Antibirokratska revolucija
Antibirokratska revolucija je izraz kojim se opisuje niz masovnih protesta, kao i uz njih vezanih političkih događaja i procesa kojima su u drugoj polovini 1988. i prvoj polovini 1989. godine srušena partijska i administrativna rukovodstva Vojvodine, Crne Gore i Kosova i zamenjena pristalicama srpskog komunističkog vođe Slobodana Miloševića, čime je SR Srbija stekla 4 od 8 glasova u jugoslovenskoj federaciji i prevlast u Savezu komunista Jugoslavije.[1]
Ti su događaji za svoju neposrednu posledicu imali donošenje amandmana na Ustav SR Srbije 1989. kojima je značajno smanjena autonomija Kosova i Vojvodine koja su dotada uživali u okviru tadašnje SR Srbije, odnosno SFR Jugoslavije. Isti proces je, zbog nagle promene ravnoteže snaga u saveznim organima vlasti, otvorenog korištenja srpskog nacionalizma od strane Miloševića i njegovih pristalica, pretnji da bi se isti "recepti" mogli koristiti na druge druge republike, kao i mlakih reakcija saveznih organa vlasti na te događaje, doveli do tada nezapamćenih pogoršanja odnosa među republikama, naglog jačanja ekstremnog nacionalizma u svim sredinama, kao i ustavne krize čiji će krajni rezultat biti nasilni raspad Jugoslavije.[2][3][4]
Obeležja antibirokratske revolucije su organizovana masovna okupljanja koja su prikazivana kao spontana, sa parolama koje su najavljivale naredne akcije političke vrhuške, i instrumentalizacija medija, pre svega dnevnika Politika.[2] Antibirokratska revolucija je predstavljala raskid komunističkim shvatanjem politike, pre svega sa odnosom prema nacionalizmu. Milošević je socijalnu terminologiju zamenio nacionalnom, a umesto radničke klase na političku scenu stupa nacija.[2]
Ovi događaji se smatraju nekom vrstom puča, odnosno državnog udara, kojim je srušena zakonita vlast.[5]
Godine 1974. SFRJ je dobila novi ustav kojim su, u odnosu na prethodni, značajno povećane ovlasti republika, a smanjene ovlasti Federacije. Isti je ustav također značajno proširio ovlasti Kosova i Vojvodine u odnosu na SR Srbiju, odnosno dve pokrajine priznao kao savezne jedinice gotovo svemu, osim u nekim manjim detaljima, ravnopravne republikama, uključujući i svoju matičnu. Takvo je stanje stvari potvrdio i republički Ustav koji je veliki broj ovlasti oduzeo republici, a predao ih pokrajinama, koje su također dobile pravo blokiranja ustavnih promena i svih važnijih odluka koje se tiču cele Republike. Iste je godine održan i X kongres SKJ na kome je takođe i savezna Partija delegirala najveći dio svojih ovlasti te se pretvorila u savez devet relativno samostalnih partijskih organizacija - šest republičkih, dve pokrajinske i vojne.
Takvo ustrojstvo je svoje prvo ozbiljno iskušenje dobilo skoro odmah nakon Titove smrti, ostavši bez jedinog neospornog autoriteta koji je mogao rešavati sporove među saveznim jedinicama i njihovim partijskim organizacijama. Nastojanja da status Kosova u odnosu na Srbiju ojača dobivanjem statusa republike je u proleće 1981. doveo do demonstracija i nemira, koji su, iako slomljeni intervencijom JNA, ozbiljno narušili kredilibitet jugoslovenske države kako pred međunarodnom, tako i pred domaćom javnošću. Potonja je takođe imala velikih razloga za nezadovoljstvo zbog ekonomske krize koja je izbila neposredno nakon Titove smrti, izazvane prestankom dobijanja inostranih kredita kojima se dotada financirao najveći deo ekonomske aktivnosti u državi. Kriza, koju su tadašnje vlasti eufemistički nazvale stabilizacija, je teško pogodila stanovništvo usled čestih redukcija struje, kao i nestašica kafe, ulja, deterdženata i drugih roba široke potrošnje, a što je dovelo do primetnog pada životnog standarda u odnosu na 1970-e. Među stanovnicima Jugoslavije se počinje sve više širiti nezadovoljstvo upereno na institucije tadašnjeg sistema, pre svega saveznu vladu, kojoj su ruke vezane komplikovanim ustavnim mehanizmima, primenom samoupravnog socijalizma i načelima tzv. dogovorne ekonomije, a potom i na Partiju i njene strukture koje se sve više doživljava kao birokratizovane i "otuđene" od običnog naroda.
