Belize
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Belize is een Lound in Middel-Amerikoa. Dät äntstuude in't Jier 1981 uut ju Kolonie Britisk-Honduras.
Geografie
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Belize lait oun ju Atlantikkuste. Noaberlounde sunt Mexiko in dät Noude un Guatemala in dät Wääste un Suude.
Klima un Natuurruumte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Belize häd n tropisk Klima. Ju Luchttemperatuur lait in'n Truchsleek bie 25,9 Grad Celsius. Ju Luchtfuchtegaid is truch dän Wiend fon ju See häär goud uuttouhoolden. Die maaste Rien faalt twiske Juni un Oktober, in düsse Tied is uk ju Luchtfuchtegaid ap't hoochste. Räägelmäitich aptreedende Natuur-Katastrophen sunt Hurrikoane un Uurfloudengen, do infoulge deerfon aptreede. Aan dweerelgen Stoarm fernäilde in 1961 ju domoalige Haudstääd Belize City, deeruum wuude Belmopan in 1970 ju näie Haudstääd.
Groote Deele fon Belize sunt fon tropisken Rienwoold bewoaksen, deertwiske rakt dät uk Fjuurenboom-Savannen un Sumplound. Mangrovenwoolde luuke sik bienaist truchgungend ju Kuste loangs. Foar ju Kuste lääse Krallen-Riffe, Soundboanke un Atolle.
Sun Haaldeel fon ju Flakte fon dän Stoat stoant unner Natuurskuts.
Lieuwend un Wirtskup in Stääd un Lound
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Do grootste Stääde wieren in't Jier 2005 do foulgjende: Belize City (61.461 Ienwoonere), San Ignacio (16.812 Ienwoonere), Orange Walk Town (15.298 Ienwoonere), Belmopan (13.381 Ienwoonere) un Dangriga (10.750 Ienwoonere). Industrie rakt dät nit fuul, bloot Textil-, Neerengs- un Holt-Feroarbaidenge.
Ap dät Lound is ju Buuräi fon groote Betjuudenge: Fuul Ljuude baue Turske Weete, Boone, Ries, Maniok, Sjood-Banoanen un Gräinieten foar sik säärm oun. Do grootste un modernste Buuräien hääbe maasttieds do Mennoniten. Do wichtichste Exportweeren fon dät Lound sunt Sukker, Sitrus-Fruchte, Banoanen, Kakao, Kokosnuute, Bäisteflask, Fiske, Krääpse, Eedel-Holte un Kloodere.
Wichtich is uk die Tourismus, man truch ju läipe Infrastruktuur wäd die fääregungende Uutbau deerfon behinnerd.
Aan Träädendeel fon ju Befoulkenge is äärm. Ju Wirtskup fon dät Lound kuude in do lääste Jiere groie, man dät rakt groote Probleme mäd ju Stoatsferskeeldenge.
Befoulkenge
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Dät Lound häd noch sowät 11 % Indioanere monken sien Ienwoonere, do maaste deerfon sunt Maya. Ju grootste Befoulkengsgruppe sunt mäd 44 % do Mestizen, do Indioanere un Europäere monken hiere Foaroolden hääbe. Ju twäidgrootste sunt do sonaamde Kreolen, do maast fon Afrikoaner oustomje, mäd 30 %. Buppedät rakt dät sowät 7 % Garifuna, een Foulk, dät fon Indioanere un Afrikoanere oustommet. Düütsk-Stommige Mennoniten moakje 4 % fon ju Befoulkenge uut, buppedät rakt dät noch 2 % Indere un 3 % uurswäkke.
Sproaken
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Hier sunt do wichtichste Sproaken apliested mäd een Tällenge uut dät Jier 2010:
Ju Amtssproake in Belize is Ängelske, dät wäd fon sowät 62,9 % fon ju Befoulkenge boald. Buppedät wäd uk fuul Spoansk (56,6 %) un Belizisk Kreol (44,6 %) boald.
Monken do Uurienwoonere wäide noch ferskeedene Maya-Sproaken boald (touhoope sowät 9,6 %).
