Teoria e evolucionit
Teoria e evolucionit është teoria mbi ndryshimin te brezat pasardhës në karakteristikat e trashëgueshme te popullatave. Proceset evolutive i japin jetë shumëllojshmërisë në çdo nivel të organizimit biologjik, si në specie, organizma individualë dhe në molekula si ADN-ja dhe proteinat.[1]
Jeta në Tokë filloi dhe evoluoi nga një paraardhës universal i përbashkët rreth 3.7 miliard vjet më parë. Shfaqja e gjallesave të reja dhe divergjenca e jetës mund të dëshmohen nga një grup i përbashkët i tipareve biokimikë dhe morfologjikë, ose nga sekuenca të përbashkëta të ADN-së. Këto tipare dhe sekuenca homologe janë më të ngjashme ndër speciet të cilat kanë një paraardhës më të ri dhe mund të përdoren për të rindërtuar historinë evolucionare duke u mbështetur në rekordet e fosileve dhe specieve të tanishme. Struktura e sotme e biodiversitetit është formuar si nga zhdukja, si nga shfaqja e specieve të reja.[2]
Çarls Darvin qe i pari që formuloi një argument shkencor për teorinë e evolucionit me mekanizëm përzgjedhjen natyrore. Evolucioni me përzgjedhje natyrore është një proces që dëshmohet nga tre fakte për popullatat:
- më shumë pasardhës prodhohen sesa mbijetojnë,
- tiparet janë të ndryshme për çdo individ, duke çuar në raporte të ndryshme të mbijetesës dhe riprodhimit dhe
- ndryshimet në tipare janë të trashëgueshme.[3]
Kështu që, kur anëtarët e një popullate vdesin, ata zëvendësohen nga pasardhësit e prindërve që përshtatën më mirë për të mbijetuar dhe riprodhuar në mjedisin në të cilin seleksioni natyror ndodhi. Ky proces krijon dhe ruan tiparet që janë më të përshtatshmet për të kryer funksionet biologjike.[4] Seleksioni natyror është shkaku i vetëm i njohur i përshtatjes, por jo i vetmi shkak i evolucionit. Të tjerë, jo-përshtatës shkaqe të evolucionit janë mutacioni dhe shmangia gjenetike.[5]
Në fillim të shekullit të 20-të, gjenetika u integrua me teorinë darviniane të evolucionit me përzgjedhjen natyrore përmes disiplinës së gjenetikës së popullatave. Rëndësia e përzgjedhjes natyrore si shkak i evolucionit u pranua edhe në degë të tjera të biologjisë. Përveç kësaj, nocione të vjetra të evolucionit, si ortogjeneza dhe "progresi" u bënë pa vlerë.[6] Shkencëtarët vazhdojnë të studiojnë aspekte të ndryshme të evolucionit duke dhënë dhe testuar hipoteza, ndërtuar teori shkencore me anë të të dhënave vëzhguese dhe performuar eksperimente në fushë dhe në laborator. Biologët pranojnë se pasardhja me modifikim është një nga faktet më të besueshme në shkencë.[7] Zbulimet në biologjinë evolucionare kanë kryer impakt jo vetëm në degët tradicionale të biologjisë, por edhe në disiplina të tjera akademike (p.sh, antropologjia dhe psikologjia), mjekësi dhe në shoqëri.[8][9]
Historia e Teorisë së Evolucionit
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Propozimi se një lloj kafshe mund ta ketë prejardhjen nga një nga kafshë e një lloji tjetër shkon në kohën filozofëve grekë para-Sokratikë, si Anaksimandri dhe Empedokli.[10][11] Në kundërshtim me këto pikëpamje materialiste, Aristoteli i përkufizon të gjitha gjërat natyrore, jo vetëm ato frymore, si forma të disa ideve të fiksuara natyrore.[12][13] Kjo ishte pjesë e kuptimit të tij teleologjik të natyrës në të cilën të gjitha gjërat kanë një rol të qëllimtë për të luajtur në rendin hyjnor kozmik. Variante të ksaj ideje u bënë standardi i kuptimit në Mesjetë dhe u integruan në mësimet e të krishterëve, por Aristoteli nuk kërkonte që kafshët reale të korrespondonin një për një me forma metafizike dhe dha hollësisht shembuj sesi lloje të reja të frymorëve vinin në jetë.[14]
