Moldavia

Republica da la Moldova

Republica Moldova (rumen)

Lingua uffiziala

rumen (regiunal: russ, ucranais e gagaus)

Chapitala

Chișinău

Furma da stadi

republica parlamentara

Schef da stadi

president Maia Sandu

Schef da la regenza

primminister Aureliu Ciocoi

Surfatscha

33 843 km²

Abitants

3 153 731 (2013)

Spessezza

98 abitants per km²

Munaida

leu moldav

Independenza

27 d’avust 1991 (da l’Uniun sovietica)

Imni naziunal

Limba noastră

Zona d'urari

+2

Numer da l'auto

MD

TLD d'internet

.md

Preselecziun

+373

La Moldavia u – main frequent, devià da la lingua naziunala – Moldova (uffizial Republica da la Moldova, rumen Republica Moldova) è in stadi situà en l’Europa dal Sidost. En il vest cunfinescha el cun la Rumenia. En il nord, en l’ost ed en il sid è la Moldavia enserrada dal tuttafatg da l’Ucraina, uschia ch’il pajais intern n’ha nagin access direct a la Mar Naira (cumbain che quella sa chatta per part en ina distanza da be dus kilometers).

En la lingua da mintgadi vegn il pajais numnà en bleras linguas Moldavia (resp. tudestg Moldawien). Igl è quai la translaziun da la denominaziun russa Молдавия (Moldawija), la quala è pir daventada frequenta en connex cun il Patg da nunagressiun tudestg-sovietic dal 1939. La denominaziun uffiziala è per tudestg Republik Moldau (Germania ed Austria) resp. Republik Moldova (Svizra) ed analog per rumantsch Republica da la Moldova.^[1]

Istoricamain ha il territori furmà il Principadi da la Moldavia. A partir dal 1812 ha quel appartegnì a l’Imperi russ, suenter l’Emprima Guerra mundiala per gronda part a la Rumenia e suenter la Segunda Guerra mundiala a l’Uniun sovietica. Sco stadi independent exista la Republica da la Moldova pir dapi il 1991, cur che la Republica sovietica moldava è sa declerada independenta en rom da la dissoluziun da l’Uniun sovietica. Dapi lura vegn il svilup politic dal pajais franà fitg ferm tras il Conflict da la Transnistria.^[2]

Geografia

La Moldavia s’extenda en direcziun nord-sid sur 350 km ed en direcziun vest-ost sur 150 km. Cun ina surfatscha totala da 33 843 km² è il pajais situà en il davos terz dals stadis mundials. Il territori central dal pajais sa chatta per gronda part tranter ils dus flums Dniester (moldav/rumen: Nistru) e Prut ed uschia en la cuntrada istorica Bessarabia. Il nord cunfinescha cun il Plateau da la Podolia en l’Ucraina dal Vest.

Ina pli pitschna part dal pajais (12 % dal territori statal cun var 17 % da la populaziun) è situada a l’ost dal Dniester ed è sa separada il 1992 en rom dal Conflict da la Transnistria (cf. sutvart). Il punct il pli al sid è Giurgiulești, nua che la Moldavia ha access sur ca. 600 meters al Danubi.

Il num Moldova deriva dal flum da medem num (betg da confunder en la translaziun tudestga cun il flum Moldau en la Tschechia), e quai cumbain ch’il territori dal stadi odiern na tanscha betg pli fin a la Moldova.

Flums e cuntradas

Il Prut sbucca al cunfin meridiunal da la Moldavia en il Danubi. Ils flums laterals pli gronds (Bîc, Răut e Botna) curan per gronda part a moda parallela e mainan en il Dniester.

La cuntrada è planiva u levamain undegiada (30 fin 429 m s.m.). Radund 80 % dal pajais furman terren cultivabel, quai ch’è d’engraziar a la terra fritgaivla da la steppa dal sid. En il nord s’extendan planiras collinusas cun guauds averts da ruver e steppa da plantas. Il punct il pli aut dal pajais è il Dealul Bălănești. Grazia al clima chaud e sitg servan vastas parts dal terren a la viticultura e pumicultura.

Animals indigens èn per exempel chavriel, portg selvadi, lieur, luf, vulp, mustaila, telpi e luf-tscherver, en pli animals ruiders. La part centrala dal pajais, che vegn numnada en la lingua da mintgadi Codrii (‹ils guauds›), è per gronda part cuvert cun guauds da ruvers e faus.

Citads

Las citads dal pajais èn Chișinău, Comrat, Tiraspol, Bălți, Bender, Cahul, Soroca, Rîbnița, Dubăsari, Călărași, Slobozia e Taraclia.

Populaziun

A chaschun da la dumbraziun dal pievel dal 2004 han ins dumbrà, incl. la Transnistria, 3 938 679 abitants, quai che correspunda ad ina spessezza da la populaziun da 116 abitants per km². Senza la Transnistria dumbrava il pajais stgars 3,4 milliuns abitants. 70 % da la populaziun vivan en citads (sper la chapitala Chișinău surtut a Bălți, Tiraspol e Bender).^[3] Tenor indicaziuns uffizialas è la populaziun sa reducida fin il 2014 sin 2,9 milliuns abitants.^[4]

La populaziun da la Moldavia sa cumpona da radund 68 % Moldavs da lingua rumena, 11 % Ucranais e 10 % Russ, dals quals la gronda part viva en la Transnistria. Vitiers vegnan 4 % Gagaus e 2 % Bulgars.

