Tatarstan mäğärife

Tatarstanda 148 Çuaş, 45 Udmurt, 24 Çirmeş, 5 Muqşı-Erzä mäktäbe uñışlı eşli. Şulay uq 55 Ukrain, Äzeri, Ärmän, Yähüd, Görcä, Başqort, Alman telläre uqıtqan yäkşämbe mäktäpläre dä bar. Tatar telen däwlät tele bularaq qullanu maqsatınnan, ul Tatarstannıñ böten mäktäplärendä dä uqıtıla.

Mäğärif ölgäsendä mäğlümätläşterü eşendä şaqtí zur eş ütkärelde. Tatarstannıñ 2015 mäktäbendä informatík sínıfları açıldı. Päräwezgä çığa alğan mäktäplärneñ sanı üste. Mäktäplärdä sanaqlar bulu säbäple, alarnı belem birü eşenä kertü tere räweştä başqarıla.

Xäzerge köndä Tatarstanda 8 tözätü mäktäbe eş itä. Bu mäktäplärdä 7267 bala uqí, alarnıñ 2113e zäğif.

Tatarstanda Qazan, Çallı, Tübän Kama, Älmät, Aznaqay, Bögelmä şähärlärendä urnaşqan 10 Tatar-Törek liseye bar. Bu liseylarda 2.5 meñ uquçı belem ala. Tatar-Törek litseyları — sünawlı uqu yortları. Anda uqıtu Tatar, İngliz, Törek, Urıs tellärendä bara. Liseylarnıñ uqu plannarı häm programnarı Törkiä Cömhüriäteneñ iñ yaxşı uqu yortları uqu plannarı häm programnarına yaqınlaştırılğan. Lisey tämamlawçılarnıñ 98 prosentı yuğarı uqu yortlarda belem aluların däwam itälär.

2002.-2003. uqu yılı başına Tatarstanda 70 urta maxsus uqu yortı terkälängän. Şulardan 66sı möstäqil uqu yortı bularaq, 3 filial häm berse yuğarı uqu yortı qaramağında sanala. Yuğarı hönäri mäktäbe däräcäsen 15 urta maxsus uqu yortı qazanğan. 2002. yılnıñ 1. Öktäberenä urta maxsus uqu yortlarında 58.4 meñ uquçı belem ala.

Tatarstan Cömhüriäteneñ urta maxsus uqu yortlarında 100dän artıq hönärlär buyınça belgeçlär äzerlilär. Soñğı yıllarda yäşlär kübräk íqtísadí hönärlärgä íğtíbarların yünältälär.

Cömhüriättä 64 yuğarı uqu yortı bar. Alardan 34e däwlätneke. Barlıq yuğarı uqu yortlarında barısı 170 000 talíp uqí.

Soñğı yıllarda bazar íqtísadı şartlarında eşläw öçen belgeçlär äzerläw östendä eş bara. Xäzerge zamanda yäşlär íqtísad, menejment, xalıqara mönäsäbätlär, çit tellär beleme, xoquqlıq, psixologí, sosíologí häm qayber texnik belgeçleklärgä íğtíbar itä.