Osamdesetih godina u Srbiji to nezadovoljstvo uz socijalni dobijalo je sve više i nacionalni predznak. Ekonomska kriza, koja se na nerazvijenom Kosovu osetila teže nego drugde u SFRJ, i sve gori međuetnički odnosi Albanaca i Srba doveli su do masovnog iseljavanja Srba sa Kosova. Relativno veća sloboda govora i mogućnost kritike vlasti, koja je u to vreme postojala u Srbiji u usporedbi s drugim republikama, od sredine decenije počela se sve više koristiti od srpskih nacionalista, ispočetka koncentrisanih u kulturnim krugovima, tj. institucijama kao što su SANU i Udruženje književnika Srbije. Oni počinju tvrditi da se Srbija po tadašnjem ustavnom poretku nalazi u neravnopravnom položaju u odnosu na druge republike, tj. da je opterećena s dve države u državi, kao i da su Srbi izvan Uže Srbije izloženi majorizaciji, ugnjetavanju i etničkom čišćenju. Tim stavovima zamah daje i pokret koji se organizuje među samom srpskom manjinom na Kosovu, a koji od početka 1986. organizuje demonstracije u Pokrajini i ispred saveznih institucija u Beogradu. Demonstranti se tvrdili da su Srbi izloženi zlostavljanju i ugnjetavanju od pokrajinskih vlasti kojima dominiraju Albanci. Kampanji se iste godine, ispočetka diskretno, počinju pridruživati i neki od beogradskih medija, uključujući Večernje novosti koje su 24. 9. objavile Memorandum SANU.
I u samom Savezu komunista Srbije je takođe dugo vremena nezadovoljstvo položajem Srbije u Jugoslaviji. Od godine 1982. se beleže prva nastojanja da se ustavi iz 1974. godine u tom smislu revidiraju. U tome je prednjačio čelnik SKS Ivan Stambolić, ali je takođe inzistirao da se te promene provedu u okviru institucija "sistema", odnosno putem pregovora sa drugim republičkim i pokrajinskim rukovodstvima, uključujući kosovsko. Ispočetka se činilo da te umerene stavove deli i Slobodan Milošević, koga je Stambolić, kao sebi pouzdani kadar dao postaviti na čelo CK SKS.
Stambolić se uverio da to nije istina kada je u aprilu 1987. godine poslao Miloševića da razgovara sa srpskim stanovnicima Kosovog polja. Masovni skup Srba je iznenadio tadašnju pokrajinsku miliciju i doveo do incidenta u kojom je došlo do naguravanja sa učesnicima. Milošević je tada pred TV-kamerama rekao znamenite reči Niko ne sme da vas bije i održao govor koji je protumačen kao podrška njihovim, za tadašnje jugoslovenske prilike, prilično radikalnim zahtevima. Stambolić je na ovo reagirao pokušavajući organizovati smenjivanje Miloševića preko beogradske partijske organizacije koju je vodio umereni Dragiša Pavlović.
Sukob između dve frakcije, pri čemu se na stranu Miloševića svrstao najveći deo javnosti, a mediji ga počeli opisivati kao narodnog tribuna, je eskalirao sve do Osme sednice CK SK Srbije. Nekoliko sedmica pre toga se dogodio masakr u paraćinskoj kasarni koji je doveo do provale anti-albanskog raspoloženja širom Srbije i dao dodatnu podršku Miloševiću, koji je na svoju stranu počeo dovlačiti sve veći broj članova Partije. 24.9. 1987. su na Sednici, održanoj pred TV-kamerama, njegove pristaše osvojile većinu te započele čistku, kasnije nazvanu "diferencijacija", čija je prva žrtva bio Pavlović, a posle njega i sam Stambolić.
Oj, Srbijo iz tri dela, ponovo ćeš biti cela.
– Parola antibirokratske revolucije
Milošević je prvih nekoliko meseci nakon dolaska na vlast proveo konsolidujući svoju vlast kroz "diferencijaciju", ali i kroz pažljivu propagandnu kampanju kroz beogradske medije čija je svrha bila predstaviti ga kao ne samo vođu srpske Partije ili srpske države, nego i svih Srba u Jugoslaviji, odnosno narodnog predstavnika koji će se boriti za njihove interese bez obzira na dotadašnja institucionalna ili ideološka ograničenja. Tako stvarani kult ličnosti je bio bez presedana i tako iznenadio i ostavio zbunjenima ostatak jugoslovenskog političkog establišmenta. Rukovodstvima drugih republika i pokrajina je bilo nepojmljivo da bi jedan dotada nepoznati aparatčik pokušao menjati ustavno uređenje van-institucionalnim sredstvima, isto kao i to da bi jugoslovenski komunist mogao sarađivati sa srpskim nacionalistima od kojih su mnogi uživali reputaciju antikomunista. Zbog svega toga je ispočetka prevladavao stav da se novi kurs u SR Srbiji prosto ignoriše ili se s Miloševićem postigne kakav-takav kompromis, u uverenju da će njegovi ciljevi biti zadovoljeni u granicama SR Srbije. Jedini izuzetak je u tome predstavljalo rukovodstvo SK Slovenije, koje je eventualno smanjenje ili ukidanje kosovske autonomije videlo kao presedan koji bi se mogao primeniti na SR Sloveniju, u kojoj je u to vreme jačalo nezadovoljstvo protiv savezne vlade, pre svega JNA.