Në shekullin e 17-të metoda e re e shkencës moderne hodhi poshtë propozimet e Aristotelit dhe kërkoi shpjegimin e fenomeneve natyrore në lidhje me ligjet e natyrës të cilat ishin të njëjta për çdo gjë të dukshme dhe nuk kishin nevojë të viheshin në punë nga ndonjë rend hyjnor kozmik. Por ky lloj trajtimi qe i ngadaltë për të vendosur rrënjët në shkencat biologjike, të cilat ngelën bastionet e fundit të tipeve natyrore të fiksuara. John Ray përdori një nga termat e përgjithshme të tipeve natyrore të fiksuara, “speciet”, te kafshët dhe bimët, duke propozuar se çdo specie përkufizohet nga tiparet që i dallojnë nga të tjerët dhe që çojnë te pasardhësit.[15] Këto specie ishin formuar nga Zoti, por me ndryshime të shkaktuara nga kushtet lokale. Klasifikimi biologjik i prezantuar nga Karl Lineu në 1735 i shihte speciet si të fiksuara sipas një plani hyjnor.[16]
Teoria e Evolucionit dhe Teza e Seleksionimit Natyror u trajtuan në mënyrë të detajuar nga Charles Darwin në librin e tij "Origjina e species" (The Origin of Species), botuar në vitin 1859. Në vitet rreth 1930s, seleksionimi natyror i Darwinit u pasurua me rregullat e trashëgimisë së Mendelit, duke çuar në lindjen e Teorisë Sintetike të Evolucionit. Është, pikërisht, kjo teori ajo që krijoi themelet e biologjisë moderne.
Në vitin 1859, Charles Darwin dhe Alfred Russel Wallace, do të paraqisnin para shoqatës Linneus të Londrës, dy punime për Teorinë e Evolucionit dhe seleksionin natyror. Të dy punimet tërhoqën shumë pak vëmendje, në kontrast me vëmendjen që tërhoqi një vit më vonë botimi i "Origjinës së Species" së Darwinit. Gradualizmi dhe seleksioni natyror, dy nga tezat e Teorisë së Evolucionit, u pritën fillimisht me rezistencë të madhe. Përfaqësuesit e Lamarkizmit do të argumentonin se, psh, rosat e kishin fituar lëkurën notuese nëpërmjet përpjekjeve të tyre të vazhdueshme për të notuar dhe jo nëpërmjet përzgjedhjes natyrore të rosave me lëkure midis gishtave. Duke qenë se eksperimentet nuk arritën kurrë të mbështesin teorinë lamarkiste, kjo, ju dorëzua Teorisë së Evolucionit. Darwini, nga ana e tij, nuk arriti të shpjegonte mekanizmin e trashëgimisë së tipareve nga brezi në brez, dhe përse variantet e ndryshme të këtyre tipareve nuk përziheshin gjatë procesit të trashëgimisë. Këtë mekanizëm do ta shpjegonte, në vitin 1865, Gregor Mendel, kërkimet e të cilit vërtetonin, se tiparet trashëgohen sipas një ligjësie të mirëpërcaktuar.
Rizbulimi i veprës së Mendelit në 1900, do të çonte në ndarjen e gjenetistëve dhe biostaticienëve në dy grupe ; njëri mbështeste modelin darwinian të evolucionit, tjetri atë mendelian. Polemika do të mbyllej në vitet 1930, nga biologët rreth Ronald Fischer, të cilët, duke i kombinuar të dy modelet, seleksionin natyror darwinian me rregullat mendeliane të trashëgimisë, çuan në lindjen e Teorisë Sintetike të Evolucionit, të njohur ndryshe edhe si Neodarwinizëm. Teoria Sintetike e përkufizon evolucionin si ndryshueshmëria në kohë e shpeshtësisë/frekuencës relative të aleleve (frekuenca alelike) në një popullatë.
Me zbulimin e materialit gjenetik, ADNsë, prej Oswald Avery në 1944 dhe, me deshifrimin e strukturës së ADNsë nga James Watson dhe Francis Crick, në 1953, u arrit, përfundimisht, të identifikohej baza fizike e trashëgimisë. Që prej këtij momenti, Gjenetika dhe Biologjia Molekulare janë shndërruar në dy shtylla të rëndësishme të Biologjisë së Evolucionit.
