Киһиргээмэ-кирсиҥ быстыаҕа

Киһиргээмэ - кирсиҥ быстыаҕа диэн киһи өйө-санаата аһара барарын тохтоторго аналлаах өс хоһооно.

Сахалар киһи өйө-санаата уларыйыытын табатык быһааран олохторугар туһаналлар. Аһара барар өй-санаа куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин биллэрэр өс хоһооннорун туһанан оҕолорун, кэлэр көлүөнэлэрин көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр, үөрэтэллэр.

“Муора тобугунан, халлаан хабарҕатынан” диэн киһиргэс киһи аһара кыахтаах, улахан, барыны-бары кыайар курдук сананыытын тэҥнээн көрөн күлүү гынан этии буолар. Олус аһара барбыт санааны күлүү гынан эмиэ оннугар түһэриэххэ сөп эрээри, өйүн-санаатын туппут, үчүгэйи уонна куһаҕаны сатаан араарар буола үөрэммит оҕону эрэ үөрэтэргэ туттуллара табыллар. Оҕо кыра эрдэҕинэ күлүү гынары табан өйдөөбөккө, аны онтун хайҕабыл курдук ылынан кэбистэҕинэ, киһиргэс оҥостон өссө куһаҕаҥҥа кубулутуон сөп.

“Киһиргээмэ - кирсиҥ быстыаҕа” диэн этии киһиргиир киһи кыайа-хото туттар санаата элбээһиниттэн аһара эбэтэр сыыһа туттан тугун эмэ эчэтиэн, сүрүн быччыҥа быстыан, ыарыы буолуон сөбүн биллэрэр, онтон сэрэтэр, харыстыыр этии буолар. Киһиргээһин диэн киһи сыыһа-халты туттунарын улаатыннарар майгы уратыта буолара быһаарыллан киһилии быһыыга киирсибэт. (1,69).

“Күөскүн эрдэттэн өрүнүмэ” диэн этии тугу эмэни кыайыам, хотуом диэн аһара эрдэлээн бэлэмнэнимэ, быһа этинимэ диэн этиини дьоҥҥо өйдөтөр. Былыргы кэмҥэ миин уута оргуйуор диэри туох эмэ булду була охсон аҕалан уган биэрэн аһатыам диэн киһиргииртэн үөскээн тахсыбыт этии буолар уонна билигин даҕаны киһиргээһин суох буола илигинэн сөптөөх кэмигэр туттулла сылдьар.

Киһиргэтии диэн киһини быһа этии биир көрүҥэ буолар. Киһиргээбит, үрдүнэн-аннынан көрбүт киһи сыыһа-халты туттунар кыаҕа аһара улаатан хаалара быһа этии туолуутугар тириэрдиэн сөп. Быһа этии диэн киһиэхэ куһаҕаны баҕаран, ону ханарытан этэн тириэрдии буолар. Киһиргэтии ордук эдэр, олоххо уопута аҕыйах киһини сыыһа-халты туттунууга тириэрдиэн сөбүттэн куһаҕан быһыыга киирсэр.

“Истибитэ аҥар кулгааҕынан тахсар” диэн болҕойон истибэтиттэн туох этиллибитин таба өйдөөбөккө хаалар киһини этэллэр. Дьалбаа оҕо – киһи этэрин таба истибэт, санаата атыҥҥа аралдьыйан иһэр оҕо аата. Мэниктээһин өй-санаа туруга суох буолуутугар тириэрдэр. “Мэниктээн өйө көппүт” диэн этии мэниктииртэн оҕо өйө кытта көтөрүн бэлиэтиир.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн болҕомтолоох, боччумнаах буолууга үөрэппэтэххэ мэниктиириттэн аһара дьалбаа, өйө-санаата туруга суох, туох быстах санаа өйүгэр көтөн түһэрин кытта оҥоро охсор кыахтаах, санаабычча быһыылаах буола улаатыан сөп. Оҕо өйө-санаата киһиргээтэҕинэ киһи оҥорор быһыыларын аһара барар, куһаҕаны оҥоруу өттүгэр халыйар кыахтааҕыттан харыстаан сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Оттомо суох буолума, киһиргээмэ” диэн үөрэтэр.

Өйү-санааны бэлэмнээн, боччумуран, болҕомтотун хатаан, чуумпуран истэргэ бэлэмнэнэн олорор оҕо учуутал этэрин барытын иҥэринэн, өйүгэр тутан иһэр кыахтанар. Учуутал оҕолору үөрэтэригэр туттар саамай туһалаах ньыматынан оҕолор боччумуран олорон үөрэҕи истэллэрин ситиһиитэ буолар. “Бэлэмнэниҥ!” “Чуумпуруҥ!” - диэн тыллар өйү-санааны истэргэ, саҥа өй-санаа киирэн иҥэригэр бэлэмнииллэр. Боччумнаах, болҕомтолоох буолуу өй-санаа ыһыллан, буккуллан хаалыытын тохтотон, билии дириҥник иҥэрин хааччыйар аналлаах.