Milošević je, s druge strane, svoje prave ciljeve i obim svoje politike uspešno skrivao i time što je svom pokretu uz nacionalnu dao i socijalnu notu. Tvrdio je kako njegovo nastojanje da Srbija "ponovno stekne svoju državnost" samo deo nastojanja za sveopšte rešavanje ekonomskih i političkih problema Jugoslavije, a koji su svoj uzrok imali u "prevaziđenom" društveno-političkom sistemu, odnosno komplikovanim mehanizmima vlasti koji su Partiju "otuđili" od svoje "baze" - naroda, učinivši je birokratizovanom, neodgovornom i nesposobnom. Milošević se s time nastojao predstaviti kao populistički vođa čiji bi "novi stil" upravljanja trebao demokratizovati sistem, odnosno učiniti društveno i političkim odgovornijim. Zbog toga je Milošević na samim počecima antibirokratske revolucije uživao podršku i nekih ličnosti koje uopšte nisu bili nacionalisti niti vezani uz Srbiju ili Srbe, već koji su njegovu politiku videli kao svojevrsni pokušaj da se jugoslovenska država "preporodi" na način koji je Mihail Gorbačov kroz "glasnost" i perestrojku u isto vreme pokušao "preporoditi" SSSR. Tom utisku je dosta doprinela Gorbačovljeva poseta Beogradu u proleće 1988. godine, kada je sovjetski vođa vodio niz razgovora sa vođom srpskih komunista bez učešća saveznih vlasti.
Miloševićevoj politici je u to vreme nastavila pogodovati ekonomska kriza koja je 1987. godine izazvala dotada nezapamćeni talas štrajkova širom Jugoslavije, odnosno dodatno potkopao autoritet dotadašnjeg sistema koji je sebe nastojao prikazati kao predstavnika radničke klase. Iste godine je finansijska kriza u državi na videlo iznela i mnoge malverzacije nižerangiranih, a nekada i visokorangiranih partijskih i državnih funkcionera, pri čemu se najviše istakla afera Agrokomerc u Velikoj Kladuši koja je dovela do zatvaranja Fikreta Abdića i pada braće Pozderac u SR BiH. Vodstvo SKJ je početkom 1988. godine, nastojeći makar formalno odgovoriti na takav razvoj situacije, postiglo određeni konsensus o nužnosti da se provedu tri reforme - ekonomskog, političkog sistema te same Partije. Neke od tih deklarativnih odredbi, uglavnom vezani uz uvođenje elemenata tržišne ekonomije i smanjenje uticaja Partije na državne strukture - su se odrazile i na amandmane na Ustav SFRJ koji su ratifikovani u novembru 1988. godine.
Od proleća 1988. godine beogradski mediji, koji su dotada bili orijentisani gotovo isključivo na Kosovo i kritike kosovskog rukovodstva, počinju kao svoje mete uzimati tadašnje rukovodstvo SK Vojvodine. Razlog je bio u tome što se republički ustav Srbije nije mogao promeniti bez saglasnosti pokrajina, a vojvođansko rukovodstvo se, kao ni kosovsko, nije htelo odreći autonomije. Milošević je stoga usmerio kampanju prema Novom Sadu čije su se vlasti počele prikazivati kao "birokratizovane" i korumpirane, a sam sistem pokrajinske uprave kao nepotrebno opterećenje krizom ionako načete ekonomije. SK Vojvodine, koji je uživao status jedne od liberalnijih organizacija SKJ, nije se mogao efikasno odupreti ovoj kampanji; relativna otvorenost za kritiku i nespremnost korištenja represivnih mera prema neistomišljenicima je vojvođanske komuniste učinilo ranjivim kako na kampanju iz Beograda tako i na intrige Miloševićevih simpatizera u sopstvenim redovima. Ekonomska kriza, koja je takođe pogodila Vojvodinu, učinila je SK Vojvodine duboko nepopularnim među stanovništvom koje je zahtevalo promene, pa makar one bile oličene u Miloševiću i njegovom programu.
Kampanja se dodatno zahutktala kada su u junu 1988. godine u Srbiji započeli masovni mitinzi podrške Slobodanu Miloševiću i njegovoj politici, a na kojima su se počele izvikivati parole ne samo protiv kosovskih "separatista" nego i protiv vojvođanskih "foteljaša" i "autonomaša". Ključni događaj se, međutim, zbio u Novom Sadu kada su na ulicama tog grada 9. jula marširali predstavnici kosovskih Srba i Crnogoraca tražeći od vojvođanskih vlasti da se prestanu odupirati ustavnim promenama. Taj miting je bio važan i zbog toga što se u njemu nisu koristile dotada obavezne jugoslovenske zastave sa socijalističkim obeležjima, nego slike Njegoša i drugih važnih ličnosti srpske istorije te pevale dotada pesme u tadašnjem režimu smatrane nacionalističkim. Vojvođansko rukovodstvo je bilo zbunjeno i nije intervenisalo s milicijom, pokušavajući preko saveznih partijskih i državnih organa pregovarati s Miloševićem i postići nekakav kompromis.