Trashëgimia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Evolucioni në organizma të ndryshëm ndodh me ane të ndryshimeve të veçanta që njihen si tipare, ose veçori - që janë karakteristike për një organizëm. Si shembuj mund të përmendim ngjyrën e syve, një tipar i trashëguar nga njeri prej prindërve të individit. Karakteristikat e trashëguara kontrollohen nga gjenet dhe tërësia e gjeneve në gjenomin e një organizmi quhet gjenotipi i organizmit.
Ndërkohe, tërësia e tipareve të vezhgueshme në strukturën dhe sjelljen e organizmit, quhet fenotipi i organizmit dhe vjen si rezultat i marrëdhënies së gjenotipit me ambientin rrethues. Për këtë arsye jo të tera pjesët e fenotipit janë të trashëgueshme. Si shembull mund të përmendim nxirjen nga rrezet e diellit ; ajo është rrjedhoje e gjenotipit të organizmit në marrëdhënie me rrezet e diellit dhe lëkura e nxire nga dielli nuk është një karakteristike e cila trashëgohet tek pasardhësit. Por ama persona të ndryshëm kanë reagime të ndryshme ndaj rrezeve të diellit dhe kjo ndodh sepse ata kanë ndryshime në gjenotipet përkatëse. Këtu mund të përmendim albinizmin i cili është një karakteristike e trashëgueshme dhe si efekt i tij është pamundësia e lëkurës për t'u nxirre nga rrezet e diellit dhe djegia nga dielli.
Karakteristikat e trashëgueshme kalohen nga një brez tek tjetri me anën e ADN, një molekule e afte të enkodojë informacion gjenetik. Në vetvete ADN është një polimer i përbëre nga katër nukleobaza. Sekuenca e këtyre nukleobazave, ose shkurt bazave, përcakton informacionin gjenetik, në analogji me shkronjat në tekstin e një libri apo bitëve në programin e një kompjuteri. Ato pjesë të ADN që përcaktojnë një njësi të vetme funksionimi, quhen gjene. Gjene të ndryshme kanë sekuenca të ndryshme bazash. Brenda qelizës këta zinxhirë bazash ADN-je ndërthuren me proteina dhe formojnë struktura të përqendruara që quhen kromozome dhe zona të veçanta të kromozomit quhen lokuse. Nëse sekuenca e ADN nëpër këto lokuse është e ndryshme nga një individ tek tjetri, këto variante të ndryshme te së njëjtës gjë quhen alele. Sekuencat e ADN mund të ndryshojnë nëpërmjet mutacioneve duke krijuar në këtë mënyre alele të reja. Në rast së mutacioni ndodh brenda një gjeni, aleli i ri që krijohet mund të ndikojë në karakteristiken e organizmit për të cilën është përgjegjës ky gjen, duke çuar më pas në ndryshim të fenotipit të organizmit. Por sidoqoftë, kjo gjë nuk është e vërtete për të gjitha rastet. Shumica e karakteristikave janë shumë me komplekse dhe kontrollohen nga një tërësi gjenesh që bashkëpunojnë.
Ndryshueshmëria ose Variacioni
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Tek një organizëm, fenotipi i tij është rezultat i gjenotipit të tij dhe i ndikimit të ambientit ku jeton. Një pjesë e mirë e ndryshimeve në fenotipet e një popullatë vjen si rezultat ndryshimeve në gjenotipet e tyre. Evolucioni nuk është gjë tjetër veçse ndryshimet me kalimin e kohës në diapazonin gjenetik. Frekuenca e shfaqjes së një aleleje të caktuar do të luhatet duke u bere më e shpeshtë apo më e rrallë përkundrejt formave të tjera të po të njëjtit gjen. Forcat evolutive sjellin në këto ndryshime si në njërin drejtim ashtu edhe në tjetrin. Ndryshueshmëria zhduket kur një alele arrin piken e stabilitetit, apo të fiksimit - rasti kur ose zhduket fare nga popullata, ose zëvendëson komplet një alele të paraardhësve.
Këto ndryshime, që njihen dhe me emrin variacione, janë rezultat i mutacioneve në materialin gjenetik, migrimet apo shtegtimet e popullatave (migrim gjenesh) si dhe shkartisjes (përzierjes) së gjeneve nëpërmjet riprodhimit seksual. Variacionet lindin dhe nga shkëmbimi i gjeneve midis specieve të ndryshme ; shembull mund të japim transferimin horizontal të gjeneve tek bakteriet apo hibridizimin tek bimët. Megjithëse variacionet e pareshtura të shfaqura në këto mënyra, pjesa më e madhe e gjenomit të një specie është identike në të tere individët e kësaj specie. Por sidoqoftë, edhe ndryshime të vogla të në gjenotip mund të çojnë në ndryshime të theksuara në fenotip : shimpanzetë dhe njerëzit ndryshojnë vetëm me rreth 5 % në gjenomet e njeri tjetrit.
