ابو معشر نجیع سندھی

Abu Ma'shar Al-Sindi ابو معشر نجیع سندھی
البمسار کے ایک کام کا ترجمہ لاطینی زبان میں "ڈی میگنس کونیکونکشنبس" ("عظیم بالاشتراك") ، وینس , 1515
ذاتی
پیدائش	سندھ, اموی سلطنت (ہنپاکستان, سندھ صوبہ)
وفات	170 ھ(786 ء) بغداد, عباسی سلطنت
مذہب	اسلام
نسلیت	سندھی
دور	اسلامی عہد زريں
دور حکومت	خلافت عباسیہ
معتقدات	اہل سنت
بنیادی دلچسپی	حدیث, سیرت نبوی, فقہ
پیشا	علماء
مرتبہ
متاثر ابو عبد المالک سندھی

ابو معشر نجیع سندھی برصغیر دے اولین محدثین وچو‏ں سن جو سندھ نال تعلق رکھدے سن تے عرباں دے ہتھو‏ں فتح سندھ دے بعد مسلما‏ن ہوئے سن ۔ آپ مدینہ وچ کثیر عرصے رہے لہذا مدنی وی کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ اپنے زمانے وچ فن مغازی و سیر دے امام سن تے مورخین آپ نو‏‏ں انہاں بذرگان وچ شمار کردے نيں جنھاں نے اول اول اس فن د‏‏ی ابتدا د‏‏ی آپ د‏‏ی وفات 170 ھ وچ ہوئی تے کہندے نيں کہ جنازے وچ خلیفہ ہارون رشید وی شامل ہوئے۔ قاضی عبد الکریم سمعانی نے آپ دا مختصر ذکر اپنی کتاب الانساب وچ کیتا ا‏‏ے۔

آپ د‏‏ی اک کتاب دا لاطینی ترجمہ وینس اٹلی, 1515.

اوہ سندھی الاصل سن ،لیکن انہاں دے علم وفضل د‏‏ی بنا اُتے عرب ہونے دا دھوکہ ہُندا تھا؛چنانچہ خود انہاں د‏‏ی زندگی وچ انہاں دے عرب اورغیر عرب ہونے د‏‏ی بحث چھڑ گئی سی، اک مرتبہ کسی نے انہاں نو‏ں یمنی کہیا تاں فوراً اس د‏ی تردید د‏‏ی اورفرمایا:

ولاء فی بنی ھاشم احب الی من نسبی فی بنی حنظلہ بنو ہاشم دے غلاماں وچ ہونا میرے نزدیک زیادہ محبوب اے بہ نسبت اس دے کہ بنو حنظلہ میرا نسب ہوئے۔ خطیب بغدادی نے خود انہاں دے صاحبزادے محمد دا ایہ قول نقل کيتا اے کہ،میرے والد سندھی سن ،عرب وچ مدت تک رہنے دے باوجود بولی وچ سندھیت دا اثر آخر وقت تک باقی رہیا؛چنانچہ اوہ بعض عربی حروف نو‏‏ں صحیح طور اُتے تلفظ کرنے اُتے قادر نہ سن، مثلاً کعب نو‏‏ں ہمیشہ قعب کہیا کردے سن ،ابو نعیم کہندے نيں: کان ابو معشر سندیاً وکان رجلاً لکن یقول حدثنا محمد بن قعب یرید ابن کعب۔ تلفظ صحیح نہ سی،وہ حدثنا محمد بن قعب کہندے سن تے قعب تو‏ں کعب مراد ہُندی تھی

ابتدائی حالات

ابو معشر دے ابتدائی حالات دے بارے وچ کچھ معلوم نئيں،صرف اِنّا پتہ چلدا اے کہ سندھ د‏‏ی کسی جنگ وچ جو مسلماناں تے سندھیاں وچ ہوئی تھی،گرفتار ہوک‏ے حجاز گئے،اوتھ‏ے بنی مخزوم د‏‏ی اک عورت نے خرید کر مکاتب بنالیا،کچھ عرصہ دے بعد خلیفہ مہدی د‏‏ی ماں نے رقمِ کتابت ادا کرکے آزاد کردتا مدینہ وچ عرصہ تک رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں مدنی وی مشہور نيں۔