Tant en l’entira Moldavia sco er en l’ost ed en il vest dal Dniester furman las trais gruppas dals Moldavs, Ucranais e Russ ensemen bundant 91 % da la populaziun. Guardà separadamain variescha la repartiziun però: En la Transnistria èn da 555 347 abitants 32 % Moldavs (envers bundant 40 % il 1989, dal temp da l’Uniun sovietica), ma 30 % Russ e 29 % Ucranais. En l’ulteriura Moldavia cumpiglian ils Moldavs rumens percunter 77 % dals 3 383 332 abitants (8,5 % Ucranais, 6,5 % Russ).

Sanadad

Il 2016 muntava l’aspectativa da vita a 70,7 onns. Sin 1000 abitants stattan en media a disposiziun 2,6 medis. Las expensas da sanadad per abitant han muntà il 2006 107 dollars.

Linguas

Lingua uffiziala è il rumen.^[5] Per exprimer il separatissem linguistic aveva la regenza mess tras il 1994 en la constituziun il term ‹lingua moldava›. Questa denominaziun dal rumen era gia stada en diever dal temp da la Republica sovietica moldava, senza però disponer da quel temp dal status d’ina lingua uffiziala. Dapi il 2013 na vegn il term ‹lingua moldava› betg pli duvrà uffizialmain.

La lingua da mintgadi a Chișinău ed en ils centers dals singuls districts correspunda a la varietad dal rumen cun colorit moldav (moldoveanu). I dat intgins neologissems che derivan dal russ, entant ch’il stadi vischin rumen è sa servì en tals cas d’emprests or da l’englais u franzos.

En la Moldavia ha lieu mintg’onn il di da festa uffizial Limba Noastră cea Română. Quel regorda als 31 d’avust 1989, cur ch’il rumen è daventà en Moldavia lingua uffiziala.

A partir da l’onn 1930 han ins duvrà en la Republica sovietica moldava l’alfabet cirillic. Cun la fin da l’Uniun sovietica a partir da l’onn 1989 e l’independenza l’onn 1991 è vegnì decidì da reintroducir las letras latinas. En la regiun Transnistria ch’è sa separada da la Moldavia vegn il moldav scrit uffizialmain vinavant en scrittira cirillica.

Pervi da la lunga appartegnientscha a l’Imperi russ e pli tard a l’Uniun sovietica ha la lingua russa mantegnì fin oz ina rolla speziala. Il russ è preschent en il mintgadi – surtut en citads pli grondas – ed en l’economia. In status sco lingua uffiziala posseda il russ però be en la Gagausia (sper il gagaus) ed en la Transnistria (sper l’ucranais). Tenor in studi dal 2011 disponan 99 % da la populaziun d’enconuschientschas dal russ; per 16 % èsi la lingua materna.^[6] En pliras citads pli grondas datti maioritads da lingua russa, surtut a Bălți, nua ch’il russ vegn de facto er duvrà sco lingua uffiziala.

Religiuns

Bundant 90 % da la populaziun appartegnan ad ina da las baselgias ortodoxas (baselgia ortodoxa moldava, russa, ucranaisa e da la Bessarabia). Ultra da quai datti minoritads catolicas e gidieuas. Tranter ils muslims en la Moldavia (ca. 3000) prevalan las minoritads dals Nogais, Tatars e Tircs.^[7]

La Moldavia enconuscha ina ritga istorgia da las religiuns; l’architectura sacrala che cuvra 500 onns è er in impurtant factur per il turissem. Dal temp da l’appartegnientscha a l’Uniun sovietica èn sa mantegnids usits cristians sper ulteriuras isanzas tradiziunalas sco festas da famiglia e.a. Sin la champagna èn la cretta e las tradiziuns sa conservadas a moda bundant pli originara che per exempel en la chapitala Chișinău ch’è gia da tempra urbana.

En ils onns suenter la perestroica e dapi l’independenza han ins renovà, refatg u fundà da nov diversas baselgias, claustras e catedralas. Ma la vita spiertala ed ecclesiastica na sa splega betg a moda ruassaivla ed armonica. Istoricamain èn stadas activas bleras religiuns da derivanza estra en il territori moldav; plinavant èn proruttas dispitas tranter la metropola ortodoxa da la Bessarabia ed il patriarcat da Moscau, las qualas n’èn fin oz betg schliadas. Il 2001 ha il Tribunal europeic dals dretgs umans dà raschun a l’eparchia bessaraba en in plant cunter la Moldavia pervi da restricziun da la libertad da religiun.

Il dumber da las baselgias russ-ortodoxas è creschì en ils emprims dudesch mais d’independenza da 280 sin bundant 1000. L’uvestgieu catolic Chișinău cumpigliava il 2011 17 pravendas cun ca. 20 000 catolics, ils quals èn surtut da provegnientscha polonaisa, rumena e tudestga.

Ozendi datti anc radund 25 000 gidieus en la Moldavia. Autras stimaziuns partan però be pli da radund 1000 gidieus che pratitgeschan lur cretta. Suenter l’independenza da la Moldavia èn blers gidieus emigrads en l’Israel ed en ils Stadis Unids. Avant la Segunda Guerra mundiala ha existì en la Republica socialistica sovietica Moldavia ina vaira gronda cumpart da populaziun gidieua. La chapitala odierna Chișinău era ultra da quai gia vers il 1900 in center da la vita gidieua en l’Imperi russ. Uschia han ils gidieus furmà tenor ina dumbraziun dal 1897 cun 45,9 % la pli gronda gruppa da la populaziun insumma. Igl ha però er dà en la Moldavia tendenzas antisemiticas e pogroms. E durant l’occupaziun tudestga e russa dal 1941 fin il 1944 èn vastas parts da la populaziun gidieua daventadas unfrendas dal holocaust.