Mutacionet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Mutaconet janë ndryshime te ADN-se,që sjellin ndryshimin e alelit recesiv në dominant ose anasjelltas. Mutacionet ndodhin 1/1000 raste ose 1/100 000 raste. Mutacioni është pak i ndjeshëm në popullatë, pra ne ate brez nuk kemi shume ndryshim në fillim. Por me kalimin e kohës, duke kaluar në disa brezni bëhet me i ndjeshëm dhe behet bazë për evolim.
Mutacionet e rastësishme ndodhin papushim në gjenomet e organizmave të gjallë. Këto mutacione krijojnë variacione gjenetike. Mutacionet janë ndryshimet në sekuencat e ADN së gjenomit dhe shkaktohen nga rrezatimi, viruset, transpozonet dhe kimikatet mutagjene, si dhe nga gabimet gjatë meiozës dhe replikimit të ADN. Këto mutacione përfshijnë disa lloje të ndryshme ndryshimesh ne sekuncat e ADN dhe ose mund të jenë pa efekt, ose të prodhojnë një gjen, ose e ndalojnë gjenin të funksionojë. Studimet në një lloj mize, Drosophila melanogaster, sugjerojnë se nëse një mutacion ndryshon një proteinë që prodhohet nga ndonjë gjen, ky ndryshim ka shumë mundesi të jetë i dëmshëm. Rreth 70% e ketyre mutacioneve kanë efekt të dëmshëm, pjesa tjetër janë neutrale ose me dobi të ulta. Për shkak të ketyre efekteve dëmtues që mund të ndodhin në qelizë, organizmat kanë evoluar mekanizma për eliminimin e mutacioneve, ku permendet riparimi i ADN. Si rrjedhojë mund të themi se ekziston një raport optimal për sasinë e mutacioneve, midis kostove të një sasie të madhe mutacionesh (si psh mutacionet eliminuese), dhe kostove metabolike të sistemeve të vetë organizmit për të ulur sasinë e mutacioneve (si psh enzimat për riparimin e ADN). Viruset që përdorin ARN si material gjenetik kanë ndryshim të lartë mutacionesh, gjë që mund të jete shumë e dobishme sepse keta virus do të evolojnë shpejt dhe në mënyrë konstante, duke iu shmangur kështu përgjigjeve mbrojtëse, sic është sistemi imunitar i njeriut.
Mutacionet mund të përfshijnë duplikme të pjesëve të mëdha në një kromozom (zakonisht me anë të rikombinimit gjenetik), që sjell në këtë rast kopje shtesë të gjenit në gjenom. Kopjet shtëse të gjeneve janë një burim kryesor i materialit bazë për evolimin e gjeneve të reja. Kjo gjë është e rëndësishme sepse shumica e gjeneve të reja evolojnë brenda të njëjtës familje gjenetike nga gjene ekzistues, të cilët kanë paraardhës të përbashkët. Psh, syri i njeriut përdor katër gjene për ndërtimin e strukturave që ndjejnë dritën: tre për ngjyrat dhe një për shikimin natën; te katër këta gjne janë rrjedhojë e një gjeni të vetëm paraardhës. Gjene të reja mund të lindin nga gjene paraardhës kur kopjet shtesë të këtij të fundit ndryshojnë nga mutacionet dhe fitojnë funksione të reja. Ky proces është më i thjeshtë kur gjeni është i duplikuar sepse është rritur redundanca, apo besnikeria, e sistemit; një gjen nga duplikata fiton funksionin e ri ndërkohë që kopja tjetër vazhdon të kryejë funksionin fillestar. Disa lloje të tjera mutacionesh mund edhe të krijojnë gjene krejtësisht të reja nga pjesë ADN që më parë kanë qenë të pa-koduara. Krijimi i gjeneve të reja mund të perfshijë edhe pjesë të vogla të disa gjeneve njëherësh gjatë duplikimit, këto fragmente gjenesh rikombinohen për formimin e funksioneve të reja.
