Irlanda
Ła Irlanda (Éire in irlandexe, Ireland in inglexe), ufisialmente Republica del Irlanda, ła xe on stado ingaxià inte na republega, che ła ciapa rento 26 de łe 32 contee (5/6) del ixoa del Irlanda inte el Eoropa nord-osidental.
Ła confina a nordest co ła Irlanda del Nord, ke fa parte del Regno Unido.
Etimołogìa
[canbia | canbia el còdaxe]"Éire" (che coretaménte el va pronuncià [ˈeːrʲə]), el riciama al nome de na divinità anticamente ciamada Ériu, na dea mitołòxega ceh ła ga jutà i gaèłisi inte ła conquista de l'ìzoła irlandéxe.
Éire el xe na fórma nominativa del sostantivo in gaèłico, sendo ła fórma dativa Éirinn [20] e cheła xenitiva Éireann.
"Ireland" el xe ła contrasion de Ériu e del xermanego (vecio noren o vecio inglexe) land, "tera".
Intranbi i nomi łi nase par defignir ła intiera ìzoła de Irlanda, e soło che resentemente łi vien utiłixai par el stato.
Nomi in uxo
[canbia | canbia el còdaxe]In vèneto xeneralménte el stato el vien ciamà senpliseménte Irlanda, a parte quando che se parla anca de l'ìzoła in xenare o de l'Irlanda del Nord, onde che ła xe ciamada Éire o col nome par estéxo par no xenerar inconprension de vario xenare.
Inte el stato isteso
[canbia | canbia el còdaxe]Ła Costitusion irlandéxe, del 1937, ła aférma che el "nome" del stato el xe Éire in irlandéxe, e po' Ireland in ingléxe[21]. El Republic of Ireland Act, del 1949, el aférma che ła "descrision" oficial del stato ła xe Poblacht na hÉireann in irlandéxe e Republic of Ireland in ingléxe[22], par distìnguar el stato da l'ìzoła intiera e enfatixar ła fórma republicana oltre che ła total indipandénsa.
Ła nasion ła ga anca altri nomi e soranomi in ingléxe cofà Éire, The Free State (el "Stato łìbaro") e Twenty-six Counties ("łe 26 contee").
Inte el Regno Unìo
[canbia | canbia el còdaxe]Seben che tante olte sìe doparà el nome estéxo[23], che el xe l'ùnego tra l'altro asetà dal Regno Unìo, par tratai e inisiative internasionałi, el vien uxà el sénplise nome "Irlanda".
Spéso inte el Regno Unìo el vien ciamà anca Southern Ireland ("Irlanda del Sud")[24].
Inte ła Union Eoropea
[canbia | canbia el còdaxe]Da el 2007[25] el stato el xe ciamà co tute e do łe łéngue costitusionałi, irlandéxe e ingléxe[26], co i contraségni "Éire Ireland"[27]
Zeografia
[canbia | canbia el còdaxe]Ła repùblega ła ocupa ła banda sudosidental de ł'ìzoła d'Irlanda[28][29].
Durante ł'era glaciałe, ł'ìzoła de Irlanda ła xera tacà ała Gran Bretagna e questa al continente eoropeo.
El monte pi alto el se ciama Monte Carrauntoohill (1041 m).
El fiume pi łongo el xe el Shannon (386 km).
Storia
[canbia | canbia el còdaxe]Antighità
[canbia | canbia el còdaxe]Par un çerto tenpo, xera posìbiłe vegner a pie da ł'Eoropa fin in Irlanda; difati ghe xe trace, inte el periodo Mesołitico, 8000 ani prima de Cristo, de ła presensa de omeni rivà dal continente.
Mejari de ani pi vanti, 'nteł'era del Fero, xe rivà i celti, intrà ł'otavo e el primo secoło vanti Cristo, e i xe diventà ła definitiva popołaxion de ł'Irlanda. I Romani no xe mai sbarcà su ł'ìzoła, ma i ła conoseva col nome de Hibernia.
Inte el 5° secoło dopo Cristo, anca grasie a San Patrisio [30], xe rivà el Cristianesimo. Inte el alto Medioevo, visto ke ł'ìzoła ła xera al riparo de łe invasion barbariche, ghe xe sta na grande fioridura culturałe cristiana in raquanti monasteri sparsi inte i diversi regni celtici, co produxion de manoscriti (el "Libro de Kells"), bigiù e altri atrezi. Ma soratuto xe partii dał'Irlanda un saco de misionari (San Cołonban, San Gało etc.) ke in pràtega i ga riportà indrio el Cristianesimo in Eoropa, dove ke ghe gera devastaxion e guere continue.
Dal nono secoło, parò, taca a rivare ondà de vichinghi, ke brusa monasteri, Ceze e case, ma ke anca i se inpianta pian pian su ł'ìzoła, mis-ciandose coi celti e fondando sità come Dublin, Cork, Limerick, Waterford.
