Албыҥҥа акаары бараммат
Үрүҥ айыылартан ылынар билиибитигэр албыҥҥа акаары бараммат диэн өс хоһооно баар. (1,66). Бу этиигэ албын аан маҥнай истэргэ үчүгэйинэн, минньигэһинэн үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны бэйэтэ кыайан арааран билбэт киһи өйүн-санаатын буккуйуон сөбүн биллэрэр.
Албыҥҥа киирэн биэрэр киһи акаары диэн ааттанар. Үрүҥү, хараны эбэтэр үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбат буолуу албыҥҥа киирэн биэриини үгүстүк үөскэтэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥороннор дьон үксүлэрэ атеист буолан сылдьаллар. Биир киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕын кыайан арааран билбэттэн тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар оҥорбут “айыы үөрэҕин” албыныгар саха дьонун сорохторо, атеистар тобохторо киирэн биэрдилэр.
Сымыйалааһын албыннааһыны үөскэтэр. Үчүгэй буолуо диэн сымыйанан этэн албыннааһын дьоҥҥо биирдэ эмэтэ харыстыыр аналланан туһалаатаҕына, куруук албынната сылдьыы өй-санаа сайдыыта итэҕэһин, тиийбэтин, киһи чахчы акаары буоларын биллэрэр.
Албыҥҥа киирэн биэрэри ким да сөбүлээбэт. Албынныы сатаатахха хомойуон, хоргутуон сөбүн тэҥэ, аны итэҕэйбэт буолан хаалыан сөп. Албын хойутаан да буоллар хайаан да арыллар уратылааҕын "айыы үөрэҕин" албынын үөскэппит тыл үөрэхтээхтэрэ билиэхтэрэ этэ.
Олоххо дьону албыҥҥа киллэрии холобурдара бааллар. Элбэх дьону албынныырга, албыҥҥа киллэрэргэ ханнык эрэ, хаһан да ситиһиллибэт сыалы итэҕэтэн биэрии улахан туһалаах. Кэлэр көлүөнэ дьон “коммунизмҥа”, бэлэмҥэ олоруохтара диэн Сэбиэскэй Сойуус дьадаҥы дьонун барыларын албыннаабыт былаас 74 сыллар кэннилэриттэн албына биллэн тахсан Россияҕа эстибитэ.
Сахалар былыр-былыргыттан таҥара итэҕэллээхтэр. Билигин бэйэлэрэ итэҕэллээх буолуохтарын баҕарар саха дьонун барыларын тыл үөрэхтээхтэрэ элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айан, ол көмөтүнэн албынныыллар. Сахаларга төрүт суох “аньыы” диэн тылы булан туттуллууга киллэрэ сатаан саха дьонун барыларын албынныы сатыыллар. (2,18). Бу "аньыы" диэн сахаларга суох тылы булан саха тылын алдьаталлар, өй-санаа өйдөбүллэрин буккуйаллар.
Оҕо ийэ кута “хантан эрэ халлаантан түһэр” диэн саха дьонун барыларын албыҥҥа киллэрдилэр. (3,12). Бу албыннарыгар төрөппүттэри үктэтэннэр оҕолорун кыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара иитиллэр кэмигэр үчүгэй үгэстэргэ, бэрээдэккэ, көрсүө, сэмэй буолууга аанньа ииппэттэриттэн, үөрэппэттэриттэн эдэрдэр бэрээдэги кэһиилэрэ, араас буруйу-сэмэни оҥороллоро элбээн иһэр.
Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕиттэн аан маҥнай саҥаны билбититтэн, үгэстэри үөскэтиниититтэн хомуллан үөскүүрүн төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ. (4,83). Кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэрэ иитиллибит, үөрэтиллибит оҕо улаатан да баран киһи быһыытыгар сөп түбэспэт быһыылары оҥороро аҕыйыырын төрөппүттэр туһаннахтарына табыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит ийэ кута оҥорор быһыытын хаһан баҕарар хонтуруоллуур.
“Ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэр айыы диэн киһи тугу, ханныгы оҥорорун быһаарар тыл бэйэтэ үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥорору холбуу ылан быһаарара хаһан да уларыйбат. (5,31). Тыл дорҕооннорун дьайыыларыттан үөскүүр өйдөбүлэ хаһан да уларыйбат. Саха үлэһиттэрэ тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыгар киирэн биэрбэттэр, акаары буолбаттар. Айыы диэн куһаҕана элбэх тылы төһө да араастаан муҥнанан минньигэстик саҥара сатаабыт да иһин, куһаҕана онтон аҕыйаабат, хаалан хаалбат. Киһи үчүгэйи оҥоробун диэн тиэтэйэр, ыксыыр санаатыттан оҥоро охсубут быһыыта куһаҕан буолан хаалара элбэх.
Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларыттан, онно угуйалларыттан, эдэрдэр айыы буола сатаан бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбиир.
Билигин саха дьонугар тыл үөрэхтээхтэрин албыннарын арыйан билиннэрии кыалла илик. Арай сэрии буолуута диэн аһара улахан саҥаны айыыны оҥоруу буолара өйдөннөрүө этэ. Саха дьоно сэрии буоларыгар баҕарбаттар.
Сахалар итэҕэллээх буолуохтарын баҕаралларыттан итинник сыыһаҕа киирэн биэрэн сылдьалларыттан тутулуктаах. Таҥара итэҕэлэ диэн сахалар итэҕэллэрэ. Киһи таҥаралар, Күн таҥара итэҕэлэ бары сахалар таҥара үөрэхтэриттэн сайдыбыттар.
Сэбиэскэй былаас “айыы үчүгэй” диэн сыыһа үөрэҕин салҕаан иһэр тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна суруйааччылар урутаан түһэн элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” айаннар, таҥара итэҕэлин тарҕаныытыгар буккууру киллэрэн сылдьаллар. (6,60).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
3. Баппаҕай Д.М. Киһитийии. – Дьокуускай: Бичик, 2012. – 160 с.
4 Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.
5. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. – 108 с.
6. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.