza wieczorem. Ceniona także ze względu na przywabianie dużej ilości owadów, w tym motyli. Nadaje się na kwiat cięty^[14]. Gatunek uprawiany jest w ogrodach co najmniej od XVI wieku, współcześnie częściej w wiejskich^[13]

Roślina jadalna

Nasiona zawierają 29–50% oleju^[12]. Jest on jadalny i z tego powodu roślina ma duży potencjał użytkowy^[14]. Nasiona mogą być też dodawane do sałatek. Spożywane w sałatkach są także liście, cechujące się dużą zawartością witaminy C i gorzkawym smakiem^[14]. Wykorzystuje się je także do ozdoby deserów. Nie mogą być jednak spożywane w dużych ilościach z powodu wywoływania w takich przypadkach wymiotów^[16].

Roślina lecznicza

Liście stosowane były w celu przeciwdziałania szkorbutowi oraz podczas jego leczenia^[16].

Inne zastosowania

Olejek eteryczny wykorzystywany jest w przemyśle perfumeryjnym^[14].
Suszone kwiaty dodawane są do potpourri ze względu na pastelowe barwy i aromat^[16].

Uprawa

Roślina preferuje gleby żyzne, przepuszczalne, wilgotne i alkaliczne^[14]. Najlepiej rośnie na glebach leśnych, próchnicznych^[16], ale toleruje też gleby słabe i po zadomowieniu dobrze znosi też susze. Dobrze rośnie w półcieniu, ale znosi miejsca słoneczne i cieniste^[14].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-21] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Hesperis matronalis L.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-10-21].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A.: Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1964, s. 276.
↑ ^a ^b Taxon: Hesperis matronalis L.. [w:] GRIN-Global. U.S. National Plant Germplasm System [on-line]. USDA, Agricultural Research Service. [dostęp 2020-10-21].
↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, 2001, s. 275. ISBN 83-915161-1-3.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 114. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Michalik S., Mitka J., Zemanek B. 2001. Wieczornik śnieżny. s. 157-158. W: Polska Czerwona Księga Roślin, Kraków 2001. ISBN 83-85444-85-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Władysław Szafer (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. III. Warszawa, Kraków, Lublin, Łódź, Paryż, Poznań, Wilno, Zakopane: Polska Akademia Umiejętności, 1927, s. 181.
↑ ^a ^b ^c Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin. Tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2011, s. 450-451. ISBN 978-83-7506-845-0.
↑ ^a ^b Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 392. ISBN 83-09-00256-4.
↑ ^a ^b Shakhnoza S. Azimova, Anna I. Glushenkova, Valentina I. Vinogradova: Lipids, Lipophilic Components and Essential Oils from Plant Sources. Springer Science & Business Media, 2012, s. 241. ISBN 0-85729-323-0.
↑ ^a ^b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 60. ISBN 83-7079-779-2.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Hesperis matronalis - L.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2020-10-21].
↑ A. Francis, P. B. Cavers, S. I. Warwick. The Biology of Canadian Weeds. 140. Hesperis matronalis L.. „Canadian Journal of Plant Science”. 89, 1, 2009. DOI: 10.4141/CJPS08094.
↑ ^a ^b ^c ^d Lesley Bremness: Wielka księga ziół. Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 78. ISBN 83-85231-24-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-21] (ang.).

[tpl-3] Hesperis matronalis L.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-10-21].

[tutin-4] Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A.: Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1964, s. 276.

[grin-5] Taxon: Hesperis matronalis L.. [w:] GRIN-Global. U.S. National Plant Germplasm System [on-line]. USDA, Agricultural Research Service. [dostęp 2020-10-21].

[zajac-6] Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, 2001, s. 275. ISBN 83-915161-1-3.

[klucz-7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 114. ISBN 83-01-14342-8.

[8] Michalik S., Mitka J., Zemanek B. 2001. Wieczornik śnieżny. s. 157-158. W: Polska Czerwona Księga Roślin, Kraków 2001. ISBN 83-85444-85-8.

[szafer-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Władysław Szafer (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. T. III. Warszawa, Kraków, Lublin, Łódź, Paryż, Poznań, Wilno, Zakopane: Polska Akademia Umiejętności, 1927, s. 181.

[grabowska-10] Beata Grabowska, Tomasz Kubala: Encyklopedia bylin. Tom I, A-J. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2011, s. 450-451. ISBN 978-83-7506-845-0.

[podb-11] Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1989, s. 392. ISBN 83-09-00256-4.

[azimova-12] Shakhnoza S. Azimova, Anna I. Glushenkova, Valentina I. Vinogradova: Lipids, Lipophilic Components and Essential Oils from Plant Sources. Springer Science & Business Media, 2012, s. 241. ISBN 0-85729-323-0.

[encyk-13] Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 60. ISBN 83-7079-779-2.

[pfaf-14] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Hesperis matronalis - L.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2020-10-21].

[15] A. Francis, P. B. Cavers, S. I. Warwick. The Biology of Canadian Weeds. 140. Hesperis matronalis L.. „Canadian Journal of Plant Science”. 89, 1, 2009. DOI: 10.4141/CJPS08094.

[lesley-16] Lesley Bremness: Wielka księga ziół. Warszawa: Wiedza i Życie, 1991, s. 78. ISBN 83-85231-24-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]