Istorgia

Il territori da la Moldavia odierna è vegnì colonisà en l’antica da divers pievels. En il segund tschientaner èn vegnids vitiers colonisaturs romans nà da la Dacia situada en il vest; igl è sa furmada ina cultura daco-romana, pli tard rumena. La regiun è stada sut domini ungarais fin che prinzi Bogdan ha fundà il 1349 in Principadi da la Moldavia independent. Il pli impurtant regent dal 15avel tschientaner è stà Ștefan cel Mare; en numerusas battaglias ha el fatg resistenza ad invasiuns da vart da l’Imperi osmanic, da la Pologna e dals Tatars. Il 1512 ha il principadi stuì sa suttametter als Osmans ed è restà per ils proxims onns in stadi vasal.

Suenter la Guerra tranter la Russia e la Tirchia (1787–1792) ha l’Imperi osmanic stuì ceder a la Russia tut las possessiuns a l’ost dal Dniester. Dal 1806–1812 è la Bessarabia en furma schlargiada stada integrada en l’Imperi russ. Quest territori han ins organisà sco guvernament Bessarabia. Suenter la sconfitta da la Russia en la Guerra da Crimea (1853–1856) èn il Principadi da la Moldavia e la Valachia vegnids mess en il Contract da Paris sut la garanzia collectiva dals set stadis signatars, tranter quels l’Imperi osmanic, la Frantscha, la Gronda Britannia, la Sardegna e la Russia. En consequenza da l’uniun dals principadis dal Danubi Moldavia e Valachia è il territori vegnì pli ferm sut influenza rumena. Suenter il Congress da Berlin dal 1878 ha la regenza rumena puspè stuì ceder la Bessarabia meridiunala a la Russia.

Suenter la Revoluziun d’october en Russia (1917) è sa constituì in cussegl cirquital moldavian-bessarab, il Sfatul Țării. Quel ha proclamà ils 2 da december 1917 la Republica democratica Moldavia, l’emprim sco republica participanta d’ina nova Russia organisada a moda federalistica. Il schaner 1918 han truppas rumenas occupà il territori situà en il vest dal Dniester. La resistenza dal Rumtscherod cunter l’occupaziun è vegnida abattida e sut squitsch da l’occupaziun ha il parlament declerà l’independenza da la Russia resp. da l’Ucraina. Il mars 1918 ha ina maioritad dal parlament votà per l’uniun cun la Rumenia ed ha uschia legalisà posteriuramain l’incorporaziun da la Bessarabia en il stadi rumen ch’era facticamain gia realisada. Cuntrari als stadis da la Societad da las Naziuns n’han ils bolschevics betg acceptà la legitimitad da questa votaziun. Er l’Uniun sovietica ch’è vegnida fundada il 1922 n’ha betg renconuschì la cessiun da la Bessarabia. En ils territoris da la Republica socialistica sovietica ucranaisa en l’ost da Dniester ch’avevan ina maioritad da lingua rumena han ins furmà il 1924 l’oblast autonom moldav ch’è vegnida auzada set mais pli tard en il status da la Republica socialistica sovietica autonoma moldava. La chapitala uffiziala era Chișinău – pervi da l’«occupaziun rumena» han ins però elegì Balta (oz Ucraina) e suenter il 1929 Tiraspol sco sedia da la regenza.

En consequenza dal protocol supplementar secret dal Patg tranter Hitler e Stalin ha l’Armada cotschna occupà il zercladur 1940 – cun consentiment dal Reich tudestg – la part da la Bessarabia ch’appartegneva a la Rumenia e la Bucovina settentriunala ed integrà questas regiuns en l’Uniun sovietica. Ils 2 d’avust 1940 han ins installà la Republica socialistica sovietica moldava cun Chișinău (russ Kischinjow) sco chapitala, e quai cun unir la Bessarabia cun la part occidentala da la Republica socialistica sovietica autonoma moldava. La populaziun tudestga da la Bessarabia, ils perdavants da la quala zar Alexander I aveva clamà il 1813 sco colonists en il pajais, èn vegnids dischlocads quasi tuts en il Reich tudestg. Ils 22 da zercladur 1941 han truppas tudestgas e rumenas er occupà en rom da l’interpresa Barbarossa la Republica socialistica sovietica moldava. Uschia ha la Rumenia pudì reconquistar la stad 1941 la Bessarabia e la Bucovina settentriunala. Il territori tranter ils flums Dniester e Bug dal Sid, en il nord da Bar en l’Ucraina, ha la Rumenia alura administrà sut il num Transnistria. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn la Bessarabia, il territori Herza e la Bucovina settentriunala crudads a l’Uniun sovietica e las anteriuras unitads administrativas sovieticas ed ils toponims russ èn danovamain vegnids introducids.

Dapi la mesadad dals onns 1980 è sa sviluppà in moviment naziunalistic dals Rumens en la Republica moldava. Quella ha cuntanschì adina dapli pais politic, ha la finala surpiglià anc avant la fin da l’Uniun sovietica la pussanza ed ha giugà in’impurtanta rolla en rom da la proclamaziun da l’independenza dal pajais. Il 1989 han ins perquai abolì il russ sco segunda lingua uffiziala e decidì da turnar tar la lingua rumena en scripziun latina. A quai èn s’opponidas las minoritads ucranaisas, russas e gagausas.^[8] Medemamain hai dà fermas tendenzas d’unir il pajais cun la Rumenia. Er oz gioga l’uniunissem moldav-rumen anc ina tscherta rolla, ma n’ha betg pli tant pais politic.

Il 1991 dueva la Moldavia la finala daventar ina republica dal tuttafatg independenta ed il rumen la lingua naziunala. Pervi da la nova politica da la Moldavia, che bleras gruppas da la populaziun han resentì sco naziunalistica, hai gia dà a partir dal 1989 pli gronds conflicts tranter la regenza centrala a Chișinău e territoris en ils quals vivan surtut minoritads etnicas, oravant tut en la Transnistria e la Gagausia. Quest’ultima regiun ha proclamà il 1990 l’independenza da la Moldavia ed er en autras parts dal pajais hai dà protests en massa. En la Transnistria è la situaziun escalada a partir dal 1992; igl è prorutta ina guerra cun bundant 1000 morts che dueva la finala manar a l’independenza da facto da questa part dal pajais.

