Wikipedysta:D'Arnise/brudnopis5

Archiwum Książąt Szczecińskich (AKS; niem. Herzöglich Stettiner Archiv) – zespół archiwalny, obejmującego akta dotyczące ziem Pomorza Zachodniego, w tym zwłaszcza obszaru księstwa szczecińskiego oraz dawnego obszaru biskupstwa kamieńskiego, zasadniczo z okresu 1440-1808.

Historia zespołu

1532-1642. Początki

Początki zespołu wiązały się z aktem podziałowym Pomorza Zachodniego z 21 października 1532 r., dokonanym przez książąt Barnima IX i jego bratanka Filipa I. Uzgodniono wówczas również podział archiwum książęcego (wraz z dawniejszymi, zgromadzonymi na zamku szczecińskim przez Bogusława X aktami) na dwie części, mające gromadzić archiwalia dotyczące całego Pomorza Zachodniego archiwum w Wołogoszczy oraz ograniczone tylko do dokumentów z księstwa szczecińskiego i odpisów istotniejszych akt ogólnopomorskich archiwum w Szczecinie[27][125]. Pomimo tych ustaleń to archiwum szczecińskie, po okresie równoprawnego działania obu archiwów, stało się po pewnym czasie główną instytucją zachodniopomorską w zakresie gromadzenia akt. Po 1625 r., po zjednoczeniu księstwa wołogoskiego ze szczecińskim pod panowaniem księcia Bogusława XIV, działania wojenne związane z wojną trzydziestoletnią spowodowały, że w latach 1628-1642 dokonano przeniesienia archiwaliów wołogoskich do Szczecina, jednak nie połączono zasobów obu archiwów, które pozostały osobnymi zespołami[125]. Nie uchroniło to jednak od utraty integralności przez zespół w tym okresie — wiele archiwaliów znalazło się w prywatnych rękach Alexandra von Erskeina, szczecińskiego komisarza szwedzkiego[31].

1642-1720. Inwentaryzacja. Scalenie z archiwaliami księstwa kamieńskiego

Według inwentaryzacji zespołu Archiwum Książąt Szczecińskich z 1642 r. dzielił się on na dwie części, z których pierwsza (Pars I), dotycząca polityki zagranicznej książąt zachodniopomorskich, liczyła 133, a druga (Pars II), obejmująca dokumenty związane z kwestiami wewnętrznymi, 54 grupy rzeczowe (titulusy)[125-126]. W 1653 r. dołączono do niego akta tzw. Archiwum Księstwa Kamieńskiego, które stały się częścią trzecią (Pars III) zbioru. Aż do 1720 r. kolekcja ta należała — podobnie jak bliźniacze Archiwum Książąt Wołogoskich (AKW) — do zasobu archiwalnego Szwecji (poza aktami niezbędnymi do zarządu Pomorzem przedodrzańskim, przekazanymi Brandenburgii-Prusom)[126]. Wielokrotnie w tym czasie naruszana była integralność zespołu — akta były wysyłane do Sztokholmu, skąd już nie wracały; jeden ze statków przewożące akta zatonął. W 1677 r. część archiwaliów po zdobyciu Szczecina przez elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma I znalazła się w Berlinie, a w 1713 r., po ponownym zajęciu miasta przez wojska pruskie, dokonano dalszych zniszczeń wśród zasobu wraz z miejscem jego przechowywania[32].

