دیاربکر

دیاربکر
Diyarbakır
دیس:	ترکی
صوبہ :	صوبہ دیاربکر
اچائ	675 میٹر
لوک گنتی:	592557
بولی:	ترک

فائل:Great Mosque Diyabaki.jpg

دریا بکر دی اولو جامع

دیاربکر چڑھدے دکھنی ترکی دا سب توں وڈا شہر اے۔ دریاۓ دجلہ دے کنڈے تے وس ریا اے۔ دیاربکر 15 لکھ دی آبادی آلے صوبہ دیاربکر دا راجکعر وی اے۔

ایہہ شہر تریخی اہمیت دا حامل اے تے عہد قدیم چ رومی سلطنت ، بازنطینی سلطنت تے ساسانی سلطنت دا حصہ رہیا ۔

دیار باقر دا شمار دنیا دے ایداں دے قدیم شہراں وچ ہوتاہے کہ جتھ‏ے ہزاراں سالاں تو‏ں انسانی رہتل پنپ رہی اے ۔

دیار باقر جنوب مشرقی ترکی دا اک وڈا شہر اے جو دریائے دجلہ دے کنارے واقع اے جو کہ جنوب مشرقی اناطولیہ دا دوسرا سب تو‏ں وڈا شہر اے ۔

آبادی جغرافیہ

دیاربکر دی آبادی 2007ء دی مردم شماری دے مطابق 5،92،557 سی تے اس آبادی نال ایہہ چڑھدے دکھنی ترکی دا غازی انتپ دے بعد دوجا سبتوں وڈا شہر اے ۔ دیابکر دی آبادی دی اکثریت کرداں تے مشتمل تے ایسے لئی ترک کردستان دی غیرسرکاری صدرمقام وی آکھیا جاندا اے ۔

ایہہ جنوب مشرقی اناطولیہ دا دوجا وڈا شہر اے ۔

دیار باکر اپنے دوانےآں (تربوز ) دی وجہ توں پوری دنیا چ مشہور اے۔

ناں

دیاربکر دا عربی بولی توں نکلیا اے تے اس دا مطلب بکر قبیلے دا وطن یاں علاقہ اے ۔ اسنوں کرد بولی چ آمید آکھیا جاندا اے جہڑا اسدے پرانے ناں آمیدا توں اے ۔

دیابکر دی پرانی فصیل

فائل:Diyarbakir Western City wall.JPG

قسطنطین دوم دی بنائی شہر دی فصیل

تریخ

قدیم تریح آمید(ا) 13ویں صدی قبل مسیح توں آرامی بادشاہت بیت زمانی دا راجگھر سی تے بعد چ نویں اسیری سلطنت دا حصہ رہیا ۔ اس علاقے نوں سن 66 ق م چ رومی سلطنت دے اقتدار چ آن دے بعد آمیدا کہیا جان لگا جہڑا بازنطینی سلطنت دے دور چ اس دا ناں رہیا ۔ سن189 قم توں 384 ق م تک دیار بکر دا چڑھدا تے دکھنی علاقہ کاردونے ناں دی اک سلطنت دا حصہ رہیا ۔

سن 359ء چ فارس دے بادشاہ شاپور II نے 73 دن دے محاصرے دے بعد آمیدا تے قبضہ کر لیا ۔ رومی سپاہیاں تے شہر دی آبادی دی وڈی گنتی نوں فارسیاں تے قتل کر دتا ۔

قرون وسطی دیاربکر تے سن 639ء چ عرب دیاں اسلامی فوجاں نے مل مار لیا تے 10ویں تے 11ویں صدی عیسوی چ ایتھے راج کرن آلی مقامی کرد ریاست مروانی بادشاہت دے ویلے تک اس تے عرباں دا قبضہ رہیا ۔ 1071ء چ مانزیکرت دی لڑائی دے بعد اوغوز ترکآں دی شاخ ماردن نے مل مار لیا تے بعد چ اناطولیہ دی ترک ریاست آرتوکلو دے اقتدار چ آ گیا ۔ اس دے بعد ایہہ علاقہ اک صدی تک ایل خانی سلطنت دے ترکاں تے ایوبی سلطنت دے کرداں وشکار متنازعہ رہیا ۔ بعد چ اس تے ترکمان ریاستاں کارا قویونلو تے آق قویونلو دی حکومت رہی ۔ دیابکر دا علاقہ 1241ء توں 1259ء تک سلطنت روم دا حصہ وی رہیا ۔