Ils cumbats èn pir vegnids terminads en quel mument ch’è intervegnida la 14avla armada russa staziunada al lieu. En la Transnistria è sa furmà in reschim de facto che cumpiglia las regiuns moldavas situadas en l’ost dal Dniester e che tolerescha sin ses territori ina gruppa operaziunala da las forzas armadas da la Russia. Dapi lura è en vigur in armistizi tranter las duas partidas ed ins sa stenta da chattar ina schliaziun politica. Fin uss n’han las tractativas gì nagin success, uschia che omaduas partidas èn pli u main s’arranschadas en il fratemp cun il status quo.

Cuntrari a la Transnistria ha la regiun Gagausia puspè pudì vegnir integrada il 1994 cun success ed a moda paschaivla en la Moldavia. Avant avev’ins negozià ina vasta cunvegna d’autonomia, la quala è la finala vegnida acceptada da la Gagausia.

Politica

En la Republica Moldavia vegn il president elegì dal parlament; el dovra ina maioritad da 61 vuschs. Tranter las partidas dominantas sa chattan ils communists e socialists, ils cristiandemocrats, liberaldemocrats e democrats.

Ina da las tematicas che domineschan la politica moldava è la dumonda co proceder cun las regiuns separatisticas Transnistria e Gagausia. Entant che la Gagausia ha acceptà in status d’autonomia proponì da la regenza moldava, sa preschentan las tractativas cun la Transnistria sco bundant pli difficilas. Suenter il conflict armà dal 1992 è s’etablì a Tiraspol in reschim de facto che na controllescha betg be il territori, mabain ha er installà atgnas structuras d’administraziun. Observaturs discurran perquai d’in ‹conflict schelà›.^[9]

«Davent cun ils oligarchs». Demonstraziun dals 6 da settember 2015

Tar il conflict en la Transnistria na sa tracti betg be d’ina cuntraversa tranter las elitas a Chișinău e Tiraspol ubain tranter gruppas da la populaziun da differentas linguas; il conflict ha numnadamain tuttavia er ina dimensiun geostrategica areguard l’influenza da las pussanzas grondas Stadis Unids e Russia en l’Europa dal Sidost. Questa dimensiun internaziunala engrevgescha fermamain las stentas da chattar ina schliaziun dal conflict, e quai malgrà (u forsa er pervi) da l’intermediaziun da vart da la Russia, l’Ucraina, ils Stadis Unids, l’Uniun europeica e l’OSCE. Ultra da quai èn tscherts observaturs da l’avis che las elitas dad omaduas varts na sajan betg interessadas a chattar ina schliaziun, damai ch’il status quo avria ad omaduas varts funtaunas d’entrada.^[10]

Er ils ultims onns èn las elecziuns en il parlament e l’uffizi dal president adina puspè stads segnads dal cumbat tranter partidas da tenuta proeuropeica e prorussa. Savens han ins er realisà novas elecziuns per cumbatter oligarchs corrupts.

Relaziun tar la Rumenia

Puncts dispitaivels tranter ils dus stadis vischins èn savens ils daivets da la Moldavia tar las ovras electricas rumenas e l’identitad culturala da la maioritad rumena en la Moldavia. La gronda part da la Moldavia furmava ensemen cun la regiun rumena Moldavia l’Imperi da Stefan il Grond, l’erox naziunal communabel dals dus stadis, ed ha appartegnì tranter il 1918 ed il 1940 a la Rumenia.

Tranter il 1990 ed il 1992 è sa sviluppà in moviment ch’intendeva d’unir la Rumenia e la Moldavia. A partir dal 1993 ha la Moldavia però puspè cumenzà a sa distanziar da ses stadi vischin occidental. Il schaner 2005 ha il president rumen fatg ina visita uffiziala a Chișinău e silsuenter ha il president moldav visità la Rumenia; las relaziuns parevan en quel mument meglras che mai. Suenter las elecziuns en il parlament hai però dà l’avrigl 2009 cravals violents. L’ambassadur da la Rumenia è l’emprim vegnì expulsà e burgais rumens stuevan puspè dumandar in visum per pudair entrar en il pajais.

En general pon ins dir che la Rumenia sustegnia la Moldavia en si’avischinaziun a l’Uniun europeica ed en la dumonda da la Transnistria. La Rumenia pledescha persuenter da mantegnair l’integritad territoriala dal stadi vischin e refusa il separatissem da la Transnistria.

Relaziuns tar l’Uniun europeica

Il 1998 è entrada en vigur ina cunvegna da partenadi e da cooperaziun cun l’Uniun europeica. En rom da quella sustegna l’UE il svilup da l’economia da martgà e d’ina democrazia che funcziuna.^[11] Dapi il 2005 exista la EUBAM (European Union Border Assistance Mission to Moldova and Ukraine) Moldavia/Ucraina, ina cumissiun da controlla da cunfin che duai impedir al cunfin da la Moldavia e da l’Ucraina la cuntrabanda (surtut armas, drogas ed umans) da ed en la Transnistria.

Il 2014 è entrada en vigur ina cunvegna d’associaziun tranter la Moldavia e l’Uniun europeica; quella furma in impurtant pass da collavuraziun economica e politica vers in’eventuala commembranza a l’Uniun europeica.