Ndryshimet në numrin e kromozomeve mund të përfshijnë mutacione edhe më të medha, ku segmentet e ADN brenda kromozomit ndahen dhe më pas ri-rregullohen. Psh, dy kromozome në gjenusin Homo janë shkrirë, (procesi i fuzionit të gjeneve) në një dhe kanë prodhuar kromozomin njerëzor 2; ky fuzion nuk ka ndodhur në linjat gjenetike të majmunëve të tjerë, ata akoma i kanë keta kromozome të ndarë. Në evolucion, roli më i rëndësishëm i ketij riorganizimi të kromozomeve është që të rrisë divergjencën e një popullate drejt specieve të reja, duke ulur mundësinë e këtyre popullatave të ndryshme që të japin pasardhës me njëra tjetrën. Në ketë mënyrë do të ruhen të paprekura ndryshimet gjenetike midis këtyre popullatave.
Sekuencat e ADN që mund të lëvizin në gjenom, psh transpozonët, përbejnë një pjesë te madhë të materialit gjenetik tek bimët dhe kafshët, dhe mund të kenë qenë të rëndësishme në evolucionin e gjenomeve. Psh, në gjenomin njerëzor ka më tepër se një milion kopje të sekuencës Alu dhe këto sekuenca tashmë janë përshtatur për të kryer funksione si rregullatorë të shprehjeve të gjeneve. Një efekt tjetër i këtyre pjesëve të levizshme ADN është se kur zhvendosen brenda gjenomit, mund të ndryshojnë apo fshijnë gjene ekzistues dhe ne këtë mënyrë prodhojnë diversitet gjenetik.
Rikombinimi gjenetik seksual
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Ne organizmat aseksuale (joseksuale) gjenet trashegohen ne teresine e tyre, ose te lidhur. Ata nuk mund te perzihen me gjenet e organizmave te tjere gjate procesit te riprodhimit. Ndodh e kunderta me organizmat qe riprodhohen seksualisht, pasardhesit e tyre prmbajne perzjerje te rastesishme te kromozomeve te prinderve te tyre. Me një proces qe quhet rikombinim homolog, organizmat seksuale shkembejne ADN midis dy kromozomeve qe pershtaten me njeri tjetrin. Rikombinimet dhe riorganizimet nuk ndryshojne shpështësine e shfaqjes se aleleve, por ndryshojne mundesite se cilet alele janë te bashke-grupuar me njeri tjetrin, duke prodhuar ne këtë menyre pasardhes me kombinime te reja alelesh. Seksi zakonisht rrit variacionin gjenetik dhe mund te rrise shpejtesine e evolucionit. Sidoqofte, ne disa raste është ne avantazh riprodhimi aseksual dhe mund te evoloje ne organizma qe me pare kane qene seksuale. Ne keto raste, aseksualiteti mund te lejoje dy grupe alelesh ne një gjenom qe te ndryshojne dhe te marin funksione te ndryshme nga njeri tjetri.
Rikombinimi ben te mundur qe madje edhe alele qe janë shume te afërt me njeri tjetrin te mund te trashegohen ne menyre te pavarur. Sidoqofte nuk duhet harruar qe shpejesia me te cilen ndodh rikombinimi është e vogel (afersisht dy ngjarje te tilla ne një kromozom për Çdo gjenerate). Si rezultat kemi qe gjenet qe janë afër njeri tjetrit nuk rikombinohen larg njeri tjetrit dhe gjenet qe janë afër njeri tjetrit kane tendence qe te trashegohen përsëri pranë njeri tjetrit, një fenomen qe njihet dhe me emrin lidhje. Kjo tendence matet duke gjetur se sa shpesh dy alele ndodhin te jene bashke ne një kromozom te vetem. Ne këtë rast themi se është gjetur disekuilibri i lidhjes se tyre. Një grup, apo bashkesi, alelesh qe zakonisht trashegohen se bashku, quhet haplotip. Kjo gje është e rëndësishme kur një alele ne një haplotip te caktuar është me efekt shume te mire: seleksionimi natyror do te coje ne një perzgjedhje pikerisht për te favorizuar këtë efkt te mire qe ka aleli ne fjale, dhe kjo gje menjehere do te coje dhe ne shtimin e aleleve te tjera qe janë pjese e ketij haplotipi ne te tere popullaten. Kjo gje është quajtur autostop gjenetik.