Modernità
[canbia | canbia el còdaxe]Inte el 1171 i inglesi, col re normano Enrico secondo, i invade ł'Irlanda. Scuminsia secołi de guere intrà i celti (o celto-vichinghi) e i inglesi, ke vol comandare.
Ała fine, inte el 1603, i inglesi i vinse na volta par tute. Col fato ke intanto ł'Inghiltera ła gera diventà protestante, mentre ke i irlandesi i gerà restà catołici [31], i inglesi, ała fin del 17° secoło, i ga portà in Ulster [32] coloni protestanti da ła Scozia e dał'Inghiltera. Co ła guera portà da Cronwell in Irlanda contro i catołici xe morta metà de ła popołaxion. Dal 1641 el parlamento de Dublin no'l ga pi acetà catołici, anca se el 90% de ła popołaxion ła xera catołica.
I irlandesi i ga tacà, inte el corso dei secołi, a ałearse co tuti i nemisi deł'Inghiltera, basta ke i ghe dese na man a butarli fora, ma ła ghe xe senpre 'ndà sbusa. Prima coi spagnołi de Filippo Secondo [33], dopo coi francesi [34], infin coi todeschi [35].
Inte i ani quaranta del 19° secoło, su 8 miłioni de Irlandesi, 1 miłion xe morto de fame 'nteła "Grande Carestia" [36] e 1 miłion e mexo xe emigrà; par sta tragedia xe sta ancà incolpà łe połitiche agricołe protezionistiche del goerno inglese, incurante del destin dei catołici irlandesi.
Dopo ła rivolta del 1916 [37] e ani de guerija, ała fine, inte el 1921, xe rivà l'indipendensa, ma 6 de łe 9 contee deł'Ulster łe xe resta łigae al Regno Unido cofà Irlanda del Nord.
Tra i Irlandesi ghe xe sta quełi ke ga acetà l'indipendensa fata cusì, coła spartixion, e quełi ke i vołeva continuar ła guera finkè l'Irlanda no ła fuse sta unida. Cusì xe s-ciopà ła "Guera civiłe", durà fin al 1923, quando ke ga vinto i primi. Fra i altri, 'nteła guera civiłe xe sta copà anca el patriota de ła lota par ł'indipendensa, Michael Collins.
Sudivixion istoreghe
[canbia | canbia el còdaxe]Par tradixion, ł'ìzoła de Irlanda ła xe divisa in quatro provinçe: Connacht, Leinster, Munster e Ulster, co 32 contee, ventisie de łe cuałi łe xe 'nteła repùblega de Irlanda.
Zeografia połitega
[canbia | canbia el còdaxe]Divixion aministrativa
[canbia | canbia el còdaxe]Ła xe divixa in 26 consiji de contado (county councils), 3 consiji de sità e de contado (city and county councils), 2 consiji de sità (city councils)
Partecipasion a organixasion sovrastatatałi
[canbia | canbia el còdaxe]Ła fa parte del'Union Europea.
Cavedal e altre sità
[canbia | canbia el còdaxe]Ła so capitale ła xe Dublin.
Demografia
[canbia | canbia el còdaxe]Ła gà quatro milioni de abitanti.
Ła religion pi praticada xe el catolicesimo, dopo vien i anglicani e i presbiteriani.
Łe łéngue uficial łe xe el gaelico o irlandexe e l'ingléxe.
Economia
[canbia | canbia el còdaxe]Ł'Irlanda ła ga na economia vispa e ativa.
El redito pro capite xe el secondo al mondo.
Ancò ł'economia ła se baxa soratuto su ł'industria, spece queła par l'esportasion: l'Irlanda xe el primo esportatore al mondo de beni łigà al software.
Ła ga avudo na grande cresita anca el setore dei servisi e el turismo.
Dopo ł'indipendensa, ła repùblega ła xera pitosto poareta e ła se tegneva su co ł'agricoltura.
Inte el 1973 coł'entrada 'nteła Comunidà Eoropea (adeso Union Eoropea), xe canbià łe robe. Un uso intełigente de łe risorse mandà da Bruxelles e na połitica fiscałe de tase base par quei ke meteva su inpresa, ga fato s-ciopar l'economia. In particołare, el baso prelievo fiscałe par i capitałi foresti e el fato de esare un paese de łéngua inglexe drento l'Eoropa, ga atirà un saco de multinasionałi e de capitałi apunto, co na cresita vertical deł'economia scancełando ła disocupasion.
Inte i ani 90 del ventesimo secoło ghe xera un taso de cresita del 10% ał'ano e ł'Irlanda, par questo vegneva ciamà ła "Tigre Celtica".
Inte el 2006 se xe rivà al punto ke i do goerni deł'Irlanda e dei Stati Unii d'America i ga fato un acordo ufiçial par regołar ł'imigrasion dał'America de gente in çerca de lavoro, quando ke na volta i xera miłioni i Irlandesi ke partiva in nave par trovar lavoro in America.