La Russia persequitescha cun ina tscherta disfidanza quest’avischinaziun dal pajais al vest; per part èn er gia vegnidas relaschadas sancziuns economicas. Ma er entaifer la Moldavia sezza na datti nagina clera maioritad areguard l’orientaziun futura dal pajais. Tar enquistas beneventassan 49 % da la populaziun in’adesiun a l’Uniun europeica, ma er tranter 46 % e 54 % in’adesiun a l’uniun economica eurasiana.

Relaziuns tar ils Stadis Unids

Ils Stadis Unids sustegnan la suveranitad ed integritad territoriala da la Moldavia. Il 2010 han ins per exempel segnà a Washington en preschientscha dal primminister Vlad Filat ina cunvegna che fascheva part da la Millennium Challenge Corporation (MCC). En rom da quella han ils Stadis Unids concedì a la Moldavia sur in spazi da temp da tschintg onns sustegns finanzials per l’agricultura e l’infrastructura en l’autezza da 262 milliuns dollars.

Commembranzas

La Moldavia è vegnida recepida ils 21 da mars 1992 en las Naziuns unidas. Sco anteriura republica sovietica è la Moldavia er commembra da la Communitad dals stadis independents. Da las ulteriuras commembranzas internaziunalas sajan menziunadas il Cussegl da l’Europa, l’OSCE e la WTO, en pli l’organisaziun culturala Uniun latina.

Militar

Las forzas militaras da la Moldavia sa cumponan da las forzas terrestras e da las forzas militaras aviaticas. Pervi da sia posiziun sco pajais intern na dispona la Moldavia da nagina marina. Igl exista in’obligaziun al servetsch militar che dura 12 mais.

Divisiun administrativa

Il territori da la Moldavia è dividì en tschintg municipii (singular municipiu) e 32 raioane (singular raion). Daspera datti duas unitads territorialas autonomas (la Gagausia e la Transnistria). Dus dals municipis (Comrat e Tiraspol) fan de jure part d’ina da las duas unitads territorialas autonomas (Gagausia resp. Transnistria); in ulteriur municipiu (Bender) sco er parts dal raion Căușeni vegnan de facto controllads da la Transnistria.

Fin il favrer 2003 è stada en vigur la veglia sutdivisiun territoriala. Tenor quella era la Moldavia sutdividida en trais municipii e nov circuls sco er en in territori autonom ed en in territori rebel.

Infrastructura

Viafier

La rait da viafier ha ina lunghezza da 1190 km. I n’existan naginas lingias electrifitgadas, tut il traffic ha lieu cun locomotivas a diesel. En il traffic da persunas internaziunal datti colliaziuns directas t.a. a Bucarest, Warschau, Moscau, Istanbul e Son Petersburg. Il traffic da viafier a l’intern dal pajais è praticamain senza muntada damai ch’i na dat strusch purschidas correspundentas.

Via

En il traffic da persunas regiunal e naziunal furma il bus il pli impurtant med da transport. Per il traffic internaziunal existan colliaziuns da bus en numerusas metropolas europeicas.

Navigaziun interna

Cun Dniester e Prut dispona il pajais d’impurtantas vias navigablas. A l’access al Danubi che mesira be paucs tschient meters vegn construì il port Giurgiulești.

Traffic d’aviaziun

L’Aeroportul Internațional Chișinău furma il sulet eroport internaziunal da la Moldavia. Da là datti sgols directs a Vienna, Istanbul, Moscau, Timișoara, Budapest, Bucarest, Paris, Francfurt a.M., Minca e Roma.

Medias

En la Moldavia cumparan quatter gasettas dal di cun derasaziun naziunala. Il 2016 faschevan 47,9 % da la populaziun diever da l’internet.^[12]

L’emettur da radio e televisiun statal Teleradio-Moldova (TRM) producescha programs da radio e televisiun naziunals ed internaziunals.

Economia

Infurmaziuns generalas

La Moldavia viva surtut da l’agricultura e dals roms da l’industria ch’èn colliads cun quella. Il clima favurisescha la pumicultura e la viticultura. Sper conservas da fritgs e legums furman vins e vinars ils artitgels d’export ils pli impurtants, vitiers vegnan products textils ed artitgels electronics pli pitschens. La buna qualitad da l’aria ha la Moldavia d’engraziar al fatg ch’ella n’è betg sa sviluppada ad in pajais industrial.

Il product naziunal brut (PNB) ha muntà il 2016 a ca. 6,09 milliardas euros. Il PNB per abitant ha cumpiglià il medem onn ca. 2258 euros. Entaifer il Global Competitiveness Index che mesira la cumpetitivitad internaziunala dals pajais sa chatta la Moldavia sin plazza 99 da 138 pajais (situaziun dal 2016/17).^[13] E sin l’index da la libertad economica figurava il pajais il 2017 sin plazza 110 da 180.^[14]

La Moldavia dispona en vastas parts d’in’economia da martgà libra. Sco part da la cunvegna d’associaziun cun l’Uniun europeica è vegnì decis da stgaffir ina zona da commerzi liber. Il sectur agrar ha contribuì il 2014 radund 12,3 % dal product naziunal brut, la producziun industriala ca. 14 % ed il servetsch da secturs radund 60 %.

Svilup economic

Avant si’independenza l’entschatta dals onns 1990 era la Moldavia ina da las republicas sovieticas las pli bainstantas. Dapi il 1992 ha il conflict da la Transnistria gì per consequenza che la situaziun economica è sa pegiurada a moda drastica. La paja mensila è s’auzada da 30 euros il 2003 sin 102 euros il 2006; pensiunads survegnan en media 102 euros il mais. Per cuvrir il minimum d’existenza eran necessaris il 2003 almain 100 euros. Da resguardar è però l’enorma muntada da l’economia zuppada; tras quella s’augmentan las entradas da blers per part fitg ferm. Las statisticas uffizialas ston perquai savens vegnir relativadas.

