Vojni muzej Beograd
Vojni muzej Beograd je muzejska institucija koja sakuplja, proučava i prezentuje različite predmete za vojnu upotrebu a pre svega oružje, uniforme, ratne zastave, vojna dokumenta i umetnička dela sa vojnom tematikom. Vojni muzej u Beogradu smešten je na prvom bastionu jugoistočnog fronta Beogradske tvrđave u zgradi podignutoj 1924. godine za namene Vojnogeografskog instituta koja je 1956. godine ustupljena Muzeju. Okružen gradskim bedemima i najvećim beogradskim parkom Kalemegdanom predstavlja jedan od simbola Beogradske tvrđave.
Vojni muzej je osnovan Ukazom kneza Milana Obrenovića 10. avgusta 1878. godine, neposredno nakon što je Srbija na Berlinskom kongresu dobila nezavisnost. Prva postavka otvorena je povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka u jednoj skromnoj građevini u Gornjem gradu Beogradske tvrđave 1904. godine. Pošto se gotovo čitav vek usled dinastičkih borbi nedovoljno radilo na obradi srpske revolucije, posle Majskog prevrata 1903. krenulo se na istraživanje ovog značajnog događaja u srpskoj istoriji. Uporedo sa prikupljanjem i obradom arhivske građe bilo je potrebno prikupiti i sačuvati i ostatke materijalne kulture i spasiti ih od propadanja.
U službenom vojnom listu br. 17 od 25. maja 1904. objavljen je poziv građanstvu da povodom svečanog otvaranja Vojnog muzeja dostavi predmete oružja, pribora, odela, zastave, povelja, pisama itd, svojih predaka, učesnika u ratovima za nezavisnost i oslobođenje Srbije. Materijal je i pre ove akcije prikupljan i pripreman za obradu i izlaganje. U Službenom vojnom listu za 1887. godinu na strani 1037 objavljen je poziv komandama i vojnim nadleštvima kao i aktivnim i rezervnim oficirima da dostave podatke o zastavama koje su čuvane u Muzeju. Osnovu muzejskih fondova činili su pokloni.
Muzej je kao dobro organizovana institucija učestvovao na Balkanskoj izložbi u Londonu 1907. godine. Prvi svetski rat je Muzeju doneo i prvo stradanje. Prilikom evakuacije muzejskih zbirki 1915. nepovratno je nestao dobar deo dragocenih predmeta. Misao o postojanju i značaju Muzeja nije, međutim, bila napuštena ni u toku rata. Ministarstvo vojno je već 1917. podsetilo na postojanje i ponovo je započeta akcija prikupljanja predmeta. Nova postavka je otvorena u Kraljevini SHS 20. aprila 1937. godine. Ovog značajnog posla prihvatio se direktor general Vojislav Vuković koji je bio na dužnosti upravnika od 1934. do 1945. godine. Za pripremu muzejske postavke formiran je Savetodavni odbor u koji su ušle značajne ličnosti oficirskog kora i kulturnog života među kojima su bili Milan Kašanin i Nikola Krasnov, arhitekta ministarstva građevina. General Vuković je bio ličnost potpuno dorasla svome zadatku. Obilazio je vojna skladišta i kulturne institucije po celoj zemlji i odabirao je predmete za Muzej. Znatan broj predmeta (oružje i zastave iz Prvog svetskog rata) donet je iz Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu 1936. godine. Iste godine posetio je Istanbul i od tamošnjeg Vojnog muzeja uspeo nekim čudom da otkupi 18 primeraka oružja. Muzejske zbirke bogaćene su i zahvaljujući brojnim darodavcima, potomcima slavnih predaka, junaka u oslobodilačkim ratovima. Tako su se u Muzeju našli i predmeti koji su pripadali vojvodi Stepi Stepanoviću, Božidaru Terziću, Pavlu Jurišiću Šturmu, Mihailu Živanoviću, Milošu Vasiću i drugim. U zbirkama se nalaze i platna poznatih slikara XIX veka. U znak blagodarnosti Uprava Muzeja je odlučila da se imena ovih plemenitih ljudi upisuju u posebno urađenoj knjizi čiji je autor slikar ruskog porekla Vsevolod Guljevič.