Predsedništvo SFRJ i CK SKJ zahtevali su od Miloševića da uloži svoj autoritet kako bi okončao mitinge i kanalisao gnev naroda kroz institucije, što je on, međutim, odbio. Na zajedničkoj sednici Predsedništva SR Srbije i CK SK Srbije, 5. septembra 1988. godine, rekao je da su mitinzi „poštena, demokratska i očekivana reakcija“ - „Uostalom, ljudi mogu da se okupe samo na onoj osnovi na kojoj se osećaju napadnutima i ugroženima. Napadnuti su kao Srbi i Crnogorci, napuštaju svoje domove kao Srbi i Crnogorci i, prema tome, brane se kao Srbi i Crnogorci“ rekao je Slobodan Milošević na toj sednici.
Protesti, koji su se počeli održavati u nekim krajevima Vojvodine su eskalirali u Bačkoj Palanci 4. oktobra 1988. godine. Mitingu podrške Miloševiću i njegovoj politici, za koji je tadašnja Politika tvrdila da je "spontano organizovan" se tada priključio Mihalj Kertes, sekretar Opštinskog komiteta SK Vojvodine, odnosno stao na njegovo čelo. Demonstranti su tada krenuli na Novi Sad, a sledeći dan se na ulicama okupilo između nekoliko desetina hiljada i 150.000 ljudi. Kada su demonstranti krenuli na sedište SK Vojvodine zahtevajući ostavke, ispostavilo se da ih malobrojne snage pokrajinske milicije ne mogu zaustaviti. Demonstranti su opkolili zgradu u kojoj su se nalazili vodeći funkcioneri. Tokom protesta demonstranti su na funkcionere koji su pokušali da im se obrate bacali jogurt, zbog čega je taj događaj kasnije nazvan „jogurt-revolucija“. Nakon noći provedene pod opsadom, ujutro 6. oktobra rukovodstvo Vojvodine je podnelo ostavke, a njihovo mesto su zauzele Miloševićeve pristalice.
Taj je događaj predstavljao prvi slučaj u istoriji poratne Jugoslavije u kojoj je političko rukovodstvo bilo smenjeno na van-institucionalni način, te je poslužilo kao model koji će se često koristiti u budućem periodu.
Antibirokratska revolucija je u Crnoj Gori počela na sličan način kao i u Vojvodini - javnim okupljanjima kojima se izražavala solidarnost sa Srbima i Crnogorcima na Kosovu, a potom, sve eksplicitnije, i politici Slobodana Miloševića. Tadašnje rukovodstvo SK Crne Gore je na taj pokret reagovalo nešto odlučnije od vojvođanskog jer je smatralo da - za razliku od Vojvodine i Kosova, koje su formalno bile deo Srbije - srbijansko partijsko i državno rukovodstvo nema nikakav pravnu osnovu da se meša u unutrašnje stvari druge republike. Prvi pro-miloševićevski miting u Crnoj Gori je održan 20. avgusta 1988. godine, a ostao je upamćen i po incidentu vezanom uz izvikivanje parole "Hoćemo Ruse", što je protumačeno kao nastojanja Miloševićevih pristaša da se iskoristi tradicionalno rusofilsko raspoloženje u Crnoj Gori, odnosno jasno naznači prekid sa dotadašnjom nesvrstanom politikom SFRJ i svrstavanjem na stranu SSSR.
Takvi su napori pali na plodno tlo s obzirom da je u Crnoj Gori, dijelom zbog dubokog nezadovoljstva stanovništva teškim ekonomskim stanjem, a dijelom i zbog starih plemenskih i stranačkih podjela na "bjelaše" i "zelenaše" koje čak ni četiri decenije komunističke vlasti nije uspelo u potpunosti iskoreniti. Samo dan nakon pada vojvođanskog rukovodstva masa demonstranata, slično kao i u Novom Sadu se okupila ispred sjedišta SK Crne Gore i drugih važnih institucija u Titogradu. Crnogorsko rukovodstvo se - videći što se dogopdilo njihovim vojvođanskim drugovima - postavilo nešto odlučnije. Masa demonstranata je rasterana od strane milicije. Pokušaj demonstranata iz drugih dijelova Crne Gore da dođu u pomoć onima u Titogradu je zaustavljen u znamenitom incidentu kod Žute grede, kada je milicija upotrebila suzavac.
Milošević je tako pretrpeo neuspeh u prvom pokušaju da preuzme vlast u Crnoj Gori, ali ga to nije obeshrabrilo. Srpski mediji su incident kod Žute Grede prikazivali kao nasilje milicije nad nenaoružanim radnicima i sprečavanje legitimnog izražavanja nezadovoljstva. U samoj Crnoj Gori su se podele između Miloševićevih pristaša i protivnika nastavljale produbljivati, a mnogi pojedinci, pa i organizacije SK Crne Gore su nastavile prelaziti na Miloševićevu stranu. Na kraju je prevagu odneo generacijski jaz između uglavnom anti-miloševićevskog vodstva SK Crne Gore i mlađih funkcionera koji su antibirokratsku revoluciju shvatili kao priliku da "ekspresno" dođu na vlast ne čekajući da im se fotelje otvore smrću ili penzionisanjem njihovih prethodnika.