En la Moldavia datti per ordinari ina taglia sin la plivalur da 20 %. Intginas victualias, sco per exempel paun u latg, ma er gas u la posta, han ina taglia pli bassa da 8 %. Dapi il 2014 dastgan burgais da la Moldavia sa mover senza visum en l’Uniun europeica. Ultra da quai ha l’UE mess en vista a la Republica moldava vasts sustegns finanzials.

La Moldavia è in dals pli povers stadis da l’Europa; tenor il product naziunal brut schizunt il stadi ch’è economicamain il pli flaivel da tuts. Perquai è radund in quart da la populaziun emigrada; da l’exteriur assegnan ils emigrants daners en la Moldavia che surpassan en lur summa l’entir product naziunal brut dal pajais.

Export

Il pajais exportescha surtut mangiativas, products da giudiment (vin e.a.) sco er textilias e maschinas. La gronda part dals exports van en Russia (35,8 %), en l’Italia (13,9 %), en la Rumenia (10 %) ed en Germania (7,3 %).

Ils imports derivan surtut da l’Ucraina (24,6 %), da la Russia (12,2 %), da la Rumenia (9,3 %) e da la Germania (8,5 %).

Bilantscha dal stadi

Il 2016 ha la bilantscha dal stadi cumpiglià expensas en l’autezza da radund 2,46 milliardas dollars ed entradas da 2,29 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit da 2,2 % dal product naziunal brut. Ils debits dal stadi han muntà a 38,0 % dal product naziunal brut.

Il 2006 èn vegnids impundids 9,4 % dal product naziunal brut en il sectur da sanadad, 7,7 % en la furmaziun e 0,4 % en il militar.

Protecziun da l’ambient

Bundant 66 000 hectaras (stgars 2 % da la surfatscha dal pajais) furman territoris da protecziun da la natira.^[15] Cumpareglià cun auters pajais europeics è quai plitost pauc. La Moldavia na dispona da nagin parc naziunal.

Furmaziun

En la Moldavia han scolars ch’appartegnan ad ina minoritad il dretg d’instrucziun en lur lingua materna. Il nivel da salari da la magistraglia è plitost bass. Il pajais dispona da diversas universitads e scolas autas. Dapli ch’in tozzel scolas autas publicas e privatas sa chattan a Chișinău, en pli datti universitads a Bălți, Cahul, Comrat, Taraclia e Tiraspol.

Tradiziunalmain ha la lingua franzosa ina ferma preschientscha en il sistem da furmaziun da la Moldavia. La lingua vegn gia instruida en scola primara a partir d’ina vegliadetgna dad otg onns. Il dumber da scolars ch’emprendan franzos è duas giadas uschè aut sco il dumber da quels ch’emprendan englais.^[16]

Cultura

Dis da festa

Sco en l’entir intschess da la baselgia ortodoxa vegn festivà ils 7 ed 8 da schaner Nadal ed ils 14 da schaner il Bumaun ortodox. Ulteriuras festas èn Marțișor (flurs simbolicas che vegnan fermadas l’entschatta mars vi da la vestgadira e che duain annunziar la primavaira); il di da lavur (prim da matg); il di da la victoria (8/9 da matg; regorda a la capitulaziun da la Germania naziunalsocialistica ils 9 da matg 1945); il di da l’independenza da l’Uniun sovietica il 1991 (27 d’avust); Limba Noastră cea Română – il di da la lingua rumena (31 d’avust).

Musica

La musica populara da la Moldavia è segnada da l’ierta culturala da differents pievels dapi il temp dals Dacs. En blers reguards sumeglia ella la musica da la Rumenia, en la quala èn arrivads elements slavs. La tradiziun da la musica populara entaifer la cultura purila che n’è strusch sa midada sur ils tschientaners ha laschà nascher stils regiunals, en ils quals èn preschentas influenzas da la musica bulgara, ungaraisa, osmanica, ucranaisa e da la musica dals Roma. La musica populara stat fin oz per gronda part en connex cun festas da las stagiuns u cun rituals da transiziun. In’ulteriura impurtanta lingia da la tradiziun furma la musica dals pasturs; quella è segnada dal chant solistic, da la stretga colliaziun tranter melodias vocalas ed instrumentalas, dal diever d’instruments tipics e da la tradiziun da la chanzun epica.

Ils musicants da musica populara professiunals èn enconuschents dapi il temp medieval tempriv sco lăutari (singular lăutar, da la lauta da trair lăută, da l’arab al-ʿūd). Ils nums da singuls lăutari èn vegnids dads vinavant dapi il 15avel tschientaner. Lur ensemble, cun il qual els sunan a chaschun da festas musica da saut, sa numna taraf e consista da flautas e violinas sco instruments da melodia principals. Sco instrument d’accumpagnament ritmic cumpara savens la lauta cun culiez enclinà (cobsă). Ulteriurs instruments che pon cumparair en il tal ensemble èn bratscha, cuntrabass, țimbal (arpret), clarinetta, nai (flauta da Pan) e cimpoi (cornamusa).