Među darodavcima se nekoliko puta pominje Dvor Kraljevine Jugoslavije i knez Pavle Karađorđević koji je Muzeju poklonio šest portreta srpskih vladara XIX veka koje su naslikali Marko Murat, Uroš Knežević, Stevan Todorović. Knez Pavle je Muzeju poklonio i sablju svog oca Arsena koju je ovaj dobio kao nagradu od ruskog cara Nikolaja II Romanova i lovački bodež Ludviga Badenskog. Uprava Dvora predala je Muzeju automobil u kojem su ubijeni kralj Aleksandar Karađorđević i francuski ministar spoljnih poslova Luj Bartu, kao i oružje atentatora. Oružje je nestalo u toku Drugog svetskog rata dok se automobilu izgubio trag nekoliko godina nakon rata (rashodovan iz knjige inventara 1951. godine). Danas se od predmeta kralja Aleksandra u Muzeju nalaze admiralska uniforma u kojoj je bio tragičnog 9. oktobra 1934. godine i nekoliko odlikovanja među kojima zvezda Ordena Legije časti.
Stalna postavka otvorena je 20. aprila 1937. godine. Pravilnik Muzeja iz 1935. godine predviđao je da u stalnoj postavci budu i odeljenja stranih država u čemu je posredovalo Ministranstvo inostranih dela. U inventar istorijskih predmeta za 1936-40. godinu uvedeni su i predmeti pod nazivom Ruske regalije.
U Drugom svetskom ratu muzejske zbirke su ostale u Muzeju ali su poharane od strane okupatora koji je odneo dragocene predmete među kojima i oružje iz zbirke crnogorskog kneza Danila Petrovića, predmete dinastije Karađorđević, jednom rečju predmete od izuzetnog istorijskog značaja.
Početak rada Vojnog muzeja u Beogradu posle Drugog svetskog rata vezan je za naredbu maršala Josipa Broza Tita od 13. decembra 1944. godine na osnovu koje je formirano Vojnoistorijsko odeljenje Glavnog generalštaba u čijem se sastavu nalazila grupa stručnjaka sa zadatkom da prikupi predmete i obnovi Vojni muzej. Ponovo je otpočela velika akcija prikupljanja predmeta. Borci, učesnici rata i njihovi potomci predavali su Muzeju predmete oružja i opreme. Muzejski stručnjaci obilazili su čitavu zemlju i otkupljivali (ali i konfiskovali) često u celini privatne kolekcije. Pripremana je stalna postavka i za tu svrhu adaptirana zgrada Vojnogeografskog instituta u kojoj se Muzej i danas nalazi. Zgrada Vojnogeografskog zavoda izgrađena je u vreme kada je ministar vojni Kraljevine Jugoslavije bio general Petar Pešić i kada je vojska dobila više reprezentativnih objekata u Beogradu.
Treću postavku otvorio je 20. oktobra 1961. predsednik SFRJ Josip Broz Tito. Izložbeni prostor je površine 2 300 metara kvadratnih. U izradi postavke učestvovali su muzejski stručnjaci i priznata imena istorijske nauke i drugih srodnih oblasti.
Osim stalne postavne Vojni muzej je svake godine priređivao više tematskih izložbi posvećenih jubilejima iz svetskih ratova, ali su pripremane i studijske izložbe i obavljen opsežni istraživački rad o muzejskom materijalu. Formirano je desetak studijskih zbirki koje obuhvataju oko 30 000 predmeta oružja, uniformi, odlikovanja i zastava. Rad na obradi i publikovanju muzejskih zbirki je stalna i trajna delatnost Muzeja. Godine 1954. pokrenut je godišnjak Vesnik i do danas je objavljeno 42 brojа. Arheolozi vojnog muzeja učestvovali su na iskopavanjima brojnih lokaliteta kao što su Smederevo, Ras, Novo Brdo, Novi Banovci, Čezava, Ćuprija.