11. januara 1989. godine je u Titogradu održan dotada najveći miting, na kome se, prema izjavama nekih svjedoka, "okupio svaki treći Crnogorac". Suočena s takvim brojkama, crnogorsko rukovodstvo je podnijelo ostavku te je izabrano novo, koje su činili Miloševićevi pristaše Milo Đukanović, Momir Bulatović i Svetozar Marović.
Nasilno obaranje vojvođanskog i crnogorskog rukovodstva, kao i eksplicitno korištenje srpskog nacionalizma, predstavljao je šok za jugoslovensku javnost te izazvao lavinu reakcija širom Jugoslavije koje tadašnja partijska i državna rukovodstva nisu mogla sputavati ni ignorisati. Najžešće su osude stizale iz Slovenije, čije je partijsko rukovodstvo prednjačilo u osudi događaja u Novom Sadu i Titogradu, nazivajući ih pučevima, odnosno modelom po kojem bi se u ostatku države uspostavio represivni poredak. U javnosti drugih republika je također došlo do osuda antibirokratske revolucije i optuživanja Miloševića za nacionalizam i populizam, dok su službeni državni i partijski organi u tome bili mnogo suzdržaniji. Međutim, osim verbalnih osuda postojalo je malo inicijativa da se antibirokratskoj revoluciji stane na kraj, čak i simboličkim merama.
Jedini koji je u to vreme pokušao ozbiljno zaustaviti Miloševića bio je predsednik Predsedništva CK SKJ Stipe Šuvar. Za vreme opsade partijskog sedišta u Novom Sadu je tražio od tadašnjeg saveznog sekretara unutrašnje poslove Petra Gračanina da je razbije korištenjem kontingenata savezne milicije, što je Gračanin odbio. Kada to nije uspelo, Šuvar je pokušao na XVII sednici CK SKJ dobiti podršku za plan kojim bi savezno partijsko rukovodstvo nedvosmisleno osudilo Miloševića i njegovu politiku, odnosno isključilo njega i njegove pristaše iz Partije. Taj plan, međutim, nije uspeo zbog nejasnog stava Organizacije SKJ u JNA, nepopularnosti samog Šuvara koji je uživao reputaciju neprijatelja "demokratskih reformi", kao i kolebljivosti i nedostatka jedinstva u pojedinim partijskim organizacijama. Na samoj maratonskoj sednici, koja je kao i Osma sednica CK SK Srbije, prenošena na televiziji, Šuvar je uspeo tek, koristeći tajno glasanje članova CK SKJ, sprečiti da u Predsedništvo uđe Miloševićev pristaša Dušan Čkrebić. Taj je rezultat, pak, potakao makedonskog predstavnika Milana Tupurkovskog da izrazi svoje nezadovoljstvo Čkrebićevim neizborom, prvi put upotrebivši izraz "neprincipijelna koalicija".
Milošević je na te događaje reagovao s dotada nezapamćenom propagandnom kampanjom protiv Šuvara koja se nastavila sve do marta 1989. godine kada je napustio svoj položaj kako bi preuzeo mesto hrvatskog člana Predsedništva SFRJ. Istovremeno su počele i pripreme za tzv. "Miting bratstva i jedinstva" koji je održan 19. novembra. Na tom skupu, kasnije poznat kao Miting na Ušću, Miloševiću je podršku došlo izraziti između nekoliko stotina hiljada i milion ljudi, te se smatra jednim od najvećih u istoriji bivše Jugoslavije. Milošević je njime nastojao pokazati široku podršku koju uživa u srpskom narodu i time obeshrabriti bilo kakve zamisli u saveznim organima da ga se smeni.
Milošević u slučaju Kosova nije mogao koristiti iste metode kojima je preuzeo vlast nad Vojvodinom i Crnom Gorom. Glavni je razlog bio u tome što u pokrajini zbog albanske većine nije mogao računati na "spontano organizovane" narodne mase koje bi pokrajinsko rukovodstvo na čelu sa Azemom Vlasijem prisilile na odstupanje. Za narodne mase na Kosovu je bilo verovatnije da će izaći na ulice kako bi kosovskom rukovodstvu izrazile podršku, što se i dogodilo 17. oktobra i preraslo u demonstracije koje su trajale četiri dana.
Milošević je vlast na Kosovu bio prisiljen tražiti posrednim putem, odnosno pronalaženjem tzv. "zdravih snaga" u samom SK Kosova koje bi mu dalo podršku. U tome je delimično uspeo kada se na njegovu stranu stavio Rahman Morina, pokrajinski sekretar unutrašnjih poslova u vreme nereda 1981. godine. Morina je oko sebe uspeo organizirati još nekoliko Miloševićevih pristaša među kojima su bili Ali Šukrija i Hasen Azemi. Sukob između Vlasijeve i Morinine struje u SK Kosova je eskalirao u novembru, kada se prenio na ulice. Širom Kosova je opet došlo do demonstracija, ali su se one pretvorile i u nerede u kojima su zabeležene nekoliko ljudskih žrtava, uključujući jednog milicionera. Vlasi je nakon toga izložen strahovitom pritisku te je 17. novembra podneo ostavku zajedno sa Kaćušom Jašari. Vodstvo nad SK Kosova je privremeno preuzeo Remzi Koljgeci.