1720-1945

Na mocy zawartego w 1720 r. pokoju sztokholmskiego wszystkie akta pogryfickie przeszły w posiadanie Prus — od 1723 r. pozostając w gestii Kamery Wojenno-Skarbowej w Szczecinie, a następnie pełniącej funkcję regionalnego sądu apelacyjnego Rejencji Szczecińskiej. Archiwalia te były przechowywane aż do końca drugiej dekady XVIII w. w Szczecinie na zamkowym strychu, ponieważ uważano je za nieprzydatne w codziennej działalności. Warunki składowania spowodowały, że część archiwaliów przepadła bez śladu[126]. W 1807 r. miały miejsce kolejne dewastacje archiwaliów — Francuzi, którzy wkroczyli wówczas do zdobytego miasta, nie zabezpieczyli zbiorów archiwalnych. Dodatkowo w latach 1799–1820 masowo brakowano i wyprzedawano wszystkie akta składowane na zamkowym strychu[32 i przyp. 9]. Do przeglądu i uporządkowania poksiążęcych archiwów doszło dopiero w następstwie ustawodawczej działalności kanclerza Karla Augusta von Hardenberga[126]. W 1810 r. zdecydowano się utworzyć komisję, mającą za zadanie najpierw odpowiednie zabezpieczenie, a następnie uporządkowanie archiwaliów. Dla zespołu Archiwum Książąt Szczecińskich miało to o tyle niemiłe konsekwencje, że w następstwie podjętych wówczas działań doszło do zburzenia jego struktury wewnętrznej[32]. W 1842 r. akta przekazano do powstałego Archiwum Prowincjonalnego w Szczecinie[126, 32]. Ponowna inwentaryzacja przywróciła dawny (z 1642 r.) podział na części i grupy rzeczowe, chociaż czasami dokonywano sztucznej segregacji spójnych grup akt, jednak do zespołu dołączono także (ze względu na kontynuację grupy poszytów przez instytucje brandenbursko-pruskie) część dokumentów powstałych w ramach działalności Rejencji Szczecińskiej w XVIII w. (registratura byłego zarządu krajowego — niem. Landesregierung — w Stargardzie i jej szczecińską kontynuację)[126, 32]. Kolejne akta dodano do zespołu po zakupieniu przez szczecińskie archiwum w latach 1883–1890 zbioru Bohlena — archiwalia o niewątpliwej proweniencji książęcej w nim się znajdujące włączono do zespołu, do odpowiadających treściowo grup rzeczowych[32-33]. Podczas II wojny światowej z powodu zagrożenia bombardowaniami wojsk alianckich doszło do rozśrodkowania zespołu (podobnie jak i bliźniaczego AKW) — akta trafiły do rugijskiego Spantekow (obecnie Niemcy) i podstargardzkiego Pęzina[126].

Po 1945. Zespół podzielony

Ukrytą w Pęzinie część zbioru (zdekompletowaną i bez aktualnego inwentarza) odnaleźli polscy archiwiści już po wojnie. Jej stan wymagał przeprowadzenia kolejnej kartkowej inwentaryzacji; stare sygnatury zostały zachowane[33] – zespół zachował też niemieckie oznaczenie (Rep. 4 – z niemieckiego Repositorium oznaczającego zespół lub zbiór aktów)[Wielopolski, 159]. Po wojnie utrzymał się podział zespołu na dwie części: niemiecką — przechowywaną w Archiwum Krajowym w Greifswaldzie — i polską, znajdującą się w Archiwum Państwowym w Szczecinie, chociaż w 1961 r. (na mocy ustaleń polsko-niemieckich dotyczących rewindykacji archiwaliów) strona niemiecka przekazała część pozostającego w jej rękach fragmentu zespołu[126]. W archiwum szczecińskim przechowywano wówczas (1962) 8513 jednostek archiwalnych[34]. Podział zespołu w 2004 r. kształtował się następująco: Archiwum Krajowe w Greifswaldzie — 2600 jednostek archiwalnych, czyli 37,8 metrów bieżących akt z lat 1564-1812, Archiwum Państwowe w Szczecinie — 9142 jednostek archiwalnych, tj. 213 metrów bieżących akt z lat 1209-1828 (zasadniczy zrąb archiwaliów pochodzi z lat 1440-1809)[126-127].

Zawartość zespołu

Zespół Archiwum Książąt Szczecińskich w przeważającej większości gromadzi akta wytworzone w kancelariach książąt zachodniopomorskich z XVI i XVII w., szczególnie Barnima IX (1532-1569), Jana Fryderyka (1569-1600) i Bogusława XIV (1620-1637); mniej kompletny materiał zachował się dla czasów 1600-1620, tj. rządów Barnima X, jego brata Bogusława XIII i synów tego ostatniego: Filipa II i Franciszka I. Nielicznie znajdują się również akta sprzed powstania archiwum (anteriora), nawet z czasów panowania Bogusława X, tj. z lat 1478-1523[31]. Ich niewielka liczba jest wynikiem działań niemieckiej służby archiwalnej, która dokumenty sprzed 1523 r. wydzieliła do osobnego zbioru dokumentów i rękopisów – uległy one potem rozproszeniu lub zaginęły[Wielopolski, 158, 159]. Do zespołu przynależą również, pochodzące z okresu po 1637 r., archiwalia dotyczące pretensji do spadku po Gryfitach z okresu zabiegów o tenże ze strony księcia Ernesta Bogusława von Croya, siostrzeńca Bogusława XIV[31].

Do zespołu archiwiści pruscy dołączyli także szereg akt z wieków późniejszych (aż do pierwszej dekady XIX w.), dotyczących m.in. inspekcji kościelnych, działalności urzędów regionalnych, poboru wojskowego, nadzoru nad miarami i obiegiem pieniądza, administracji i nadzoru policyjnego, regionalnych przedstawicielstw dyplomatycznych (konsulat w Szczecinie), wreszcie organizacji stanowych. Wszystkie one zostały odpowiednio przypisane do istniejącego już podziału rzeczowego[31].