Ne rastet kur alelet nuk mund te ndahen nga rikombinimi - sic kemi rastin e kromozomeve Y tek gjitaret qe kalojne te paprekur nga baballaret tek pasardhesit meshkuj - grumbullohen mutacione te demshme. Duke shperbere kombinaciont e aleleve, riprodhimi seksual ben te mundur heqjen e mutacioneve te demshme dhe mbajtjen e mutacioneve te dobishme. Gjithashtu, rikombinimi dhe riorganizimi mund te prodhojne individe qe kane avantazhe te reja kombinimesh gjenetike. Keto efekte pozitive janë te balancuara nga fakti qe seksi ul aftesine riprodhuese te një organizmi, mund te shkaktoje mutacione dhe mund te ndaje kombinime gjenesh te dobishme. Për këtë arsye mund te thuhet qe se arsyet për evolimin e riprodhimit seksual janë te paqarta dhe kjo është akoma një pyetje qe prek një zone shume aktive te studimeve ne fushen e biologjisë evolutive, si dhe ka cuar ne lindjen e ideve te tilla sic është Hipoteza e Mbretereshes se Kuqe.
Mekanizmat e evolucionit
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Mekanizmat kryesore qe perbejne evolucuionin janë dy: seleksionimi natyror dhe shmangia gjenetike.
- Seleksionimi natyror është procesi gjate te cilit favorizohen gjenet qe ndihmojne me mire ne mbijetesen dhe riprodhimin e organizmit.
- Shmangia gjenetike është është ndryshimi i rastesishem ne frekuencen, apo shpështësine, e shfaqjes se aleleve. Kjo gje shkaktohet nga rikombinimet gjate riprodhimit te gjeneve ne një gjenerate (brezni) te caktuar.
Rendesia relative e seleksionimit natyror dhe shmangies gjenetike te një popullate varet nga rigoroziteti i zgjedhjeve dhe madhesia e vete popullates, ose ndryshe numri i individeve qe janë ne gjendje te prodhojne pasardhes ne këtë popullate. Seleksionimi natyor është kryesisht dominant ne popullata te medha, nderkohe qe ne popullata te vogla rol kryesor luan shmangia gjenetike. Dominanca e shmangies gjenetike ne popullata te vogla mund te coje madje dhe ne shfaqjen e mutacioneve te demshme. Kjo është arsyeja qe ndryshimet ne madhesine e popullates mund te influencojne mjaft ne rrugen e ndjekur nga evolucioni. Shtrengimet e popullates, gjate te cilave madhesia e popullates zvogelohet ne menyre te perkohshme duke humbur kështu variacionin gjenetik, cojne drejt një popullate me uniforme.
Historia evolucionike e jetës
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Origjina e jetes
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Origjina e jetes është një perberes i nevojshem për evolucionin biologjik, por te kuptuarit e faktit se evolucioni ndodhi sapo u shfaqen organizmat, dhe te studiuarit se si ndodh kjo gje, nuk varet nga te kuptuarit se si filloi jeta ne menyre precize. Sot për sot, koncensusi shkencor është qe substancat biokimike komplekse qe perbejne jeten u formuan nga reaksione kimike ne vetvete me te thjeshta, ndonese është e paqarte se si ka ndodhur kjo gje. Nuk ka shume informacione te sigurta lidhur me stadet e hershme te zhvillimit te jetes, apo për strukturen e objekteve te para jetesore, apo për identitetin dhe natyren e ndonje paraardhesi te perbashket universal, apo një grup paraardhes gjenetik. Për këtë arsye nuk ka një konsensus shkencor lidhur me si filloi jeta, por propozime te ndryshme perfshijne molekula vete-replikante si psh ARN dhe bashkimi i qelizave te thjeshta.
Evolucioni i jetes
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Ndonese ende nuk ka një siguri te plote lidhur me si filloi jeta, praktikisht është pranuar se organizmat e pare qe janë shfaqur ne Toke kane qene prokariotet ne një kohe prej afersisht 3-4 miliard vjet me pare. Gjate një periudhe pasuese prej disa miliard vjetësh nuk ka patur ndryshime te dukshme ne keta organizma, morfologjike apo organizative ne qelize.