3,2 % hääbe ounroat, dät jo Düütsk baale: Dät sunt foaraaln do Mennoniten in't Lound. Niep nuumen mout kweeden wäide, dät do maaste deerfon Plautdietsch baale, een aastelke Platdüütske Varietät. Fääre rakt dät wäkke, do Pennyslvania Dutch baale, aan Paltsersken Dialekt, die uurs uk fuul in Pennsylvanien (USA) tou fienden is. In dän Goddestjoonst un in dän skriftelken Beriek bruuke do Mennoniten normoalerwiese ju Hoochdüütske Skriftsproake.
2,9 % fon ju Befoulkenge boalt Garifuna, dät is een Arawak-Sproake, ju oaber uk Ienfloude fon karibiske Sproaken un juust so uk dät Ängelske un Frantsööske änthoaldt.
2,7 % baale uur Sproaken un 0,5 % hääbe niks ounroat. Dät dät aaltouhoope fuul moor as hunnert Prozent rakt, wiest, dät fuul fon do beliziske Ienwoonere moorere Sproaken baale konnen.
Gloowe
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ju Moorhaid in Belize is kristelk. Sowät 50 % fon ju Befoulkenge wieren in't Jier 2000 roomsk-katoolsk, ieuwenske dät rakt dät een groote Riege fon litje protestantiske un fräisäärkelke Sälskuppe (t.B. do Mennoniten). 1 % fon ju beliziske Befoulkenge wieren in't Jier 2000 muslimisk, 13 % hääbe ounroat, dät jo uurs n Gloowe hääbe. Deertou heere uk noch fertreedere fon do heedenske indioanske Religionen. Sowät 9,4% hääbe ounroat, dät jo naan Gloowe touheere.
Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Foarkolonioale Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Al uum 2000 f. Kr. waas ju Region, wier däälich Belize lait, fon do Maya besiedeld. Betjuudende archäologiske Funste uut düsse Tied wuuden in Cuello (Orange Walk District) moaked. Wilst ju "klassiske Tied" fon ju Maya-Sivilisatsjoon (sowät 250-900) äntstuuden kulturelle Säntren in Altun Ha, Xunantunich, Cahal Pech, Lamanai, Lubaantun, El Pilar un Caracol. Uum dät Jier 900 koom ju Blöitetied fon do Maya tou een Eende, man bit däälich lieuwje noch Maya in dät Lound.
Äddere Kolonioaltied
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Dät Rebät wuude in 1617 Deel fon dät Generoalkapitanoat Yucatán in't Vizeköönichriek Näispanien, dät fon aan Gouverneur lat wuude. Ju Gjuchtspreekenge unnerlich ju Real Audiencia fon Mexico.
Fuul fon do indioanske Ienwoonere fluchteden in't Binnenlound un dät koom wier un wier tou Kampe twiske do uurspröängelke Ienwoonere un do europäiske (spoanske un leeter britiske) Kolonioal-Siedlere. Foar do Europäere waas dät Lound interessant apgruunde fon dät tropiske Holt, dät jo deer winne kuuden, man uumdät sik do Indioanere juun dät Uutplunnerjen fon dän Holtbusk stoadich tou Weer sätten, un uk wäil, uumdät dät Lound mäd sien stuur gungbeere Bierichloundskuppe nit so goud tou ärsluuten waas, gjuchten sik do Kolonioal-Bestrieuwengen uurloang fuul moor ap Mexiko un Honduras - wier dät foaraaln uk Gould un Säälwer roate!
Man do Kusten fon Belize wieren ideoal foar britiske Seeroowere, do sik deer ferstoppeden un fon junner uut Uurfaale ap do spoanske Flotten unnernoomen. Eerste in 1670 eendede ju Piraterie, as Grotbritannien un Spanien in Madrid aan Ferdraach unnerteekenden, die düsse Praxis be'eendje skuul. Do Baymen, as do Piroaten of Fräibüütere naamd wuuden, uumdät jo sik foaraaln in dän Gulf (Bay) fon Honduras apheelten, wieren nu twoangen, sik uur Iennoame-Wällen tou säiken un begonnen mäd dän Honnel mäd Tropen-Holt. In 1763 kreegen jo mäd dän Pariser Free fon Spanien Ferlof, in aan bestimden Deel fon Belize Holt tou winnen. Foar sowät hunnerd Jiere bleeuw dät ju wichtichste Iennoame-Wälle fon do britiske Siedlere in dät Rebät. Mäd ju Woold-Oarbaid koom uk ju Skloueräi un fon't 18. Jierhunnert oun wuuden afrikoanske Sklouen in't Lound broacht.
