Val d'Osta

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Val d'Osta


Pais	Italia
Lenghe	italian, arpitan, fransèis, piemontèis
Provinse	gnun-a
Capital	Osta
Popolassion - total - densità	125 666 ab. (Dzèmber 2018) 38,54 ab./km²
Surfassa - total	3 261 km²
Comun-e	74
Pressident	Renzo Testolin

La Val d'Osta a l'é na region dël nòrd-òvest dl'Italia. A l'é na region autònoma a statù special e a l'é nen dividùa an provinse.
Për estension a l'é la pi cita region d'Italia e a conta 125.666 abitant.
La soa capital a l'é Osta, ëdcò dìta Aosta.

Geografìa

La Val d'Osta a l'é al 100% montan-a. A l'ha la forma d'un quadrilàter ëd 3261 chilòmeter quàder.
A confin-a a sud con ël Piemont (provinse ëd Turin, Biela e Vërsèj), a òvest con la Fransa e a nòrd con la Svìssera.

Stòria

L'Età 'd mes

Apress che l'Amper roman d'ossident a l'é drocà la val a l'é apartenùa a j'Ostrogòt, ai Bisantin e ai Longobard che, dòp un curt perìod (568-575) a l'han dovù dela al regn franch-borgond dij Merovingg ëd re Gondran. D'apress, a l'é stàita sogetà a j'aveniment gropà a la sucession dij Carolingg për artrovesse da l'888 ant ël second regn ëd Borgògna, l'avosà regn ëd j'Alp.

Ant la sconda mità dël sècol ch'a fa X la Val d'Osta a resta an efet sota la dominassion dij sarasin che, fortifià an sj'auture dël Mont-Joux (al di d'ancheuj ël Grand San Bernard) e ëd Colonne-Joux (ël Cit San Bernard) e d'àutri còj a organisavo ël brigantage e le rassìe.

A la mòrt ëd Rodolf III (1032) ël regn borgond a l'é stàit an teorìa unì a l'Imperi, ma an efet a l'é sfrisasse an vàire sgnorìe autònome. Ant ël 1032 la Val d'Osta a l'é an tra ij possediment d'Umbert Biancaman. A restrà sota ij Savòja për pì 'd neuv sécoj, scasi sensa anterussion, gavà 'l perìod 1798-1814 sota 'l regim fransèis.
A l'ancamin l'autorità dij cont a l'era limità a chèich drit gropà a l'aministrassion dla giustissia, esercità an nòm dël sovran (re ëd Borgògna o imperator). Për sòlit, ël cont a delegava për sòn dij viscont, fonsion che an Val d'Osta a l'é stàita esercità 'd na fasson arditaria da la famija che pì tard a sarà ciamà dij Challant.

Dël 1191 Tomà I a conced ël papé dle franchise, con ël qual a pijava sota soa protession e giurisdission direta la sità d'Osta e ij sò abitant, an cambi ëd soa fedeltà. Costa carta a l'é stàita peui estendùa a j'àutre comun-e dla val.

Durant ël sécol ch'a fa XIII ij Savòja a sërco dë spantié soa anfluensa, dzortut ant la bassa Val d'Osta. Dël 1242 Medeo IV a gava a Ugo ëd Bar soa sgnorìa, ch'a l'era un passage amportant vers ël Canavèis.
Ëd tansantan ij cont a pressiedìo a Osta j'udiense generaj, ciambree giudissiarie anté ch'as aministrava l'àuta giustissia sivila e penal: a l'era na fasson ëd sot-ligné soa sovranità (le dariere udiense a son dël duca Medeo IX, ant ël 1466).
Anviron dël 1263, Pero II a anstituiss ël bailage, magistradura amovìbil, ch'a dipendìa mach dal cont. Dël 1295 le fonsion dij viscont a son pijà daj Savòja midem, apress lë scambi dël tìtol an tra Medeo V e Ebal ëd Challant, che a arsèiv an cambi ël castel e la sgnorìa ëd Mondzovet, gavà l'ann prima ai Faydis. Durant ij darié agn ëd goern ëd Medeo V, ij Savòja a spantio soa supremassìa dzora ël teritòri ëd Donas, sotmetend jë sgnor dël Valèis, feodatari dël bòrd oriental ëd la Val d'Osta.

L'espansion a va anans ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XIV. Ant ël 1376 l'arvira ëd Pero ëd Challant-Cly a përmet a Medeo VI, ël Cont Verd, ëd pijé sò féod ch'as trovava ant la val sentral e ch'a mnava, a travers ël còl Teodul, a l'àut Valèis. Dël 1378 a la mòrt d'Enrich ëd Quart, sensa dissendent mas-cc, ëdcò costa sgnorìa, la pì gròssa dla val, spantiand-se fin-a a l'Entremont, a passa sota 'l diret contròl ëd ca Savòja mersì al drit ëd devolussion. Dël 1438 ël domini dij Savòja a së spantia ancor, con l'aquisission ëd Mondzovet.