Eukariotët sollen ndryshimin tjetër masiv ne strukturen e qelizes. Keto ndryshime erdhen si rezultat i rrethimit te bakterieve te lashta prej paraardhesve te qelizave eukariote, ne një proces bashkepunues ne grup qe quhet endosimbioze. Bakteriet e rrethuara dhe qelizat primordiale eukariote iu nenshtruan me pas një evolucioni te perbashket, një ko-evolucioni, gjate te cilit bakteriet evoluan ose ne mitokondri, ose nehidrogjenozom, ende është e paqarte. Me një rrethim te dyte te ngjashem por te pavarur prej te parit, ku moren pjese organizma me karakteristike cianobakteriale, u formuan kloroplastet e algave dhe bimeve. Është ende e panjohur se kur u shfaqen për here te pare qelizat eukariote, sidoqofte janë shfaqur diku rreth periudhes 1.6 - 2.7 miliard vjet me pare.
Historia e jetes me pas ishte një perzierje e eukarioteve një qelizore, prokarioteve dhe arkeave, deri perafersisht 610 milion vjet me pare kur filluan te shfaqen organizmat e pare shumeqelizore neper oqeanet e periudhes Ediakaran. Evolucioni i formave shumeqelizore ka ndodhur ne ngjarje te pavarura nga njera tjetra, ne organizma shume te ndryshem nga njera tjetra si psh sfungjeret, algat kafe, cianobakteret, myksobakteret.
Menjehere pas shfaqjes se ketyre organizmave te pare shumeqelizore, linden një sasi shume e madhe organizmash biologjike, brenda një harku kohor prej 10 milion vjetësh, ne një ngjarje qe është quajtur Shperthimi Kambrian. Ne këtë periudhe janë shfaqur ne shtresat fosile shume lloje te kafsheve moderne, si dhe gjithashtu specie unike qe me vone u zhduken. Janë propozuar disa shpjegime lidhur me cfare solli ne Shperthimin e Kambrianit, njri prej tyre dhe varianti i grumbullimit te oksigjenit ne atmosfere prej fotosintezes. Diku rreth 500 milion vjet me pare, toka e thate u pushtua prej bimeve dhe kerpudhave te ndryshme, dhe shume shpejt u mbushen edhe me artropode dhe lloje te tjera kafshesh. Nder organizmat me te suksesshem ishin insektet dhe edhe sot perbejne grupin me te madh te specieve ne Toke. Amfibet u shfaqen për here te pare rreth 300 milion vjet me pare duke u pasuar menjehere nga amniotet e para. Gjitarët filluan ne shfaqen rreth 200 milion vjet me pare dhe zogjtë rreth 100 milion vjet me pare, te dy nga paraardhes te grupit te zvarranikëve. Sidoqofte, me gjithë këtë evolucion te ketyre kafsheve te medha, vazhdojne te jene shume te suksesshem dhe dominojne Token organizma te vegjël shume te ngjashem me ata qe u shfaqen fillimisht ne stadet e para te ketij procesi. Pjesa me e madhe e biomases përkatëse dhe sasise se specieve perbehet nga prokariotet.
Debate sociale dhe kulturale
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Për evolucionin ende ekzistojnë debate të ndryshme. Këtu paraqiten disa prej çështjeve më të diskutuara.
Shumë njerëz përdorin në mënyre ekuivalente teorinë e Darvinit me teorinë e evolucionit. Teoria e Darvinit nuk është teoria e evolucionit. Është zanafilla e saj por jo ajo që njihet sot si teoria e evolucionit.
