Açmaz (satranç)

Açmaz bir satranç taktiğidir. Açmaz durumunda saldırıya uğrayan taş daha değerli bir başka taşını saldıran tarafa vermeden hareket edemez. Açmaz konumu oluştuğunda saldıran taş için açmaza aldı, savunan taraf için açmazda ifadesi kullanılır. Sadece yatay, dikey ve çapraz olarak çok sayıda karede hareket edebilen taşlar (Filler, Kaleler ve Vezir ) rakip taşları açmaza alabilir. Şahlar, Atlar ve piyonlar rakiplerini açmaza alamazlar. Şah dışında her taş açmaza alınabilir zira şah çekildiğinde zaten Şah ile hamle yapmanız gereklidir.

Çeşitler

Siyah At mutlak açmazdadır. Arkasında Şah olduğu için hareket edemez. Beyaz At ise göreceli açmazdadır. Hamle yapabilir fakat Siyah Kale Veziri alır.

Yandaki diyagramdaki pozisyonda Siyah At mutlak açmazdadır. At ile hamle yapılırsa Siyah Şahın Beyaz Fil tarafından alınması durumu oluşur . Bu durumda At hamlesi yapılamaz.

Beyaz At ise göreceli açmazdadır. Beyaz At hamle yapabilir. Bu durumda Siyah Kale Veziri alır.

Mutlak Açmaz

Açmaza alınan taşın arkasında Şah varsa buna Mutlak Açmaz denir. Bu durumda açmaza alınan taşın atak hattının dışına hareket etmesi kural dışıdır. (Yan taraftaki diyagrama bakın) . Bu durumda açmaza alınan taş yine de şah çekebilir veya bir başka taşın rakip Şah tarafından alınmasına engel olabilir.

Göreceli açmaz

Eğer açmaza alınan taşın arkasında Şahtan başka bir taş varsa bu duruma Göreceli Açmaz denir. (Yan taraftaki diyagrama bakın) Açmaza alınan taş genellikle arkasındaki taştan daha değerlidir. Açmazdaki taşı hareket ettirmek kurallara uygundur fakat bu durumda açmazdaki taşın arkasındaki taşın rakip tarafından alınması mümkündür.

Kısmi Açmaz

Kısmi açmaza ait örnek : Açmaza alınan Vezir kendi hattı boyunca hareket edebilir fakat hattı terk edemez. Kaleyi alabilir.

Eğer bir Kale ve Vezir yatay veya dikey boyunca veya bir Fil veya Vezir çapraz boyunca açmaza alınmışsa buna kısmi açmaz denir. Açmaza alınan taş kendi hattı boyunca hareket edebilir fakat hattı terk edemez. Kısmi açmazdaki taş kendisini açmaza alan taşı alabilir; fakat bu açmaza alan oyuncuya diyagramdaki gibi avantaj sağlayabilir. (Açmaza alan Kale Şah tarafından korunmaktadır bu yüzden Kalenin alınması Vezir kaybına yol açar )

Her yöne giden Vezir sadece kısmi olarak açmaza alınabilir. Sınırlı ve şarta bağlı hareketleri nedeniyle piyonların durumu karmaşıktır. Açmazın kısmi olması açmazın hem hattına ve yönüne hem de alabileceği rakip taşların mevcut olmasına bağlıdır.

İki rakip taşın birbirini kısmi açmaza alması mümkündür. Bir taşın bir yönde (saldırı hattında ) açmaza alınması ve bir diğerinde kısmi açmaza alınması veya 2 veya daha fazla yönde açmaza alınması da mümkündür.

Durumsal açmaz

Durumsal açmazdaki Beyaz At Fili almamalıdır. Alırsa Siyah Kale b1 hamlesi ile şah çeker. Şah kaçınca h1 ' deki Beyaz Kaleyi alır.