El skeo xe ł'euro.
Gałeria de someje
[canbia | canbia el còdaxe]-
monte Carrauntoohil
-
Łago Derg so el fiume Shannon
-
panorama de Corc
-
sito ONUESC de Skellig Michael
Note
[canbia | canbia el còdaxe]- ↑ URL de refarensa: https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/key-facts-and-figures/life-eu_en. Data de consultasion: 29 de disenbre del 2022.
- ↑ URL de refarensa: http://mtcr.info/partners/. Data de consultasion: 4 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Editor: Interpol. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1. Editor: Grupo de Fornidori Nucleari. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Editor: Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en. Editor: Organizasion Idrogràfega Internasionałe. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iea.org/countries/membercountries/. Editor: Ajensia Internasionałe de l'Enerzia. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
- ↑ URL de refarensa: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://public.wmo.int/en/members/ireland. Data de consultasion: 26 de majo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Data de consultasion: 21 de lujo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf. Data de consultasion: 16 de marso del 2024. Pajina: 4. Sostiene il qualificatore: data del scumìsio.
- ↑ URL de refarensa: https://holocaustremembrance.com/countries/ireland. Data de consultasion: 17 de marso del 2024. Tipo di riferimento: official member page. Sostiene il qualificatore: data del scumìsio.
- ↑ URL de refarensa: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD. Editor: Banca Mondiałe. Data de consultasion: 26 de agosto del 2023.
- ↑ 16,0 16,1 voze de refarensahdr.undp.org.
- ↑ Editor: baze dati de ła Banca Mondiałe. Data de consultasion: 7 de otobre del 2024.
- ↑ voze de refarensaitu.int.
- ↑ voze de refarensaiec.ch.
- ↑ ła xe anglisixada in Erin, forma uxada ocaxionalménte in poexìa par indicar l'Irlanda, fin anca a diventar un nome de fémena (famóxo al xe anca el film "Erin Brokovich")
- ↑ che in vèneto el vol dir "Irlanda"
- ↑ che in vèneto el vol dir "Repùblica de Irlanda"
- ↑ par no xenerar inconprension co l'Irlanda del Nord
- ↑ seben che informalménte, dato che el xe stà doparà ofisialménte sol che inte un breve periodo transitorio
- ↑ co l'adosion del gaèłico irlandéxe cofà vintiun łéngua ofisial da part de l'Union Europea
- ↑ similménte come che suséde par Finlandia o Belzo
- ↑ European Union to call country 'Éire Ireland' Archivià il 5 de zunjo 2011 in Internet Archive. , Irish Examiner, 27 de zugno 2006.
- ↑ donca scuaxi tuta, fora ke sie de łe nove contee tradisionałi deł'Ulster.
- ↑ Tuta ł'ìzoła ła ga na superficie de 84412 kiłometri quadri e ła xe stacà da ła Gran Bretagna dal Mar d'Irlanda.
- ↑ patron d'Irlanda, festa el 17 de marso
- ↑ se gavea creà ła ł'identificaxion inglesi = protestanti e irlandesi = catołici
- ↑ ke xera ła provincia pi catołica e irlandese pura
- ↑ a cavało intrà el 16° e el 17° secoło, cołe rivolte de Desmond e Tyrone
- ↑ rivolta del 1798
- ↑ trafici de armi 'nteła Prima Guera mondiałe
- ↑ łigà a na małatia de łe patate: i poareti i magnava soło ke quełe
- ↑ pasqua de sangue
Varda anca
[canbia | canbia el còdaxe]Altri projeti
[canbia | canbia el còdaxe]- Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Irlanda
- el detien schemi gràfeghi so
Łinganbi foresti
[canbia | canbia el còdaxe]- (inglezo, GA) Sito ufisałegov.ie. Sconosesta: inglezo (juto)
- Irlanda, Repubblica d’Treccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
- Irlanda, Repubblica d', in Disionàrio de istòria, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2010.
- Irlandasapere.it, De Agostini.
- (IT, DE, FR) Irlandahls-dhs-dss.ch, Disionàrio stòrego de ła Svìsara.
- (EN) Robert Walter Dudley Edwards, Ronan Fanning, John O'Beirne Ranelagh, Frederick Henry Boland e Sean Kay, IrelandEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
- (EN) Opere riguardanti IrlandaOpen Library, Internet Archive.
Voxe so Irlanda | ||
Ixoła d'Irlanda | Republega d'Irlanda | Irlanda del Nord | ||
Argomenti: Istoria | Geografia | Province | Contee | Sità | Cultura | Irlandexi |
- Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Irlanda
- el detien schemi gràfeghi so
Controło de autorità | VIAF (EN) 158208597 · ISNI (EN) 0000 0001 2359 1198 · LCCN (EN) n79063445 · GND (DE) 4027667-3 · BNF (FR) cb11864622v (data) · NDL (EN, JA) 00560111 · WorldCat Identities (EN) n79-063445 |
---|