Donca, a l'época ëd Medeo VIII l'unificassion dle sgnorìe prinsipaj dla Val d'Osta sota ca Savòja a l'é compìa. Tutun, costa sovranità a l'avìa nen le caraterìstiche d'un podèj assolù, ma a l'era limità da le concession ëd franchise e libertà locaj, con arferiment a la carta dël 1191. Ël particolarism giurìdich valdostan a sarà confirmà da Medeo VIII dël 1430 ant jë Statuta Sabaudiae e torna da Medeo IX durant j'udiense generaj dël 1466.

Ël Conseil des Commis

Durant ël regn ëd Carl II (1504-1553), séguit a la guèra franch-amperial e ai bolversament provocà d'l'Arforma, lë stat ëd Savòja a l'era bele che crasà. Dnans a costa situassion crìtica, jë Stat Generaj dla Val d'Osta as riunisso ij 29 ëd fërvé dël 1536 e a delìbero, contra na minoransa gorëgna ch'a vorìa aderì a l'Arforma e trasformé la val ant un canton ësvìsser, ëd resté fidej a la Cesa catòlica e a ca Savòja e ëd difende ël pais contra j'atach. Për sòn a l'é anstituì un consèj special ëd goern, ël Conseil des Commis, ch'a stìpula ant ël 1537 un tratà 'd neutralità con la Fransa (arnovà ant ël 1538, 1542, 1552 e 1556) e a crea dël 1568 na milissia local.
Si da na part la decision dij tre stat a lassava la Val d'Osta fidela a ca Savòja, da l'àutra costa serie d'at polìtich a fasìa dventé ël ducà d'Osta tanme në stat ant lë stat, con un regim dë scasi-indipendensa.

Lë spantiesse e ël declin dl'autonomìa

N'edit dël 1561 d'Emanuel Filibert a stabiliss l'usage dël fransèis për la redassion dij papé ofissiaj. Con ij sò edit dël 1578 e dël 1580 ël duca a garantiss con soa autorità ël caràter dla Val 'me provinsa separà (bele che pròpe Emanuel Filibert a adòta na polìtica anterior dlë stat conforma ai prinsipi dl'assolutism ch'a së spantiava a coj temp an Euròpa). Ël midem ategiament a sarà adotà daj sò sucessor. Dël 1588 a l'é publicà ël Coutumier, còdes dle costume valdostan-e.
Durant ël sécol ch'a fa XVII a son soens nassu-ie ëd contrast an tra j'anstitussion dlë stat (Senà, Ciambrea dij Cont, burocrassìa sentral e via fòrt) e ël goern local. Con sò edit dj'11 ëd gené 1700, Vitòrio Medeo II a buta fin a le ruse, arconossend ël drit a l'esistensa dlë stat particolar valdostan. Tutun, për ij dosent agn apress, cost a l'é stàit ël darié provediment dij sovran a pro dl'autonomìa dla val.

Apress l'abdicassion ëd Vitòrio Medeo II (1730), ël neuv re Carl Emanuel III a fa pì nen ël tradissional sarament ëd fedeltà a la costitussion valdostan-a. J'antiche anstitussion locaj a intro an crisi e as dësblo ëdcò përchè ël sistema, dont la conomìa a l'era già andebolìa, a l'é crasà da la pest dël 1630 e da j'anvasion fransèise dël 1691 e dël 1704. Malgré la viva arzistensa dla class locaj pì an vista, arpresentà da l'euvra polìtica e stòrica dël segretari djë Stat, Jean-Baptiste de Tillier (1678-1744), ël sistema polìtich valdostan a cròla ëdcò përchè ancor basà su struture tipicaman feodaj.
Le Royales Constitutions dël 1770 a l'han butà un termo giurìdich a l'antica autonomìa dla val. A son ësparije jë Stat Generaj, ël Coutumier, ël bailage, la Cour des Connaissances (antiche cort giudissiarie). Mach ël Conseil des Commis a l'é stàit goernà, ma a l'avìa giumai përdù soe competense. Un Règlement particulier pour le Duché d'Aoste dël 1773 a rampiassa la veja legislassion, an conservand-ne mach cheicòs, scasi për sot-ligné ël caràter separà che la val a l'avìa mantnù për sécoj, ma an efet ël ducà d'Osta a l'era ridot a na sempia provinsa dël regn.

Ël regim d'autonomìa për la Val d'Osta a l'é torna stabilì dal decret dij 7 dë stèmber 1945 dël leutenent general dël regn, ël prinsi Umbert ëd Savòja.

Lenghe

La lenga natural ëd la Val d'Osta a l'é 'l franch-provensal. Lenghe ufissiaj a son ël fransèis e l'italian. Ëdcò ël piemontèis a l'é parlà, dzortut ant la bassa val.

Aministrassion

Ël Pressident ad interim dla Region Autònoma a l'é Renzo Testolin (dal 16/12/2019).

Anliure esteriore

Sit istitussional