Өй-санаа бэлэмнэннэҕинэ, атын быстах санаалартан барыларыттан ыраастаннаҕына эрэ саҥа өй-санаа мэйиигэ киирэн иҥэр кыахтанар. Атыны саныы сылдьар киһи өйө-санаата иллэҥэ суоҕуттан саҥаны эбии киллэринэр кыаҕа кыччыыр, суох да буолар.

Оҕолору оскуолаҕа; кыргыттары уонна уолаттары тус-туспа үөрэтиэххэ диэн этии болҕомтолоох буолууну ситиһиигэ олоҕурар. Оҕо атыҥҥа, онно-манна аралдьыйара, киһиргиирэ суох буоллаҕына, үөрэх өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэрин бары билэллэр. Сааһын сиппит кыыс оҕото киэргэнэн-оҥостунан баран атыны саныы, уолаттары көрүтэлии, чаҕылыҥныы, мичиҥнии олордоҕуна ханнык да үөрэх баһыгар аанньа киирбэт. Тула өттүн көрөн-истэн чаҕылыҥнатар кыыс оҕотун көрөн уолаттар эмиэ эҥин араас санааларга ылларалларыттан үөрэҕи истэллэрэ, иҥэринэллэрэ лаппа мөлтүүр.

Туохха эмэ өйү-санааны түмүү, үчүгэйдик өйдөөн истии, көрүү аата болҕомтону хатааһын диэн буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн болҕомтотун наадалаах быһыыга туһаайар кыахтаннаҕына, үөрэҕи-билиини ситиһэр кыаҕа улаатар. Өйө-санаата ыһылла, уларыйа сылдьыбат киһини болҕомтолоох, боччумнаах киһи диэн ааттыыллар. Болҕомтолоох киһи өйө-санаата ыһыллыбат, туруктаах буолар кыаҕа улахан.

Боччум – эт-сиин майгына, тутта-хапта сылдьар быһыыта. Боччумурар диэн киһи тутта сылдьар быһыытын быһаарыы аата. Киһи барыта боччумнаахтык туттунан боччумуруон, сыыһа-халты хамсаныылары оҥорумуон, өйүн-санаатын туруктаах буолууга үөрэтиэн сөп. Оҕо боччумнаах, болҕомтолоох буолуутуттан бэрээдэктээх, көрсүө, сэмэй быһыылаах киһи буола улаатар кыахтанар.

Киһиргэс буола улааппыт оҕоттон киһилии киһи тахсыбат. Киһиргэс, ыһыллаҕас, дэбдэҥнэс өйдөөх-санаалаах буолуутуттан сыыһа-халты туттунара элбээн, арыгыга ылларара түргэтээн хаалыан сөп. Онтон сыыһа-халты туттунуу диэн куһаҕан быһыылары элбэтии буоларын төрөппүттэр арааран билиэ этилэр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдан иһиитин табатык быһаарар. “Оттомо суох буолума, киһиргээмэ” диэн этии өй-санаа туруктаах буолуутун үөскэтэр аналлаах. Киһиргэс буолуу сыыһа-халты туттунууну биллэрдик элбэтэринэн киһи быһыытыгар сөп түбэспэт.

Көрсүө-сэмэй диэн холбуу этиини саха дьоно куруук тутталлар. Көрсүө, сэмэй диэн бэрэдэктээх, хаһан да быстахтык быһыыламмат, аһара туттубат, киһиргээбэт киһини этэллэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону көрсүө, сэмэй буолууга, бэрээдэги тутуһууга үөрэтэрин төрөппүттэр туһаналлар.

Перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн хайдах эрэ көрсүө, сэмэй оҕону, дьону аанньа ахтыбат курдук буола сылдьыы баар эрээри, уһун үйэлэммит, элбэх сиэннэммит кырдьаҕастары ахтарга көрсүө, сэмэй олохторун, дьону кытта үчүгэй сыһыаннарын, бэрээдэктээхтэрин, үлэни-хамнаһы кыайбыттарын син-биир бэлиэтэнэр, махтал этиллэр.

Аһара барар, айыыны оҥорор, сиэри туттуспат, киһиргиир дьон олохторун ситэ олорбокко эрдэлээн өлөн, кырдьар саастарыгар тиийбэттэр. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн харыстаан, көрсүө, сэмэй буолууга ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла үөрэтиллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар элбэх алҕастардаах “айыыларын үөрэҕэ” оҕолору дэбдэтэр, киһиргэтэр, айыыны оҥор, сиэри кэс диэн үөрэтэрин төрөппүттэр сөбүлээбэттэр.

Киһиэхэ көрсүө, сэмэй буолуу олоҕу киһи быһыылаахтык уонна уһуннук олорууну хааччыйар биир тутаах хаачыстыба буоларын билэн оҕолору кыра эрдэхтэриттэн көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтиэххэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕэ этэрин туһаныллар.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.