İyelik eki
| Örnekler |
|---|
|
İyelik ekleri veya sahiplik ekleri, isimlere ve isim görevinde kullanılan sözcüklere eklenerek kime veya neye ait olduğunu bildiren ekler.[1]
İyelik ekleri ad soylu sözcüklerde ve isim görevinde kullanılan diğer sözcüklerde sahiplik kategorisini temsil eder. Eklemeli (özellikle Ural ve Altay), Semitik ve Hint-Avrupa dil ailelerince kullanılan bir yapıdır. Ancak tüm Hint-Avrupa dilleri bu yapıyı kelimelere ek getirerek kullanmaz; örneğin İngilizce sahiplik kategorisini ekler yerine edat nitelikli sözcük-ekler getirerek sağlar.
Türkçede iyelik ekleri -(i)m, -(i)n, -(s)i, -(i)miz, -(i)niz ve -leri'dir. Bu ekler ses uyumlarına uyacak şekilde diğer dar ünlüler (ı, u, ü) kullanılarak da oluşturulabilirler:
- benim arabam, senin kalemin, Ayşe'nin kedisi, bizim evimiz, sizin okulunuz, onların semti
Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere iyelik ekleri isim tamlamalarında "tamlanan" olan sözcüğün sonuna eklenir. Ancak Türkçenin yapısı gereği "tamlayan" sözcük gizli durumda olabilir:
- Arabam bozuldu. ("benim" gizli durumda)
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]İyelik eklerinin dünya literatüründe kullanımı; sahiplik işlevi ile doğru orantılı olarak gelişmiştir. İngilizcede possessive affix, Fincede possessiivisuffiksi gibi adlarla anılan bu ekler adlandırılırken; sahiplik belirten sözcükle birlikte "takı (affix)" anlamına gelen kelimeler kullanılmıştır. "Takı" sözcüğü işlevsel bir anlamda kullanılıp; sözcük-ekleri de kapsamaktadır. Birçok dil hem sözcük-ekli hem de eklemeli olduğu için (ör. prepation (son ek), my pencil (sözcük-ek)) bu dillerde böyle bir anlam ayrımına gitmeye gerek yoktur. Örneğin İngilizcede "affix" kelimesi hem ek hem de takı anlamlarında kullanılmaktadır. Bu yönüyle İngilizcedeki my, your ve our gibi iyelik belirten sözcükler de bir iyelik takısıdır. Türkçe gibi eklemeli dillerde sözcük-ekler bulunmadığı için; sözcük-ekler ek kavramı içinde değerlendirilmemektedir. Bunun için bu yapı "iyelik ekleri" adıyla kalıplaşmışsa da, genel dünya literatürüne göre "iyelik ekleri" değil, "iyelik takıları" vardır.
Türkçe adlandırmada, iyelik kelimesi, bir şeye sahip olma anlamına gelmektedir.[2] Kökensel bir inceleme yapıldığında sözcüğün İlk Türkçe döneminde kullanılan ve "sahip, malik" anlamına gelen "is" kökünden türetildiği anlaşılmaktadır.[3] Günümüzde "sahipsiz, metruk" anlamlarında kullanılan "ıssız" kelimesi de yine bu kökten türemiştir.[3] Kelime 16. yüzyılda Türkçeye Arapça ve Farsça kelime girişlerinin iyice artmasıyla iyice unutulmuş; ancak Dil Devrimi sırasında yeniden canlandırıp, "-lık,-lik" yapım ekini alarak; dil bilgisel alanda "sahiplik eki" anlamında kullanılmaya başlamıştır.[3]
İşlevleri
[değiştir | kaynağı değiştir]İyelik ekleri, ad soylu sözcüklere gelerek bu sözcüklerin sahibini tanımlar. Eğer sahip tanımlaması yapılan sözcük bir yüklemse, burada kullanılan ek "iyelik" değil şahıs eki olur. Bu tür eklerin fiillere bütünleşmesi yalnızca eylem çekimi eklemeli olan dillerde rastlanan bir durumdur. Örneğin Farsça gitmek fiili olan reften (رفتن) fiilinin geniş zaman hali olan rev (رو) kükünde birinci tekil şahıs eki olan "-m" (م) eki kullanıldığında, rev(e)m (روم) biçiminde olan sözcükteki bu ek; iyelik değil "şahıs eki" olarak karşımıza çıkar.[4] Bu durumun ortaya çıktığı Türkçe ve Farsça gibi diller bu özelliklerinden dolayı gizli özne kullanabilirler. Bu iki yapı arasındaki bağlantı; kişi adıllarının ekleşmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin eski Türkçede kullanılan "körür men (görürüm)" ifadesindeki "men (ben)" kişi adılı zamanla ekleşmiş ve şahıs eki durumuna geçmiştir. İyelik eklerinin, nesnelerin sahiplik öznesini ortaya koyması; şahıs ve iyelik eklerinin ortaya çıkışındaki kökensel bağı ortaya koymaktadır.