Krajem januara 1989. je došlo do još jedne sednice CK SKJ pred koju je Šuvar izjavio da će reći "popu pop, a bobu bob", a što se tumačilo kao konačni raskol, odnosno početak obračuna s Miloševićem. Na samoj sjednici se to nije dogodilo, a što je Šuvar kasnije tumačio iznenadnim izostankom podrške od strane tadašnjeg rukovodstva SK Hrvatske. Među kosovskim Albancima je to protumačeno kao znak da intervencije saveznih vlasti u njihovu korist neće biti, te da se autonomija može sačuvati jedino van-institucionalnim sredstvima. 20. februara su kosovski Albanci započeli generalni štrajk, a najspektakularnija akcija je bilo spuštanje 1500 rudara u okno rudnika Stari Trg kraj Kosovske Mitrovice. Štrajkaši su zahtjevali da Šukrija, Azemi i Morina podnesu ostavke, odnosno da se Jašari i Vlasi vrate na svoje funkcije.
Šuvar je tada pokušao razrešiti krizu tako što je pozvao Miloševića da zajedno odu na Kosovo i pokušaju pronaći kompromis. U Prištini su se na ulicama okupile albanske mase koje su Šuvaru klicale, a Miloševiću zviždale. Sam Šuvar je otišao u okno da lično razgovara sa rudarima, obećavši razumevanje za njihove zahteve, ali ih je isto tako pozvao da prekinu štrajk. Šukrija i Azemi su tada obećali podneti ostavku, ali Morina nije. U međuvremenu se u srpskim medijima intenzivirala kampanja koja je događaje na Kosovu usporedila s nemirima 1981. godine, te zahtevala da se štrajk razbije intervencijom JNA. Širom Srbije i Crne Gore su također održavani mitinzi na kojima se tražilo oružje, odnosno formiranje dobrovoljačkih odreda koji bi na Kosovu "zaveli red". Šuvar je s Kosova otišao neobavljena posla; štrajk se nastavio. U međuvremenu su jedinice JNA na Kosovu stavljene u stanje pripravnosti.
Nova eskalacija krize se dogodila 27. februara kada je Slovenački državni vrh, na čelu sa Milanom Kučanom, vođom Saveza komunista Slovenije, održao veliki miting potpore albanskim štrajkašima. Na tom skupu su uz državne i partijske zvaničnike učestvovale i ličnosti koje su dotada imale reputaciju antikomunističkih i nacionalističkih disidenata. Time je implicitno stavljeno do znanja da će Miloševićevo preuzimanje Kosova biti shvaćeno kao napad na SR Sloveniju i dovesti pitanje njen odnos prema Federaciji. U drugim republikama, iako mnogo diskretnije, zabeleženo je izražavanje podrške Kosovu. U SR Hrvatskoj je, međutim, po tom pitanju došlo i do prvog raskola na etničkoj bazi; u Kninu su tih dana održani prvi skupovi potpore Miloševiću.
Sledeći dan - 28. februara - u Beogradu je pred saveznom skupštinom demonstriralo više stotina hiljada ljudi, tražeći hitno rešavanje situacije na Kosovu i hapšenje Azema Vlasija. Milošević se iste večeri obratio i obećao njegovo hapšenje. Potom je Slobodan Milošević od jugoslovenskog državnog i partijskog vrha ultimativno tražio da se na Kosovu proglasi izvanredno stanje, te da se uz pomoć JNA zavede red. Sledeći dan je Vlasi uhapšen od strane savezne Službe državne bezbednosti pod optužbom za "kontrarevolucionarnu aktivnost". Predsedništvo SFRJ je, pak, 3. marta proglasilo izvanredno stanje na Kosovu, ovlastivši jedinice JNA da zavode red.[2]
U roku od nekoliko dana su JNA i jedinice savezne milicije na Kosovu pohapsile nekoliko stotina ljudi. Među njima je bio veliki broj Vlasijevih pristaša, kao i pokrajinskih i partijskih funkcionara. Na njihova mesta su postavljeni Morinine i Miloševićeve pristaše. U vreme glasanja o amandmanima, zgrada Skupštine Kosova je bila okružena tenkovima, vojskom i policijom, a kosovski izvori navode da su pripadnici tajne policije bili prisutni i unutar zgrade.[6] U takvoj atmosferi je 23. marta 1989. održana sednica Skupštine SAP Kosovo na kojoj su odobreni ustavni amandmani. Kritičari tvrde da nije bilo potrebnog kvoruma te da su glasale i neke osobe koje nisu poslanici.[6] Sledeći dan je i Skupština SAP Vojvodine odobrila amandmane. To je omogućilo da 28. marta 1989. Skupština Srbije donese amandmane na republički Ustav. Tri dana kasnije je Milošević svoju pobedu proslavio skupom u beogradskom Sava centru na kome je simbolički slomio pogaču zajedno sa saveznim sekretarom za odbranu Veljkom Kadijevićem i kao i novoizabranim saveznim premijerom Antom Markovićem. Dok je Srbija slavila pobedu, na Kosovu se policija obračunavala sa demonstrantima. Specijalne jedinice policije su 28. marta 1989. godine otvorile vatru na albanske demonstrante, ubivši pri tom dvadeset četiri osobe.[7]
Milošević je sledećih nekoliko meseci bio na vrhuncu popularnosti u Srbiji. Amandmani na Ustav su, između ostalog, po prvi put uveli instituciju neposrednog biranja predsednika SR Srbije, što je iskoristio da se njima kandiduje i bude premoćno izabran 15. aprila, iako su mnogi - s obzirom da još nije legalizovano višestranačje, kao i da je bio jedini kandidat - tom izboru kasnije osporavali legitimitet. Posle toga su veliki napori uloženi u proslavu 600. godišnjice bitke na Kosovu na kome je Milošević izgovorio svoj čuveni govor na Gazimestanu, pri čemu su reči "ni oružane bitke nisu isključene" shvaćene kao najava da se metode korištene u osvajanju vlasti na Kosovu biti korištene i prema drugim republikama.