Një tjetër çështje është përdorimi i shprehjes "mbijetesa e më të fortit". Kjo shprehje është jo e sakte dhe duhet "mbijetesa e më të përshtatshmit". Në teorinë e evolucionit rregulli numër një është që speciet më të përshtatura mirë me ambientin ku jetojnë mbijetojnë në breza. Nëse jo, ose zhduken ose fitojnë aftësitë për të mbijetuar në këtë ambient, të ndryshojnë, të "evoluojnë". Pilivesa, peshkaqeni, rinoceronti e disa specie të tjera janë praktikisht të pandryshuara që prej miliona vjetësh dhe kjo do të thotë vetëm që si specie janë të suksesshme në mbijetesë në ambientet përkatese dhe s'u është dashur të evoluojnë me ato ritme që u zhvilluan shumë specie të tjera. Ndërkohe që mangustave u është dashur të zhvillojnë teorinë e "rojës", një që bën roje dhe jep alarmin ndërkohe që të tjerët hanë pa frike nga sulmet e papritura të një predatori. Luanët janë të vetmit felinë që u është dashur të evoluojnë aftësinë e jetesës në grup (Të vetmuar, luanët janë gjuetarë shumë të dobët, aktualisht më të dobtit e familjes feline). Neper pilivesa, në kohen e dinozaurëve kanë qenë 400 lloje të ndryshme, më e madhja prej të cilave me një hapësirë të krahëve deri ne 2m. Me përmasa të tilla, raportet e peshës trupore ndryshojnë, fluturimi i llojit të pilivesës është shumë e mundur të jetë më joefektiv se ai i ndonjë specie të vogël dinozauri në atë kohë me membrane anash trupit. Si të thuash, me një analogji të thjeshtuar, një aeroplan "Spitfire" i luftës II Botërore kundër një aerolani biturbo MiG-29 modern. Dinozaurët me membrane ishin më efektive në mbijetesën në ajër krahasuar me pilivesat gjigante. Dhe më vone akoma mutacioni me pende midis membranës doli që është edhe më efektiv akoma në fluturim dhe qiejt u mbushen me Arkeopterix-e. Dhe ndërkohe të tere e dimë që sa më të vogla përmasat dhe më e lehte pesha, aq më e lehte është të rrish në ajër... fluturimi i vazhdueshëm në miliona vjet dhe lëvizja e rregullt e gjymtyrëve në atë mënyre coi drejt seleksionimit të atyre llojeve që e bënin më kollaj në sajë të një konstrukti të caktuar trupor. Këta janë ata që sot njihen me emrin zogj, me skelet adapt për lëvizje motorike në ajër dhe pendë me forma dhe pozicionim për të bere manovrimin sa më të shpejte dhe efikas.
Shiko gjithashtu
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Hall, B. K.; Hallgrímsson, B., red. (2008). Strickberger's Evolution (bot. 4th). Jones & Bartlett. fq. 762. ISBN 0763700665. Arkivuar nga origjinali më 28 qershor 2012. Marrë më 10 maj 2012.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Cracraft, J.; Donoghue, M. J., red. (2005). Assembling the tree of life. Oxford University Press. fq. 592. ISBN 0195172345.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Lewontin, R. C. (1970). "The units of selection". Annual Review of Ecology and Systematics. 1: 1–18. JSTOR 2096764.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Darwin, Charles (1859). "XIV". On The Origin of Species. fq. 503. ISBN 0801413192.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kimura M (1991). "The neutral theory of molecular evolution: a review of recent evidence". Jpn. J. Genet. 66 (4): 367–86. doi:10.1266/jjg.66.367. PMID 1954033. Arkivuar nga origjinali më 11 dhjetor 2008. Marrë më 10 maj 2012.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Provine, W. B. (1988). "Progress in evolution and meaning in life". Evolutionary progress. University of Chicago Press. fq. 49–79.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ National Academy of Science Institute of Medicine (2008). Science, Evolution, and Creationism. National Academy Press. ISBN 0309105862.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Moore, R.; Decker, M.; Cotner, S. (2009). Chronology of the Evolution-Creationism Controversy. Greenwood. fq. 454. ISBN 0313362874.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Futuyma, Douglas J., red. (1999), Evolution, Science, and Society: Evolutionary Biology and the National Research Agenda (PDF), Office of University Publications, Rutgers, The State University of New Jersey, arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 janar 2012, marrë më 10 maj 2012
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kirk, Geoffrey; Raven, John; Schofield, John (1984a). The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts (bot. 3rd). Chicago: The University of Chicago Press. fq. 100–142. ISBN 0-521-27455-9.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kirk, Geoffrey; Raven, John; Schofield, John (1984b). The Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts (bot. 3rd). Chicago: The University of Chicago Press. fq. 280–321. ISBN 0-521-27455-9.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Torrey, F.; Felin (1937). "Was Aristotle an evolutionist?". The Quarterly Review of Biology. 12 (1): 1–18. JSTOR 2808399.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Hull, D. L. (1967). "The metaphysics of evolution". The British Journal for the History of Science. 3 (4): 309–337. JSTOR 4024958.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Mason, A History of the Sciences pp 43–44
- ^ Mayr Growth of biological thought p256; original was Ray, History of Plants. 1686, trans E. Silk.
- ^ "Carl Linnaeus - berkeley.edu". Marrë më 11 shkurt 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Darwin, F. (1909). Kopje e arkivuar (PDF). Cambridge University Press. fq. 53. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 maj 2012. Marrë më 10 maj 2012.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!); Është injoruar "The foundations of the origin of species, a sketch written in 1942 by Charles Darwin" (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)