تحصیلِ علم

ابو معشر د‏‏ی زندگی دا کافی حصہ متعدد خانداناں وچ غلامی کردے گزریا ،لیکن ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے مالکاں نے انہاں نو‏ں تحصیل علم دے پورے مواقع بہم پہنچائے، اس طرح اوہ مدینہ منورہ اورہور تھ‏‏انو‏اں دے چشمائے علم تو‏ں سیراب ہوئے تے علمِ حدیث مغازی تے فقہ وچ کمال پیدا کيتا بالخصوص فنِ مغازی وچ انہاں دا پایہ درجہ امامت تک پہنچیا ہويا ا‏‏ے۔ ابو معشر دے شیوخ وچ درجِ ذیل ممتاز ناں ملدے نيں۔ محمد بن کعب القرظی،نافع مولیٰ بن عمر،سعید المقبری،محمد بن المکندر،ہشام بن عروہ،ابی بردہ بن ابی موسیٰ،موسیٰ بن یسار، محمد بن قیس حافظ ابن حجر نے مشہور تابعی سعید بن المسیب نو‏‏ں وی انہاں دے شیوخ وچ شمار کرایا اے ،لیکن ایہ صحیح نئيں اے، انہاں دے استاذ سعید بن المسیب نئيں،سعید المقبری سن ،علامہ ذہبی نے اس حقیقت نو‏‏ں واضح کردتا ا‏‏ے۔

تلامذہ

ابو معشر دے حلقہ درس تو‏ں جو طالبانِ علم فارغ ہوک‏ے نکلے انہاں د‏‏ی تعداد بے شمار اے، جس وچ بوہت سارے جلیل القدر ائمہ اورعلماء دے ناں ملدے نيں،چند مشہور اسمائے گرامی حسب ذیل نيں: سفیان ثوری،یزید بن ہارون ،محمد بن عمر الواقدی،محمد بن بکار، عبدالرزاق، ابو نعیم، لیث بن سعد، وکیع بن الجراح،سعید بن منصور۔

علم وفضل

ابو معشر فنِ مغازی وسیر دے علاوہ دوسرے علوم وچ وی بلند پایہ سن ،خطیب دا قول اے کہ اوہ فنِ مغازی دے سب تو‏ں زیادہ واقف کار سن ۔ علامہ ذہبی نے لکھیا اے کہ اوہ حافظہ د‏‏ی کمزوری دے باوجود علم دا مخزن سن بکر بن خلف دا بیان اے کہ ميں نے انہاں تو‏ں زیادہ فصیح آدمی نئيں دیکھیا۔

ائمہ د‏‏ی رائے

ابو معشر دے علم وفضل نو‏‏ں تمام ائمہ وعلماء نے سراہا اے ؛چنانچہ محدِّ ث عمر بن عوف اپنے تلامذہ دے سامنے ابو معشر دے متعلق ہشیم دا ایہ قول نقل فرمایا کردے سن کہ مارأیت مدنیاً یثبہ ولا الیس منہ ميں نے انہاں دے جداں فہیم وذکی مدنی نئيں دیکھیا۔ ابو حاتم بیان کردے نيں کہ امام احمد بن حنبل ابو معشر نو‏‏ں پسند کردے سن اورفنِ مغازی وچ انہاں د‏‏ی بصیرت دے قائل سن، وچ انہاں تو‏ں روایت کردے ہوئے ڈردا سی،حتیٰ کہ ميں نے امام احمد نو‏‏ں اک شخص دے واسطہ تو‏ں ابو معشر تو‏ں روایت کردے دیکھیا تاں ميں نے وی انہاں تو‏ں روایت حدیث دے بارے وچ اپنے مسلک وچ وسعت پیدا کرلئی سیرو مغازی وچ انہماک د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض ائمہ نے انہاں د‏‏ی تضعیف د‏‏ی اے، ابن معین دا قول اے ،وہ ضعیف نيں، مگر زہد و رقاق د‏‏ی حدیثاں نقل کيت‏ی جاسکدی نيں ابو حاتم تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ کیہ ابو معشر ثقہ نيں؟ فرمایا نیک شخص نيں،گو روایت حدیث وچ کمزور نيں مگر سچے نيں۔ امام بخاری ومسلم نے اس ضعف د‏‏ی بنا اُتے صحیحین وچ انہاں د‏‏ی کوئی روایت نئيں لی اے، امام بخاری نے تریخ صغیر وچ انہاں دا شمار ضعفاء وچ کیہ اے ابوداؤد اورنسائی نے وی تضعیف د‏‏ی اے ،لیکن علامہ نسائی اپنی سنن وچ ابو معشر د‏‏ی روایت تو‏ں حجت لیائے نيں لیکن اس دے باوجود ابو معشر پایۂ اعتبار تو‏ں بالکل ساقط نئيں نيں، ابن عدی نے بصراحت بیان کيتا اے کہ ائمہ ثقات نے انہاں د‏‏ی روایتاں قبول کيتی نيں۔ حدث عنہ الثقات مع ضعفہ یکتب حدیثہ ثقات نے انہاں تو‏ں روایت کيتی اے ضعف دے باوجود انہاں د‏‏ی حدیثاں لکھی جاسکدیاں نيں۔ استو‏ں علاوہ عبدالرحمن بن مہدی جو جرح وتعدیل دے شہرہ آفاق امام نيں،وہ وی ابو معشر تو‏ں روایت کردے نيں،اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ نفس متن د‏‏ی حدیث د‏‏ی یاداشت وچ ابو معشر دا حافظ کمزور نئيں ؛بلکہ واقعہ ایہ اے کہ سلسلہ اسناد دے یاد رکھنے وچ انہاں تو‏ں غلطیاں ہوجاندیاں نيں پھردوسری گل ایہ کہ انہاں دا حافظہ عمر دے آخری ایام وچ کمزور ہويا سی، جداں کہ بغدادی نے تصریح د‏‏ی اے کہ کان ابو معشر تغیر پہلے انہاں یموت موت تو‏ں کچھ پہلے ابو معشر وچ تبدیلی آ گئی تھی اس لئی اس نقص دے پیدا ہونے تو‏ں پہلے د‏‏ی روایتاں مقبول اورقابلِ حجت نيں۔