La minoritad bulgara en la Trachia da l’Ost tgira in’atgna tradiziun da musica populara, en la quala cumparan chants antifonals. La musica dals Gagaus sa referescha per gronda part a la musica osmanica ch’è segnada da melodias e ritmus ornamentads ritgamain.^[17]

Ina musica classica che sa lascha attribuir specificamain a la Moldavia è sa furmada a la fin dal 18avel tschientaner, cur ch’èn cumparidas en las operas da cumponists russ elements da la musica populara moldava. Daventond la Moldavia il 1812 ina part da l’Imperi russ, è creschida l’influenza da cumponists russ, dals quals intgins èn ids a star a Chișinău. Là è vegnì endrizzà il 1919, sut regenza rumena, il Conservatori d’Unirea, l’emprima instituziun da furmaziun superiura en la Bessarabia, la quala ha er promovì la furmaziun da musica professiunala. Ils orchesters sinfonics ch’èn vegnids fundads ils onns 1930 han stuì sa suttametter suenter la Segunda Guerra mundial a la politica culturala sovietica. Il 1955 è vegnida averta a Chișinău l’opera naziunala odierna. Suenter avair acquistà l’independenza, ha cumenzà la reorientaziun musicala sin la musica populara. D’ina vart duai la cultura naziunala vegnir liberada d’influenzas da l’exteriur, da l’autra vart sa stentan ins er da colliar agens elements musicals cun las novaziuns da la scena da musica classica internaziunala.^[18]

Cumponists classics da la Moldavia èn Alexandru Cristea (1890–1942), il cumponist da l’imni naziunal Limba Noastră, Ștefan Neaga (1900–1951), Vasile Zagorschi (1926–2003), Zlata Tkach (1928–2006), Iulia Țibulschi (* 1933) ed Arkady Luxemburg (* 1939).

Mangiar e baiver

La cuschina da la Moldavia è colliada stretgamain cun quella da la Rumenia (surtut da la regiun rumena Moldavia). En pli sa fan valair influenzas da la cuschina russa, greca e tirca.

Impurtants monuments sacrals

La Moldavia è ritga d’edifizis claustrals da differentas epocas, sco per exempel:

15avel tschientaner: Butuceni, Căpriana, Vărzărești
16avel tschientaner: Japca
17avel tschientaner: Hâncul, Hîncu
18avel tschientaner: Călărășeuca, Curchi, Hârbovăț, Hârjauca, Saharna, Suruceni, Țipova
19avel tschientaner: Ciuflea

Daspera meritan menziun las catedralas da Drochia e Chișinău, las baselgias dad Orhei e Căușeni (15avel tschientaner) e sco cas spezials la baselgia da cuvel ad Orheiul Vechi (17avel fin 19avel tschientaner) e la baselgia da lain Petrușeni da l’onn 1702.

Influenzas stilisticas

Pervi da l’istorgia dal pajais ch’è segnada d’influenzas alternantas e pervi d’autras repercussiuns d’ordaifer (vias da commerzi) è la stilistica dals edifizis ordvart variada. Uschia datti en la Moldavia, malgrà ch’il pajais è prevalentamain da cretta ortodoxa, numerusas baselgias ch’èn vegnidas erigidas tenor models catolic-romans. Quai è d’attribuir al grond dumber da Polonais, Austriacs ed Ucranais dal Vest ch’èn sa domiciliads en il pajais. E sper il classicissem dal 19avel tschientaner han er diversas lavurs d’architects armens segnà l’architectura sacrala – e quai dal 15avel tschientaner fin en il 20avel tschientaner.

Sut il domini da l’Imperi osmanic dal 15avel fin il 18avel tschientaner èn baselgias savens vegnidas erigidas a moda clandestina. La baselgia a Căușeni furma in punct culminant da quest’architectura. Per evitar ch’ella vegnia scuverta l’han ins dà ina parita exteriura fitg modesta. La baselgia è vegnida chavada mez en la terra; pli tard l’han ins secularisà e transfurmà en ina stalla.

La perioda da fundaziun la pli intensiva en l’istorgia da l’architectura moldava han furmà ils ultims decennis dal 18avel tschientaner. Da quel temp han ins erigì in grond dumber da baselgias, catedralas e claustras, quai che sa lascha manar enavos sin il fatg che la situaziun politica è sa stabilida. En il decurs da l’entir 19avel tschientaner è alura la Russia sa stentada da consolidar sia pussanza en la Bessarabia. Uschia èn ins sa spruvads d’etablir il stil russ en l’architectura sacrala. L’Imperi russ ha mess a disposiziun grondas summas per eriger baselgias, quai ch’è anc oz visibel surtut a Chișinău.

Sport

Suenter il 1990 è sa furmà da nov il comité olimpic naziunal. Dapi il 1996 prenda la Moldavia puspè part regularmain dals gieus olimpics ed ha er gia cuntanschì intginas medaglias.

Er il ballape naziunal è s’organisà da nov suenter l’independenza. Ed il 2006 han ins reavert il stadion naziunal che cumpiglia 10 500 aspectaturs.

Entaifer il saut da furmaziun tutga il club moldav DSC Kodryanka Kishinev dapi onns tar l’elita mundiala. Il club è gia daventà pliras giadas campiun europeic e mundial.

Vaira preschent en il pajais è plinavant il rugby, nua che la squadra naziunala tutga tar las pli fermas da l’Europa. L’associaziun naziunala da rugby cumpiglia set uniuns cun 2600 giugaders registrads.