Taríx

İdel buyı töbägendä xalıqnı uqırğa-yazarğa öyrätü İdel buyı Bolğar däwläte zamanında uq başlana. 16 yöz urtalarına qädär belem birü ğäräp, íslam dine tradísíları yoğıntısında üsä. 10 yöz başlarında farsı säyäxätçese İbne Rustä bolğar "...awıllarında... mäçetlärdä möäzzin häm imamnar citäklägän başlanğıç mäktäplär bar", - dip yaza. Bolğarlarnıñ ber öleşe Boxara, Sämärqand, Bağdad, Merv häm Şäreqneñ başqa mädäni üzäklärendä belem ala. İdel buyı Bolğar däwläteneñ başqalasındağı (Şähre Bolğar) mädräsä urta ğasırlar íslam dönyasında fänni häm ğomumí belem birü üzäklärennän berse bularaq tanıla. İdel buyı Bolğarında alğa kitkän mäğärif sisteması Altın Urda zamanında tağın da üsä töşä. Qazan xanlığında da dini mäktäp häm mädräsälär çeltäre kiñ cäyelgän bula. Şäkertlär íslam dine ğilemen häm qayber dönyawí fännär (matematík, geografí, tarix, astronomí, medisín) nigezlären öyränä. Qazan xanlığın Rus däwläte yawlap alğannan soñ (1552) mäçetlär sanı bik nıq kimi. Alar qarşındağı uqu yortları yabıla, xalıq qulında yörgän qulyazma kitaplar yuqqa çığarıla, Tatar xalqınıñ añ-belemgä omtılışı sürelep qala. Fäqät barlıq dinnärneñ dä tigez xoquqlılığın raslağan İzge Sinod färmanınnan (1773) soñ ğına xökümät dini mäktäp-mädräsälär açuğa elekkegeçä ük qomaçawlıq itmi. 19 yöz axırı - 20 yöz başında mäktäp-mädräsälär, dönyawí uqu yortları barlıqqa kilü näticäsendä Tatar xalqı arasında añ-belem aluçılar sanı işäyä. 18 yözdän töbäktä Urıs xalıq mäğärife sisteması oyışa başlí (k. Qazan arxierey slawyan-latin mäktäbe, Qazandağı Berençe ir balalar gimnazísı). 19 yöz urtalarınnan töbäktäge awıl cirlärendä zemstwo, ministerlıq, boradärlek başlanğıç mäktäpläre, şähärdä - öyäz, soñraq şähär başlanğıç mäktäpläre oyıştırıla. Qazan ğubernasında keräşen Tatarları häm Urıs bulmağan başqa xalıqlarnıñ balaların uqıtu öçen 1867 yılda berençe 7 çirkäw-prixod mäktäbe açıla. 1891/92 uqu yılında alarnıñ sanı 61 gä citä. Ber ük waqıtta arxierey İzge Ğuriy boradärlegeneñ prawoslawiele missionerlar mäktäpläre dä buldırıla. 1870 yıldan Räsäy Mäğärif ministerlığı, patşa xökümäteneñ Urıslaştıru säyäsäten uzdıru häm imperídağı Urıs bulmağan xalıqlar arasında prawoslawiene taratu maqsatın küzdä totıp, Urıs-Tatar mäktäplären aça başlí. 19 yöz axırına alarnıñ sanı 57 gä citä. Älege mäktäplärgä uqıtuçılar äzerläw öçen Qazan Tatar uqıtuçılar mäktäbe (1876) açıla. 1914 yılda Qazan ğubernasında xökümät, zemstwolar häm missioner oyışmaları xisabına 1826 başlanğıç mäktäp, ş.i. 35 Urıs-Tatar mäktäbe (114700 uquçı) eşli. Tatar xalqında añ-belem taratu eşen mäxällälär, mäktäp-mädräsälär üz östenä ala. 19 yözneñ 2 nçe yartısında Räsäy külämendä alarnıñ sanı yıldan-yıl arta bara: Ufadağı Diniä näzaräte üz qaramağına kergän Qazan, Orenburg, Ufa, Ästerxan ğubernalarında häm Tatar xalqı yäşi torğan başqa ölkälärdä 3750 mäxällä (mäçet), 1569 mäktäp häm mädräsäne xisapqa ala. Qazan ğubernasında isä 1860 yılda - 430 mäktäp, 33 mädräsä bulsa, 1912 yılda mäktäplärneñ sanı 1088 gä citä. 1870-80 yıllarda Tatar uqu yortlarında uqıtu-belem birüneñ eçtälegen häm ısulların yañartu xäräkäte başlanıp kitä. İske ısullar b-n uqıtu yortları b-n berrättän yaña ısul b-n (k. Cäditçelek) belem birüçe mädräsälär barlıqqa kilä. Alarda, din ğilme fännärennän tış, dönyawí fännär - matematík, geografí, tarix, ğäräp, farsı, Urıs tellären uqıtuğa zur urın birelä. 