بغداد وچ آمد اوروفات

خلیفہ مہدی انہاں دے علم وفضل دا وڈا قدردان سی، انہاں تو‏ں اس د‏ی انسیت د‏‏ی اک خاص وجہ ایہ سی کہ اوہ اس د‏ی ماں دے غلام رہ چکے سن، اک مرتبہ حج دے موقعہ اُتے دونے دا نال ہوگیا،مہدی نے انہاں د‏‏ی قدر افزائی د‏‏ی اورحکم دتا کہ اوہ شاہی خیمہ وچ بلائے جاواں تے اس قافلہ دے لوک انہاں تو‏ں فقہ حاصل کرن ،فیر مہدی نے انہاں د‏‏ی خدمت وچ اک ہزار دینار دا تحفہ پیش کیا،اس دے بعد اوہ انہاں نو‏ں ۱۶۰ ھ وچ اپنے ہمراہ مدینہ تو‏ں بغداد دلایا تے تعلیم د‏‏ی خدمت انہاں دے سپرد د‏‏ی اس دے بعد اوتھے مستقل قیام اختیار کرلیا اوررمضان ۱٧۰ ھ وچ رحلت فرمائی خلیفہ وقت ہاراں الرشید نے جو ايس‏ے سال تخت نشین ہويا سی نماز جنازہ پڑھائی بغداد دے مقبرہ کبیر وچ مدفون ہوئے۔

اولاد

صرف اک صاحبزادے محمد بن ابی معشر سن ،اپنے والد د‏‏ی طرح اوہ وی صاحب علم و فضل سن تے مشہور محدث ابو ذئب دے محبوب تلامذہ وچ انہاں دا شمار ہُندا سی،ترمذی وغیرہ نے انہاں تو‏ں روایت کيتی اے ،ابو معشر د‏‏ی کتاب المغازی انہاں ہی د‏‏ی روایت کيتی ہوئی اے، انہاں د‏‏ی ثقاہت اُتے تمام ائمہ متفق نيں:۹۹ سال د‏‏ی عمر وچ ۲۴۴ ھ وچ وفات پائی۔

تصنیف

ابو معشر صاحبِ لکھتاں وی سن، ابن ندیم نے ولہ من الکتب لکھیا اے جس تو‏ں خیال ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی تصنیفات اک تو‏ں ودھ نيں لیکن صرف کتاب المغازی ہی دا پتہ ملدا ا‏‏ے۔ خلیلی دا بیان اے کہ ائمہ انہاں د‏‏ی تریخ تو‏ں استدلال کردے نيں، اس بیان تو‏ں بظاہر ایسا خیال ہُندا اے کہ فنِ تریخ وچ وی انہاں د‏‏ی کوئی تصنیف اے ،لیکن دراصل ایہ اک ہی کتاب اے جس نو‏‏ں خلیلی تریخ اورابن ندیم کتاب المغازی کہندے نيں،متقدمین دے نزدیک مغازی،سیر اورتریخ اک ہی فن سمجھ‏‏ے جاندے سن، ابن ندیم لکھدے نيں: عارف بالاحداث والسیر واحد المحدثین ولہ من الکتب کتاب المغازی وہ تریخ وسیر دے عارف اورمحدث سن انہاں د‏‏ی کچھ کتاباں نيں جنہاں وچو‏ں اک کتاب المغازی ا‏‏ے۔ علامہ شبلی نعمانی نے مقدمہ سیرت وچ ابو معشر دا تذکرہ انہاں لفظاں وچ کیہ اے: "ابو معشر نجیع المدنی (م ۱٧۰ ھ) ہشام بن عروہ دے شاگرد سن ،ثوری اورواقدی نے انہاں تو‏ں روایت کيتی اے، گومحدثین نے روایتِ شان دا اعتراف کيتا اے ،امام احمد بن حنبل کہندے نيں کہ اوہ اس فن وچ صاحبِ نظر نيں،ابنِ ندیم نے انہاں د‏‏ی کتاب المغازی دا ذکر کيتا اے ،کتبِ سیرت وچ انہاں دا ناں کثرت تو‏ں آندا ا‏‏ے۔

حوالے