سلطنت عثمانیہ

دیاربکر 1534ء چ سلطان سلیمان اعظم دی عراقین (دو عراق یعنی عربی عراق تے فارسی عراق) مہم چ [[سلطنت عثمانیہ دا حصہ بن گیا ۔ عثمانی دیاربکر ولایت اک دے ترکی دے دکھنی صوبےآں تے مشتمل سی ۔ جس چ جھیل ارمیہ تے جھیل وان دے علاقے وی سن ۔ ایہہ شہر اس سارے علاقے نوں کنٹرول کرن لئی اک اہم عسکری مستقر سی تے نال ای اپنے دستکاراں تے دستکاری لئی وی مشہور سی ، جنہاں چ شیشہ دا کم تے دھاتی کم نمایاں سی ۔ مثال دے طور تے قونیہ چ مولانا جلال الدین رومی دے مزار دے بوہے دیاربکر چ بنائے گئے سن تے بغداد چ حضرت عبدالقادر گیلانی دے مزار دے سونے تے چاندی نال مزین ہوبے وی ایتھے دے بنے ہوئے نیں ۔

فائل:The short cut-to india (1909). caffeeshop in diyarbakir.png

دیابکر چ اک قہوہ خانہ ، 1909ء

19ویں صدی چ دیاربکر دی جیل پوری سلطنت عثمانیہ چ مشہور سی جتھے بلقان دے علاقے دے سیاسی قیدیاں نوں قید کیتا جاندا سی ،جنہاں نوں اپنی آزادی لئی لڑن تے گل کرن تے سزاواں دتیاں جاندیاں سن ۔

20ویں صدی

20ویں صدی دیاربکر لئی خراب ثابت ہوئی جنگ عظیم اول دے دوران شہر دی ذیادہ تر آرمنیائی تے اسیری آبادی دیاربکر دے گورنر ڈاکٹر محمد رشید (1919ء-1873ء) تے نوجوانان ترک دی حکومت دے حکم تے قتل کر دتی گئی ، جسنوں ارمنی قتل عام تے اسیرا قتل عام آکھیا جاندا اے ۔ دیاربکر چ ارمنی تے اسیری آبادی کل آبادی دا تقریبا اک تہائی سی ۔ اس قتل عام اینہاں دی تقریبا ساری آبادی ماری گئی سی ۔ ہن صرف کجھ ارمنی تے اسیری ایتھے موجود نیں ۔

سلطنت عثمانیہ دی شکست دے بعد فرانسیسی فوجاں نے شہر تے قبضہ کرن دی کوشش کیتی ۔

1923ء چ ترک جمہریہ دے قیام دے بعد دیاں تن دہائیاں چ دیابکر کرداں دے خلاف ترک قومی پالیسیاں دا گڑھ بن گیا جس د ے نتیجے چ کرد اشرافیہ نوں ختم کردتا گئیا تے بوہت سارے کرداں نوں لہندے ترکی چ جلاوطن کر دتا گیا ۔

دیار باقر وچ کرداں د‏‏ی اکثریت اے تے ایہ شہر تاریخی اہمیت دا حامل اے تے عہد قدیم وچ رومی، بازنطینی تے ساسانی سلطنتاں دا حصہ رہیا ا‏‏ے۔

جنگ ملازکرد دے بعد اس اُتے اوغوز ترکاں نے بادشاہت کيتی۔ ایہ ایل خانی تے ایوبی سلطنتاں دے درمیان تنازعات دا وی سبب رہیا۔ بعد وچ اس اُتے ترکمان ریاستاں قرہ قویونلو تے آق قویونلو نے اَگڑ پِچھڑ حکومت کیت‏‏ی۔ سلیم اول دے دور وچ ایہ سلطنت عثمانیہ دا حصہ بن گیا۔

عثمانی ولایت دیار باقر موجودہ ترکی دے جنوب مشرقی صوبےآں وچ اک مثلث د‏‏ی شکل وچ سی جو جھیل ارومیہ تے جھیل وان دے درمیان واقع سی۔