İyelik eklerinin çokluk kategorisiyle ilişkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Dünya dillerinde tekil kişi adıllarına çeşitli ekler getirilerek çoğul yapılar yapılır. Bazı dillerde ise bunun istisnaları mevcuttur. Örneğin İngilizcede you zamirinin çoğulu da you olarak kullanılır. İyelik belirten yapıların, kişi adıllarından kaynaklandığı düşünüldüğünde; adıllarla iyelik takılarının çoğul yapıları ilişkilidir. Normal şartlarda adıllar (sizler, bizler... gibi saygı ifadeleri ve Türkçedeki "o" zamiri hariç) çoğul eki alamazlar. Bunun için iyelik belirten kelimelerin yalnız halde kullanıldığı durumlarda bu kelimeler çoğul eki alamaz. Böylece İngilizce ve Almanca gibi iyelik takıları ayrı yazılan dillerde; iyeliğin çokluğu yapısal olarak yapılamaz. Bu dillerde çokluk ifadesi nesne konumundaki sözcüğe takılır (our cars gibi). Türkçe gibi bazı eklemeli dillerdeyse çokluk ekleri iyelik ekinden önce gelir (kalemlerim gibi).
Bunun yanında bazı dillerde çokluk kategorisi üçe ayrılır. Bu dillerde tekil, ikili ve çoğul kategoriler vardır. Yani çokluk iki ve ikiden fazla olmak üzere ikiye ayrılır. Bu dillerin tipik örneği Arapçadır. Aşağıdaki tabloda Arapçadaki iyelik çekimleri gösterilmiştir.
| kişi | tekil | ikili | çoğul |
|---|---|---|---|
| 1. kişi | بيتي beytī evim | – | بيتنا beytunā evimiz |
| 2. kişi (eril) | بيتك beytuke evin | بيتكما beytukumā eviniz (iki kişiye) | بيتكم beytukum eviniz |
| 2. kişi (dişil) | بيتك beytuki evin | بيتكن beytukunne evleriniz | |
| 3. kişi (eril) | بيته beytuhu evi | بيتهما beytuhumā evleri (iki kişiye) | بيتهم beytuhum evleri |
| 3. kişi (dişil) | بيتها beytuhā evi | بيتهن beytuhunne evleri |
İyelik takılarının yapısal karşılaştırması
[değiştir | kaynağı değiştir]İyeliği son eklerle karşılayan Türkçe ile edat niteliğinde sözcük-ek kullanan İngilizcenin yapısal iyelik karşılaştırılması aşağıda verilmiştir:
| kişi | tekil (Türkçe) | tekil (İngilizce) | çoğul (Türkçe) | çoğul (İngilizce) |
|---|---|---|---|---|
| 1. kişi | evim | my house | evimiz | our house |
| 2. kişi | evin | your house | eviniz | your house |
| 3. kişi | evi | his/her house | ev(ler)i | their house |
Kaynak kitaplar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ergin, Muharrem. (2004). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
- Banguoğlu, Tahsin, (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "iyelik eki." Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü 1972. Türk Dil Kurumu. Erişim: 26 Aralık 2012
- ^ "TDK Güncel Türkçe Sözlük: İyelik". TDK. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ a b c "Nişanyan Sözlük: Issız". Nişanyan Etimoloji Sözlüğü. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "is" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Farsça Dilbilgisi" (PDF). farsdili.com. s. 8. 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2019.