1914 yılda möselman uqu yortlarınıñ ğomumí sanı 1 meñnän artıp kitä. 20 yöz başına Räsäyneñ barlıq töbäklärendä Tatar xalqınıñ iñ zur küpçelege (80% çaması) ana telendä uqırğa-yazarğa öyränä häm belem ala. 20 yöz başlarında Qazanda häm Räsäyneñ başqa şähärlärendä (Orenburg, Ufa, Troisk h.b.) Tatar xatın-qızları öçen berençe uqu yortları (k. Läbibä Xösäyeniä mäktäbe, Fatíxa Aítowa gimnazísı) açıla. Oqt. rev-sísenä qädär Qazan ğubernasında däwlät qaramağındağı 5 yuğarı uqu yortı (k. Qazan universitetı, Qazan veterinarí institutı, Qazan ruxanílar akademísı, Qazan uqıtuçılar institutı, Xatın-qızlarnıñ yuğarı qursları) häm 20läp maxsus urta belem birü yortı ğämäldä bula. 1917 yıldan soñ olı yäştägelärneñ uqí-yaza belmäwen beterü buyınça kiñ külämle eş cäyelderelä. Xalıq mäğärifeneñ yaña (sowet) sistemasın üsterügä Ş.G.Äxmädiev, Ş.G.Başkirov, A.A.Maqsimov, N.K.Möxetdinev, V.Yä.Struminskiy h.b. şaqtí öleş kertä. Uqu yäşendäge balalarğa ğomumí mäcbüri başlanğıç belem birüne ğämälgä quyu - republíkta xalıq mäğärifen üsterüdä iñ zur qazanışlarnıñ berse. 1933/34 uqu yılınnan - 4 yıllıq başlanğıç, 1955/56 uqu yılınnan - 7 yıllıq, 1959/60 uqu yılınnan - 8 yıllıq, 1976/77 uqu yılınnan mäcbüri urta belem birü ğämälgä aşırıla. Republíkta Tatar häm Urıs mäktäpläre b-n berrättän mari, mordwa, çuaş, udmurt mäktäpläre eşläp kilä. Xalıqnıñ belem däräcäsen kütärüdä kiçke eşçe häm awıl yäşläre mäktäpläre möhim röl uyní. Xalıq mäğärife uçrejdenieläre sistemasında uqu yortları häm uquçılar sanı yağınnan ikençe urında Hönäri-texnik belem birü uqu yortları bulıp, şularnıñ yartısı diärlek ber ük waqıtta eşçe hönäre b-n bergä ğomumí urta belem dä birep çığara. 1950-80 yıllarda Sowet xakímítınıñ Urıs bulmağan xalıqlarnı Urıslaştıruğa häm alarnıñ ana tellärendä uqularına çik quyuğa yünältelgän säyäsät alıp baruı näticäsendä republík xalıq mäğärifenä citdi zían kilä. 1990 yıllardan TRda xalıq mäğärife sistemasın üzgärtep qoru - milli mäktäplärne torğızu, yaña tip uqu yortları - gimnazílar, litseylar, kölliätlär, däwläti bulmağan (cämäğätçelek, qooperativ, xosusí, konfessí-ruxaní) belem birü uçrejdenieläre oyıştıru kiñ taralış ala. Mäktäplär kompúterlar b-n cihazlana (2001). Bügenge köndä TR - RFdä maxsus urta häm yuğarı belem birü ölkäsendä iñ zur üzäklärneñ, Qazan un-tı - Räsäydä iñ oluğ yuğarı uqu yortlarınıñ berse. 2000 yılda TRda 21 yuğarı uqu yortı (93,4 meñ student), 20 dän artıq däwläti bulmağan yuğarı uqu yortı (ş.i. filiallar, 14,1 meñ student) (k. Yuğarı uqu yortları), 2001/02 uqu yılında 2513 ğomumí belem birü mäktäbe (557087 uquçı), ş.i. 1144 Tatar mäktäbe (89161 uquçı) eşli.