Struktura zespołu

Współcześnie istniejący układ zespołu jest strukturą opartą na praktyce kancelarii książęcej, zachowaną w dawnych repertoriach i utrzymaną w czasach powojennych[33].

Pierwsze repertoria sporządzono jeszcze w czasach ostatnich Gryfitów: około 1578 r. — stosujące podział na 51 grup rzeczowych — powstało pod kanclerstwem Jakuba Kleista, w 1610 r. liczba grup rzeczowych wynosiła już 88. Na bazie podziałów dokonanych w tym drugim repertorium przeprowadzono inwentaryzację w 1642 r., rozszerzając liczbę działów do 134, nadano im wówczas również tytuły (titulus). Tak doszło do uformowania struktury pierwszej części (Pars I) przyszłego Archiwum Książąt Szczecińskich[34].

Część druga zespołu (Pars II), do której zaliczono akta wytworzone przez książęcą administrację prowincjonalną (Amty), składa się z kolei z 52 tytułów, numerowanych kolejno od jedynki[34].

Część trzecia zespołu (Pars III), którą z kolei tworzą dokumenty odnoszące się do administracji, zarządzanego od połowy XVI w. przez młodszych synów książęcych, księstwa kamieńskiego (niem. Registratura des Stifftischen Archivi), składa się z 20 tytułów, również numerowanych kolejno od jedynki[34].

W związku z istnieniem powyższego podziału zespołu każdorazowo sygnatura archiwalna zawiera: 1) numer zespołu, 2) numer części zespołu, 3) numer tytułu, 4) numer poszytu. Nierzadko jest ona jeszcze bardziej rozbudowana ze względu na możliwy podział pojedynczego poszytu na woluminy. Osobną kwestią jest numeracja jednostek pochodzących ze zbioru Bohlena, które oznaczane są za pomocą liter, a także numeracja poszczególnych kart[34].

Objętość poszczególnych jednostek archiwalnych jest zróżnicowana: poszyty wahają się od kilku do ok. 600 zszytych kart, akta przejęte po Bohlenie są dołożone luzem (w formie pojedynczych kart lub w wiązkach)[34].

Charakterystyka Archiwum Książąt Szczecińskich

Językiem, w którym została sporządzona zasadnicza część dokumentów, jest język niemiecki – dla czasów po 1534 r., kiedy stała się ona językiem kancelaryjnym, dominuje jego odmiana górnoniemiecka, aczkolwiek jeszcze do 1550 r. nierzadko pojawiały się pisma w dolnoniemieckim. Nie brakowało też akt sporządzonych w łacinie (szczególnie dotyczy to korespondencja dyplomatycznej z podmiotami spoza cesarstwa), słabiej są reprezentowane języki: polski (spraw polskich tyczy się w szczególności pięć grup rzeczowych – I, 8-12; materiał zgromadzony w grupach rzeczowych części I: 2, 17, 18, 28, 36, 39 i 53, również częściowo odnosi się do tej tematyki), francuski i angielski.

Pomoce archiwalne (część szczecińska)

Podstawową pomocą archiwalną dla szczecińskiej części zespołu jest dwutomowy przewodnik po zespole autorstwa Jerzego Podralskiego Archiwum Książąt Szczecińskich, wydany w dwóch tomach w Szczecinie w 1991 r. Dodatkowo archiwum szczecińskie posiada inne pomoce, które umożliwiają także orientację w strukturze i zasobie w czasach wcześniejszych. Są to:

• zapiski, inwentarze i rejestry z lat 1580–1610 (8 tomów), dokumentujące ówczesną strukturę i stan zespołu;
• inwentarz archiwalny Pars I z 1642 r. (2 tomy);
• wtórnik inwentarza archiwalnego Pars I z 1642 r. (2 tomy), zawierający również dokumentację akt wytworzonych przez zarząd krajowy w Stargardzie/Szczecinie;
• inwentarz archiwalny Pars II z 1642 r. (1 tom), zawierający również dokumentację późniejszą;
• inwentarz archiwalny Pars III z 1653 r. (1 tom);
• wykaz akt dołączonych do grup rzeczowych nr 99–106 w 1838 r.;
• pomocniczy inwentarz z lat 1850–1872, sporządzony przez jednego z niemieckich archiwistów — Völkerlinga;
• inwentarz kartkowy opracowany w latach 1948–1953[33, przyp. 14].

Bibliografia

Kategoria:Archiwistyka