Britiske Kolonioal-Heerskup
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Loange Tied stuuden do britiske Siedlere in Belize noch unner spoanske Heerskup, bit do Briten ap dän 10. September 1798 ju Slacht fon St. George's Caye juun Spanien wonnen. Fon do oun stuude dät Lound de facto unner britiske Heerskup.
In 1802 koomen do eerste Garifuna ätter Belize. Ju uurspröängelke Heemat fon düt Foulk hiede dät Ailound St. Vincent weesen, wier dät Foulk in 1635 uut een Fermiskenge fon fräikeemene Sklouen un ienheemske Indioanere äntsteen waas. Man in't Jier 1797 ferloosen do Garifuna dän twäiden Karibenkriech, wier jo touhoope mäd Frantsoosen un apstoundige Sklouen juun do sklouenhooldende Briten kamped hieden. Deeruum wuuden eerste do sowät 5000 Garifuna ap dät Ailound Baliceaux deportierd, wier sun Haaldeel stoorf. Kuut leeter wuuden jo deeruum ap dät Ailound Roatán fäärebroacht, dät naier bie dät Fäästlound liech. Fon junner ferspratten jo sik uur dät Fäästlound, uk ätter Belize, wier dät bit däälich een Minnerhaid fon Garifuna rakt.
In do 1830er Jiere wuuden do Sklouen fräilät, tou een äänelke Tied as in do uur britiske Kolonien. Man jo hieden noch immer neen Gliekbegjuchtenge. 1862 wuude dät tou ju britiske Krounkolonie British Honduras.
Fon 1847 bit 1901 koom dät ap dät Hoolichailound Yucatán (Mexiko) tou dän sonaamden Kasten-Kriech twiske do uurspröängelke Bewoonere, do Maya, un do spoansk-stommige beetere Ljuude. Do britiske Ienwoonere fon Britisk Honduras belääwerden do apstoundiske Maya mäd Woapen un Munitsjoon, wier jo goud oun fertjoonden. Masse Fluchtlinge koomen wilst dän Kriech in dät Lound: Eerste do spoansk-stommige Mexikoanere, do foar do Maya fluchteden; leeter, as dät Blääd sik weendede, do Maya, do foar do spoansk-stommige Mexikoanere fluchteden. Düsse Maya hieden fuul Kannenskup in ju Buuräi, wiermäd jo in ju Foulge grooten Ienfloud ap do noudelke Provinsen fon dät Lound noomen.
Die Uurgong in ju Uunouhongegaid
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Uumdät do nit-europäiske Befoulkengsdeele unner ju britiske Kolonioal-Heerskup nit fuul tou tällen hieden, wieren jo uuntoufree. Fon 1961 oun sätten do Briten dän Uunouhongegaids-Prosäss in Gong un lieten dät Lound moor un moor sälwen uurnieme.
As 1961 die Hurrikan Hattie ju foarige Haudstääd Belize City läip fernäild hiede, wuude ju Ploanstääd Belmopan oun een seekerere Steede in't Binnelound baud un 1970 wuude ju Regierenge in ju näie Haudstääd ferlaid.
Foar dän Uurgong in ju Uunouhongegaid roate dät oaber een groot Problem: Dät Noaberlound Guatemala stoalde Ounspröäke ap dät Lound, wät ju Uunouhongegaid stuur moakede. Sowät twintich Jiere loang fersoachten do Briten mäd ju guatemaltekiske Regierenge een Eenigenge tou fienden, wät foar't eerste nit slumpede. In 1973 kreech dät foarige British Honduras dän Noome Belize. In 1978 wuude ju Belize Defence Force as Militär gruunded. Ap dän 21. September 1981 wuude Belize uunouhongich fon do Briten, sunner dät dät een Eenigenge mäd Guatemala roate. Eerste in 1992 ärkoande Guatemala dät Lound Belize oun, wan uk sunner deerbie dän Skeedferloop in't Wääste tou kloorjen. In ju Foulge looken do Briten in 1994 dän grootsten Deel fon hiere Suldoaten ou.
Wällen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- Düssen Artikkel foutet deelwiese ap Uursättengen uut ju düütske Wikipedia.