Sa usvajanjem amandmana i preuzimanjem kontrole nad dve pokrajine i Crnom Gorom, antibirokratska revolucija je formalno završila, iako je tokom leta i jeseni 1989. bilo određenih naznaka da će se isti procesi, koji su tada već dobili naziv događanje naroda, pokušati ponoviti u drugim republikama. To se odnosilo na Sloveniju, koja je optužena za separatizam, i gdje je 1. decembra pokušano održavanje tzv. "mitinga istine", kao i Hrvatsku, gde je u Kninu zabeležen još jedan veliki skup. U oba slučaja su takvi procesi relativno brzo ugušeni reakcijama republičkih represivnih organa.
Nakon prevrata u Srbiji i Crnoj Gori, Milošević je pokušao „izvoz revolucije“ u ostale jugoslovenske republike.[2] Za 1. decembar 1989. godine (dan kada je nastala Kraljevina SHS) najavljuje se veliki srpski „miting istine“ u Ljubljani. Međutim, Slovenija je zabranila skup i on nije održan. U Ljubljani se sve završilo hapšenjem tridesetak srpskih mitingaša zbog narušavanja reda i mira, među kojima i nekoliko sveštenika Srpske pravoslavne crkve.[8] Već sutradan je u Srbiji započeo bojkot slovenskih proizvoda, a mnoga poduzeća raskidaju poslovne ugovore sa slovenačkim partnerima.[8]
Ivan Stambolić je kasnije tumačio da Milošević nakon slovenačkog kontraudara, kad mu nisu dopustili miting u Ljubljani, ide iz poraza u poraz.[9]
Najneposrednija posledica antibirokratske revolucije bila je nagla promena ravnoteže političkih snaga u SFRJ, proizašla iz toga što se suštinski promenio republički, ali ne i savezni Ustav. Dok je istovremeno pokrajinama ograničena autonomija, odnosno one subordinirane SR Srbiji, zadržale su svoje glasove u Predsedništvu SFRJ, čime je SR Srbija de facto umesto jednog dobila tri glasa; ista je stvar bila i sa mestima u Saveznoj skupštini, odnosno republičkim i pokrajinskim kvotama u saveznim organima uprave. U proleće 1989. su, pak, stupile na snagu i poslednje promene saveznog Ustava kojima je predsednik SKJ izgubio mesto u Predsedništvu, koje je imalo 8 umesto ranijih 9 mesta. To je značilo da Milošević, zahvaljujući crnogorskom predstavniku, ima 4 od 8 mesta; Miloševićeva Srbija je posle toga, čak i kada ne bi uspela steći većinu, mogla jednostavno blokirati odluke Predsedništva.
Manje vidljive političke posledice antibirokratske revolucije su se, pak, pokazale pogubnima za Jugoslaviju. To se pre svega odnosilo na impresiju koje je preuzimanje Kosova izazvalo u javnosti izvan Srbije; dok se za smene u Beogradu, Novom Sadu i Titogradu još moglo govoriti da imaju kakav-takav legitimitet s obzirom da izražavaju volju, makar izmanipulisanog, naroda, za smene u Prištini to nije bio slučaj. Za razliku od nemira 1981. godine, štrajkovi, demonstracije i sukobi na Kosovu 1989. su bili uredno beleženi televizijskim kamerama i s njima je javnost bila dobro upoznata. Javnost u Sloveniji je već ranije bila čvrsto na strani kosovskih Albanaca, a iz tog perioda se slična podrška, odnosno protivljenje Miloševiću, moglo javno videti i u Hrvatskoj.
U Sloveniji je prevladao stav da Slovenija svoje interese više ne može zaštititi oslanjanjem na dotadašnji savezni Ustav, odnosno da ga mora zaštititi korištenjem prava na samoodređenje. 27.9. 1989. su tako u Skupštini SR Slovenije doneseni amandmani na republički Ustav kojima je proglašen primat republičkim nad saveznim zakonima, a službeni slovenski stav postala transformacija SFRJ u još labaviju konfederaciju, uz sve glasnije zahtjeve za nezavisnost. Takvi će stavovi isto tako postati popularni u Hrvatskoj, gdje su dve godine nesputanog srpskog nacionalizma bili previše snažno podsećanje na gušenje MASPOK-a početkom 1970-ih, a događaji 1989. godine poslužili kao konačni povod za prekid hrvatske šutnje.