Bazen bir taş durumsal açmazda kabul edilir. Durumsal açmaz mutlak açmaz değildir ve açmazdaki taşla hamle yapılabilir fakat bu hamle . yani açmazdaki taşı saldırı hattının dışına çıkarmak olumsuz sonuçlar yaratabilir. (örneğin mat olmak, rakibin önemli kareleri ele geçirmesi )

Diyagramda ki pozisyonda hamle sırası Beyaz dadır. d5 deki Siyah Fil savunmasızdır ve Beyaz onu 1.Axd5 ile alabilir, fakat, Siyahın 1. ... Kb1+ hamlesi ile Beyaz Kalesini kaybedeceği için Beyaz bu taşı almamalı veya At ile hamle yapmamalıdır. (Beyaz şiş saldırısına maruz kalacak, Şahın hamle yapmaya mecbur kalmasından sonra h1 deki Kaleyi kaybedecektir.)

Açmaz kombinezonları

Açmaz diğer taktiklerle birlikte kombinezonlarda kullanılabilir. Örneğin bir taş saldırmaması için açmaza alınabilir veya rakibin savunmasını zayıflatmak amacıyla savunmadaki bir taş açmaza alınabilir.

Açmaza alınan bir taş açmaz hattı dışındaki diğer bir taşı savunuyor veya rakip taşa saldırıyor sayılmaz. Açmazdaki taş rakibe şah çekebilir ve rakip Şahın saldırısına karşı diğer taşları savunabilir.

Açmazdan kurtulma

Açmaz durumundan çıkmaya açmazdan kurtulma adı verilir. Farklı şekilde yapılabilir: Açmaza alan taş alınır, açmaz hattının üzerinde araya bir taş sokulur veya açmaza alınmış taşla başka bir kareye hamle yapılır.

Açmazlar taktik pozisyonlarda faydalıdırlar. Açmazdan faydalanan taktiklerden biri Açmazı işlemek denilebilir. Bu taktikte açmaza alan taşın tarafındaki diğer taşlar açmazdaki rakip taşa saldırmaktadırlar. Açmazdaki taş hamle yapamadığı için diğer taşlar söz konusu taşa yardıma gönderilirler fakat açmaza alan taraf daha fazla taşla atağı devam ettirir. Alekhin'in silahı olarak bilinen bu durumda 2 Kale ve Vezir aynı hatta açmazdaki bir rakip taşa saldırmaktadırlar.

Oyunlarda yaygın olarak görülen açmazlar

Açılışlarda sık görülen açmaz Fb5 hamlesi ile Siyahın ...Ac6 ve d6 veya d5 hamleleri sonrası c6 karesindeki Atının açmaza alınmasıdır. Böylece e8 deki Şah saldırıya maruz kalacağı için Atla hamle yapılması kural gereği imkansız hale gelmiş olur. ( Aynı şey diğer kanatta Fg5 ile yapılabilir. Siyahlarda aynı tür açmazı Fb4 veya Fg4 hamleleri ile yapabilirler.

En sık rastlanan açmazlardan biri koruma altındaki Kale veya Fil ile arkasında Şah bulunan Veziri açmaza almaktır. Örnek: Siyah Vezir e5 karesinde, Siyah Şah e8 karesinde iken ve e-hattında başka bir taş yokken Beyazın Ke1 hamlesi yarattığı açmaz durumu

Örnek oyun

Açmaz  durumuna ait örnek oyun : Shakhriyar Mamedyarov - Pavel Tregubov maçı

Diyagram Shakhriyar Mamedyarov - Pavel Tregubov 16 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Reykjavik Open (2006), maçına ait. Hamle sırası Beyazdadır. Siyah At g4 deki Beyaz Fil tarafından mutlak açmaza alınmıştır.

26. Kxd7 Kxd7

Artık Siyah Kale mutlak açmazdadır.

Beyaz 28. Kd1 ile Açmazdaki Kaleye saldırmaktadır.

28. ... Kd8 d7'deki Kaleyi savunma hamlesi

29. Va4 Siyah terkeder.

.

Eğer 29. ... Ve7 ile Siyah devam etseydi

30. Vc6+ Şb8 31. Kxd7 Kxd7 32.Vxd7 Beyaz bir Fil üstün duruma geçer.