Značajna muzejska riznica je i fotoarhiva u kojoj se nalazi oko 100 000 fotografija i negativa koji datiraju od početaka fotografije 40-ih godina XIX veka do danas, preko fonda autorskih fotografija iz vremena srpsko-turskih ratova, oba balkanska rata, Prvog i Drugog svetskog rata, fonda Centralnog presbiroa i naročito vredan deo fotografija Državne komisije za istraživanje ratnih zločina. Klasifikacija predmeta izvršena je tipološki i hronološki a najbrojniji deo materijala je oružje. Najznačajniji predmeti su zastave XIX veka, oružje srpske srednjovekovne vojske, bogato ukrašeno zanatsko oružje balkanske izrade (Peć, Prizren, Sarajevo, Foča, Kotor), te predmeti srpskih vladara i vojnih komandanata. Muzejske postavke i tematske izložbe godišnje poseti oko 20 000 posetilaca. U muzeju se takođe nalaze i oružje koje je korišćeno tokom devedesetih na prostoru bivše Jugoslavije. U jednoj prostoriji nalazi se oružje Vojske Jugoslavije korišćeno tokom rata na Kosovu i NATO agresije kao i zaplenjeno oružje albanskih terorista i NATO vojnika.
Vojni muzej je sada u svom istorijskom ambijentu, u prostoru Beogradske tvrđave, okružen kalemegdanskim parkom i bedemima tvrđave sa izloženim teškim naoružanjem (razni topovi od srednjeg veka do kraja dvadesetog veka, tenkovi iz Drugog svetskog rata među njima i ruski T-34, lanser torpeda, patrolni čamac, brodsko artiljerijsko oružje...) u rovu između tvrđave i zgrade Muzeja. Vojni muzej je centralna matična ustanova u Ministarstvu odbrane i Vojsci Srbije koja se bavi prikupljanjem, čuvanjem, zaštitom, obradom, izlaganjem i publikovanjem predmeta vojnoistorijske materijalne kulture od predslovenskog perioda do današnjih dana. Muzej organizuje tematske izložbe posvećene značajnim jubilejima iz bliže i dalje prošlosti i obavlja sve poslove stručne delatnosti.
Zajednica JPTT povodom 125-o godišnjice Vojnog muzeja izdala je poštansku marku na kojoj je prikazana današnja zgrada muzeja i portret Milana Obrenovića, osnivača muzeja.
Pored svojih osnovnih delatnosti Vojni muzej u Beogradu izdao je niz publikacija iz oblasti vojne istorije i drugih srodnih oblasti. Najznačajnije među ovim delima su:
- Dnevnik Koste Grujića iz Nevesinjskog ustanka, (priredio P. Luković), 1956.
- L. Beritić, Dubrovačka artiljerija, 1960
- Đ. Petrović, Oružarstvo u jugoslovenskim zemljama pod Turcima, 1968.
- Đ. Petrović, Dubrovačko oružje u XIV veku, 1976.
- D. Samardžić, Vojne zastave Srba do 1918, 1983.
- P. Ljumović, Beogradska operacija 1944. godine, 1984.
- P. Ljumović, Ustanak u Jugoslaviji 1941. godine, 1986.
- B. Bogdanović, B. Milosavljević, Naoružanje vojske srbije i Crne Gore od 1830. do 1918. godine, 1995.
- Četrnaest vekova borbi za slobodu (monografija), Beograd 1968. godine (štampano i na engleskom i ruskom jeziku)
- Grupa autora, Vodič, Vojni muzej, Beograd 1982. godine (štampano i na nemačkom, engleskom, ruskom i italijanskom jeziku)
- D. Samardžić, O otvaranju Vojnog muzeja 1904. godine, Vesnik 19-20 (1974. godine)
- Muzeji i galerije u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd 1993. godine
- Kulturna riznica Srbije, sastavio i priredio J. Janićijević, Beograd 1996. godine