U jesen 1989. godine je došlo do pada komunističkih režima u zemljama Istočnog bloka, a ti dramatični događaji su potakli sve republičke organizacije SKJ da im se prilagode izjašnjavajući se za napuštanje jednopartijskog, odnosno uvođenje višepartijskog sistema. U praksi je to značilo da će se u svim republikama organizacije SKJ morati boriti za očuvanje vlasti s novim strankama, koje su u pravilu bile antikomunistički i nacionalistički orijentisane. Zbog toga je savezna Partija, čiji je autoritet posve uništen antibirokratskom revolucijom, izgubila bilo kakvu važnost ili svrhu postojanja, osim kao tribina na kojoj će se republičke organizacije reklamirati biračima kao zastupnici "nacionalnih" interesa. Početkom 1990. je na XIV kongresu SKJ došlo i do stvarnog raspada dramatičnim odlaskom delegata SK Slovenije koju je sledio SK Hrvatske. Nestankom savezne Partije nestao je i jedan od konstitutivnih temelja savezne države, a istovremeno nastala i ustavna kriza koja neće biti rešena sve do raspada SFRJ u sledećih godinu i po dana.
Period nakon 1989. godine Albanci smatraju periodom "divljeg, totalitarnog, vojno-policijskog režima", pod kojim je albanska populacija teško patila.[10] Kosovski Albanci, nezadovoljni ukidanjem autonomije, su počeli da formiraju paralelne institucije. Poslanici skupštine Kosova su 2. jula 1990. godine usvojili Deklaraciju nezavisnosti Kosova.[6] Srbija je 26. jula 1990. donela zakon o radnim odnosima u vanrednim uslovima na Kosovu, nakon čega je oko 135.000 Albanaca otpušteno sa posla.[11] Albanski jezik je izbačen iz obrazovanja, kulture, nauke i masovnih medija. Uskraćena su finansijska sredstva kosovskim institucijama, između ostalog Akademiji nauka i umetnosti Kosova.[6] Od 1990. godine obustavljeno je izdavaštvo na albanskom jeziku, a zabranjene su i jedine dnevne novine na albanskom jeziku u SFRJ, "Rilindja". Srbija je smenila kosovskog člana Predsedništva SFRJ, umesto kojeg je postavila drugog, kojeg je izabrala Skupština Srbije.[6] Srbija je zavela vanredne mere Prištinskom univerzitetu, usled čega je preko 1000 univerzitetskih profesora i asistenata Albanaca ostalo bez posla.[6] Tokom 1992. godine, Srbija je zatvorila Kosovski istorijski institut, Kosovski institut za ekonomiju, Institut za rudarstvo u Mitrovici, Institut za albanologiju itd. U julu 1992. srpska vlast je zatvorila Akademiju nauka i umetnosti Kosova, što je izazvalo veliko nezadovoljstvo širom Kosova, kao i internalizaciju kosovskog pitanja.[6]
- ↑ „Politika stvaranja Velike Srbije (Izveštaj Ujedinjenih nacija)”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2011-08-31.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Olivera Milosavljević, Antibirokratska revolucija 1987-1989. godinePDF
- ↑ Godišnjica 'jogurt-revolucije'
- ↑ Svjedoci raspada-Boško Krunić
- ↑ Milutin Mitrovic, On nije diktator!
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 „Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova II (Institut za istoriju Kosova, Priština)”. Arhivirano iz originala na datum 2011-04-21. Pristupljeno 2009-12-06.
- ↑ Po naređenju: ratni zločini na Kosovu (Izveštaj Human Right Watch-a)
- ↑ 8,0 8,1 „VELIKOSRPSKA TVOREVINA NA HRVATSKOM TLU”. Arhivirano iz originala na datum 2012-11-20. Pristupljeno 2009-11-06.
- ↑ Jedan veliki gubitnik
- ↑ Dr Rifat Blaku, Shkaqet e eksodit shqiptar, shpërngulja e shiptarëve gjatë shekujve (Razlozi albanskog egzodusa, emigracija Albanaca kroz vekove), Priština, 1992, str. 203.
- ↑ Dr Esat Stavileci, Largimi nga puna i punëtorëve shqiptarë (Otpuštanje albanskih radnika sa posla), ‘Përparimi', 1991, str. 52.
- TODOR GAVRILOV: Početak kraja SFRJ Arhivirano 2009-10-04 na Wayback Machine-u
- Olivera Milosavljević, Antibirokratska revolucija 1987-1989. godine Arhivirano 2012-03-07 na Wayback Machine-u
- Boško Krunić: Nepristajanje Miloševićeve Srbije na ravnopravnost u Jugoslaviji
- Dokumentarni film o jogurt revoluciji