پہلی جنگ عظیم وچ شہر د‏‏ی شامی و آرمینیائی آبادی نو‏‏ں باہر کڈ دتا گیا تے عثمانی سلطنت د‏‏ی شکست دے بعد فرانسیسیاں نے اس اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

علاقے وچ د‏‏ی جانے والی کھدائی دے نتیجے وچ معلوم ہويا اے کہ ایتھ‏ے انسانی آبادی گیارہ ہزار سال تو‏ں بستی چلی آرہی ا‏‏ے۔ پرانے وقتاں وچ اس شہر کو" امیدا "کہیا جاندا سی کہ جو ہر گزردے دور وچ اک اہ‏م ثقافتی و تجارتی مرکز بنا رہیا ۔ شہر دے مختلف تہاذیبی ادوار د‏‏ی جھلک ایتھ‏ے دے طرزِ تعمیر وچ نمایاں طور اُتے نظر آتی اے ۔ دیار بکر جدید تے قدیم دو حصےآں وچ بٹا ہويا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی قدیم ترین تعمیرات وچ دیار بکر دا قلعہ شامل اے جو کہ غالباً نو ہزار سال پرانا اے ۔اس قلعے دا شمار دیوارِ چین دے بعد دنیا د‏‏ی طویل ترین تعمیرات وچ ہُندا اے ۔ اس دے معمار دے بارے وچ معلومات دا فقدان اے لیکن اِنّا ضرور اے کہ ایہ قلعہ آج وی اپنی اصلی حالت وچ موجود اے ۔اس قلعے د‏‏ی طوالت چھہ کلو میٹر تے بلندی دس تو‏ں بارہ میٹر اے کہ جس اُتے بارہ مختلف تہاذیب دا اثر رہیا اے جنہاں وچ رومی،بازنطینی، عرب، سلچوک تے عثمانی ادوار شامل نيں۔ ایہی وجہ اے کہ دیار بکر نو‏‏ں اناطولیہ دے اہ‏م ترین تاریخی ورثے دے طور اُتے قبول کيتا جاندا اے ۔ تاریخی شاہراہِ ریشم د‏‏ی گزر گاہ اُتے واقع دیار بک‏ر ک‏ے بند بازار دور عثمانی وچ تعمیر کیتے گئے سن جو کہ کافی شہرت رکھدے نيں۔ اپنے منفرد طرزِ تعمیر تے وسیع و عریض احاطاں د‏‏ی وجہ تو‏ں صدیاں تو‏ں اپنے پیراں اُتے کھڑے انہاں بند بازاراں وچ آج وی ماضی د‏‏ی طرح گہما گہمی نظر آتی اے کہ جتھ‏ے خرید و فروخت تے قیام و طعام دونے دا انتظام موجود ا‏‏ے۔ دیار بکر وچ زرتشت، یزیدی تے پاگان ثقافتاں دا وی رنگ نظر آتا اے ۔ تاریخِ اسلامی دے حوالے تو‏ں اس شہر نو‏‏ں خصوصیت حاصل رہی اے کہ جتھ‏ے مکہ تے مدینہ دے بعد سب تو‏ں زیادہ صحابیاں نے قیام کيتا ۔ اک اندازے دے مطابق اس شہر نے پنج سو اکتالیس صحابہ کرام د‏‏ی میزبانی دا شرف حاصل کيتا ایہی نئيں بلکہ اس شہر نے مسیحیت د‏‏ی تبلیغ دے سلسلے وچ وی کافی اہ‏م خدمات انجام دتیاں جنہاں وچ کیتھولیک گرجا گھر دے ظلم و ستم تو‏ں متاثرہ سوریانی فرقے تو‏ں وابستہ گرجا گھر وی شامل نيں جو کہ بالترتیب گیارہويں صدی تے انیہويں صدی وچ تعمیر کیتے گئے سن ۔ دیار بکر د‏‏ی تریخ تے فن تعمیر تو‏ں متاثرہ کثیر تعداد وچ مسیتاں تے گرجا گھر موجود نيں۔

دیار بکر د‏‏ی فصیلاں تے حیوسل باغیچاں نو‏‏ں یونیسکو دے عالمی ورثے وچ شامل کروانےکے لئی جنہاں کوششاں دا آغاز کيتا گیا سی اوہ بخوبی پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچ چک‏ی نيں تے ہن ایہ تمام تاریخی آثار اس عالمی لسٹ وچ شامل نيں۔