Annotaziuns

↑ Cf. l’indicaziun en la banca da datas terminologica da l’administraziun federala TERMDAT.
↑ Friedrich Ebert Stiftung: Transnistrian Market and its Impact on Policy and Economy of the Republic of Moldova. Chisinau 2005, p. 25ss.
↑ Moldova sin: citypopulation.de.
↑ https://web.archive.org/web/20160324123421/http://ru.publika.md/link_1534221.html.
↑ Pagina uffiziala da la regenza da la Republica da la Moldova.
↑ http://demoscope.ru/weekly/2006/0249/analit08.php.
↑ Der Fischer Weltalmanach 2013: Zahlen Daten Fakten. Fischer, Francfurt a.M., settember 2012, ISBN 978-3-596-72913-5.
↑ Andreas Kappeler: Russland als Vielvölkerreich. Entstehung, Geschichte, Zerfall. Beck, Minca 1993, ISBN 3-406-36472-1, p. 315.
↑ http://www.kas.de/wf/doc/kas_10097-544-1-30.pdf?070208170425-.
↑ https://web.archive.org/web/20110904000905/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/157_moldova_regional_tensions_over_transdniestria.pdf.
↑ https://web.archive.org/web/20071019230810/http://www.europa-digital.de/laender/mol/eu_pol/.
↑ https://web.archive.org/web/20170813233646/http://www.itu.int/ITU-D/icteye/DisplayCountry.aspx?countryId=274.
↑ [1].
↑ [2].
↑ http://www.iatp.md/arii/text/eng/clasification.htm.
↑ Moldavie, agora-2.org.
↑ Jaroslav Mironenko: Moldawien. En: Ludwig Finscher (ed.): Die Musik in Geschichte und Gegenwart. (MGG) tom 6, Kassel/Stuttgart 1997, col. 436–440.
↑ Vladimir Axionov: Moldova. I. Art music. En: Stanley Sadie (ed.): The New Grove Dictionary of Music and Musicians. 2001, tom 16, p. 890s.

Litteratura

Anna Stemmer: Republik Moldau im Fokus: Migration mit ihren Risiken und Chancen für die Europäische Union. Berlin 2011, p. 42–61.
Volker Bendig, Rosanna Dom: Republik Moldau, p. 317–329. En: Ein Jahr nach der EU-Erweiterung 2004. Eine rechtspolitische Zwischenbilanz, ed. dad Ilse M. Pogatschnigg, Marcus Schladebach, Lang, Francfurt a.M. 2005, ISBN 978-3-631-54012-1.
Klaus Bochmann, Vasile Dumbrava, Dietmar Müller, Victoria Reinhardt (ed.): Die Republik Moldau. Ein Handbuch. Leipziger Universitätsverlag, Lipsia 2012, ISBN 978-3-86583-557-4.
Klemens Büscher: Das politische System Moldovas. En: Wolfgang Ismayr (ed.): Die politischen Systeme Osteuropas, 3. ed., VS, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2010, p. 515–552, ISBN 978-3-531-16201-0.
Vasile Dumbrava: Sprachkonflikt und Sprachbewusstsein in der Republik Moldova (= Sprache, Mehrsprachigkeit und sozialer Wandel, tom 4). Peter Lang, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-631-50728-3.
Elfi Hartenstein: Moldawisches Roulette. dtv, Minca 2004, ISBN 3-423-24431-3.
Tony Hawks: Matchball in Moldawien. Goldmann, Minca 2001, ISBN 3-442-45019-5.
Hannes Hofbauer, Viorel Roman: Bukowina, Bessarabien, Moldawien-Vergessenes Land zwischen Westeuropa, Russland und der Türkei. 2. ed. repassada, Promedia, Vienna 1997, ISBN 3-85371-126-X.
Kilian Graf: Der Transnistrien-Konflikt: Produkt spätsowjetischer Verteilungskämpfe und Zerfallskonflikt der implodierten Sowjetunion. Hamburg 2010, ISBN 978-3-942109-30-7.
Andreas Menn: Konstruktion von Nation und Staat in Osteuropa. Transnistrien und die Republik Moldau. Vdm Verlag Dr. Müller, Saarbrücken 2008, ISBN 978-3-8364-5922-8.
Claus Neukirch: Die Republik Moldau. Nations- und Staatsbildung in Osteuropa. Lit, Münster 1996, ISBN 3-8258-2730-5.
Andrea Diefenbach: Land ohne Eltern. Kehrer Verlag, Heidelberg 2012, ISBN 978-3-86828-337-2.

Colliaziuns

Commons: Moldavia – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

[1] Cf. l’indicaziun en la banca da datas terminologica da l’administraziun federala TERMDAT.

[2] Friedrich Ebert Stiftung: Transnistrian Market and its Impact on Policy and Economy of the Republic of Moldova. Chisinau 2005, p. 25ss.

[3] Moldova sin: citypopulation.de.

[4] ttps://web.archive.org/web/20160324123421/http://ru.publika.md/link_1534221.html.

[5] Pagina uffiziala da la regenza da la Republica da la Moldova.

[6] ttps://demoscope.ru/weekly/2006/0249/analit08.php.

[7] Der Fischer Weltalmanach 2013: Zahlen Daten Fakten. Fischer, Francfurt a.M., settember 2012, ISBN 978-3-596-72913-5.

[8] Andreas Kappeler: Russland als Vielvölkerreich. Entstehung, Geschichte, Zerfall. Beck, Minca 1993, ISBN 3-406-36472-1, p. 315.

[9] ttps://www.kas.de/wf/doc/kas_10097-544-1-30.pdf?070208170425-.

[10] ttps://web.archive.org/web/20110904000905/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/157_moldova_regional_tensions_over_transdniestria.pdf.

[11] ttps://web.archive.org/web/20071019230810/http://www.europa-digital.de/laender/mol/eu_pol/.

[12] ttps://web.archive.org/web/20170813233646/http://www.itu.int/ITU-D/icteye/DisplayCountry.aspx?countryId=274.

[13] [1].

[14] [2].

[15] ttps://www.iatp.md/arii/text/eng/clasification.htm.

[16] Moldavie, agora-2.org.

[17] Jaroslav Mironenko: Moldawien. En: Ludwig Finscher (ed.): Die Musik in Geschichte und Gegenwart. (MGG) tom 6, Kassel/Stuttgart 1997, col. 436–440.

[18] Vladimir Axionov: Moldova. I. Art music. En: Stanley Sadie (ed.): The New Grove Dictionary of Music and Musicians. 2001, tom 16, p. 890s.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]