Wol
Wol is die produk wat verkry word wanneer gewoonlik skape, of Angorabokke se huidbedekking (hare) afgeskeer is. Dit word skoongemaak en verder verwerk tot 'n materiaal wat vir klere, komberse en ander uitrusting vir die mens se gemak gebruik word. Dit is saam met katoen en linne waarskynlik een van die natuurlikste stowwe wat aan 'n persoon gedra kan word.
Van die positiewe eienskappe wat wolprodukte besit, is dat dit nie veel rek of krimp nie, dit is warm in die winter en koel in die somer. Dit kan maklik gekleur word en kan versigtig gewas word.
Wol maak 'n groot deel uit van die inkomste vir skaapboere, aangesien alle skape wol dra, of die dier nou geslag word later of nie. Wol bevat ook ander voordelige natuurlike stowwe, bv. wolvet en lanolien (hidriese wolvet), wat in die kosmetiese bedryf aangewend word as bevogtigings- en smeermiddel vir die vel, veral in die winter.
Die Babiloniërs het reeds in 4 000 v.C. wolmateriaal geweef. Vandag is Australië, Nieu-Seeland, Rusland, Suid-Afrika, Argentinië, Uruguay, Turkye, die VSA en Groot-Brittanje die vernaamste wolproduserende lande. Wol is een van Suid-Afrika se belangrikste landbou-uitvoerprodukte en is ook wêreldbekend vir die hoë gehalte.
Merinowol vorm 80% van die totale skeersel en meer as 80% van die hele opbrengs het 'n spintelling van 60 en hoër, vergeleke met Australië met net meer as 60% en Nieu-Seeland se sowat 5%. Die vernaamste produksiegebiede is die Karoo, Oos-Kaap, Vrystaat en die Gautengse Hoëveld.
Skeertyd
Skape word een maal per jaar, gedurende die lente of die vroeë somer, geskeer. Die wol is dan tussen 75 en 100 mm lank. Die skape word met elektriese of handskere geskeer deur skeerspanne wat dikwels van plaas tot plaas reis. 'n Skaap word in 'n sittende posisie tussen die skeerder se bene gehou terwyl die penswol en klosse afgeskeer word. Die res van die vag word daarna afgeskeer deur gewoonlik by die regterblad of nek te begin. Nadat die vag afgeskeer is, word dit op ʼn sorteertafel, waarvan die blad uit dwarslatte bestaan, gegooi met die skeerkant na onder. Hier word die swakste stukke wol, wat korter, vuiler of taaier as die gemiddelde gehalte is, verwyder en geklassifiseer volgens lengte, fynheid en kwaliteit. Daarna word dit in ʼn houer vir die spesifieke tipe geplaas en van daar word dit gebaal – elke tipe in 'n aparte baal met die besonderhede van die inhoud daarop aangebring.
Wolmark
Die bale, wat gemiddeld 140 kg weeg, word vervolgens na die hawestede Port Elizabeth, Durban, Oos-Londen of Kaapstad gestuur, waar dit deur die Wolraad oorgeneem word nadat die wol in oorleg met wolmakelaars in een of meer van die 1 200 prysindelings geklassifiseer is. Voorskotpryse word vooraf bepaal en die wol word dan op openbare veilings verkoop. Hierdie voorskotpryse word bepaal na gelang van die verwagte koopprys van 'n soort vir die spesifieke seisoen.
Aan die einde van 'n seisoen ontvang die wolboer weer agterskotte, wat bepaal word op grond van die gemiddelde prys wat elke soort wol gedurende die seisoen behaal het. Bale wat vir uitvoer bestem is, word tot 'n derde van die oorspronklike grootte saamgepers, omdat die skeepsvrag volgens ruimte en nie volgens gewig betaal word nie. Wol is een van Suid-Afrika se belangrikste uitvoerprodukte op die gebied van die landbou. In die 1975/76-seisoen het wol meer as R150 miljoen aan buitelandse valuta verdien.
Die vernaamste kopers van Suid-Afrika se wol is Brittanje, Frankryk, die Bondsrepubliek Duitsland, Italië, België en Japan. Die land se wolproduksie word in toenemende mate binnelands verwerk, waar die vetwol gewas en gekam word voordat dit uitgevoer word. eienskappe van wol Die vag van 'n skaap bestaan uit miljoene veseltjies, elkeen net ʼn fraksie van 'n millimeter dik maar geweldig sterk. Terwyl 'n gewone haar 'n gladde oppervlak het, is die wolvesel bedek met skubbe.
Onder die skubbe is lug, wat aan wol die wonderlike eienskap van warmte in die winter en koeligheid in die somer gee, omdat lug 'n swak geleier van warmte en dus 'n goeie isoleerder is. Die skubbe van verskillende vesels haak aan mekaar vas sodat lang en dun, maar sterk gare gemaak kan word. Wol is besonder elasties - 'n vesel van 80 mm kan tot 100 mm uitgerek word sonder dat dit breek en die vesel bly gekartel nadat dit gerek is.
Omdat wol vog absorbeer, word sweet baie vinniger deur wol as deur enige ander vesel geabsorbeer, terwyl dit nog droog voel. Wol is baie higiënies en word ook in hospitale gebruik, waar skaapvelle onder bedlêende pasiënte geplaas word sodat hulle nie bedsere kry nie. Ander voortreflike eienskappe van wol is brand- en kreukeltraagheid.
Verwerking van wol
Omdat wol baie wolvet, sand en plantmateriaal bevat, word dit eers gewas, wat die eerste stap in die verwerkingsproses is. Die wol word in 'n reeks baddens of houers gewas, waar dit met meganiese harke of tande beweeg word. Uit die wolvet word lanolien vervaardig. Nadat die wol gewas is, word dit deur middel van die warm lug in 'n masjien drooggemaak en onsuiwerhede soos grassade, wat nie deur die wasproses verwyder word nie, word dan deur karbonisering verwyder.
Die wol word met suur behandel, waardeur die plantmateriaal verkool word en uit die wol geblaas kan word. Hierdie proses het geen nadelige uitwerking op die wol nie. Die wol gaan vervolgens deur kaardmasjiene. Hierdie masjiene het rollers wat van draadtande of pennetjies voorsien is en teen mekaar maar in teenoorgestelde rigtings beweeg. Die wol beweeg tussen die rollers deur en word so uitgepluis. Hierdie proses word gewoonlik gebruik om wol van 3 cm en korter te verwerk en die wol kom dan uit die masjien in die vorm van 'n dun web.
In die kamproses wat daarna plaasvind, word die vesels so parallel moontlik gerangskik, waartydens die meeste van die kort vesels verwyder word. Nadat die wol uitgekam is, word dit kamwol genoem. Die wol reep beweeg vervolgens deur die valkammasjiene, wat die vesels nog verder parallel rangskik, waarna die wolreep geleidelik afgedun word tot die voorspinreep (van ongeveer 30 mm tot 2 of 4 mm). Die wol, wat in dik repe in groot bolle opgerol is, kan dan gekleur word deur dit in vate kleurstof te dompel.
Wol kan wel in enige stadium gekleur word. Daarna is die wol gereed vir die spin- en weefproses en verwerking tot klere, breiwol, tapyte, vilt, ensovoorts. In 1937 is die Internasionale Wolsekretariaat, waarvan Suid-Afrika lid is, in Londen gestig om wol op internasionale vlak te bevorder, en wel onder die Wolmerk, wat 'n internasionale gehaltesimbool vir produkte van suiwer nuutwol is.
Versorging van wolklere
Wol is 'n sagte weefsel. Dit is wel bestand teen wind en weer, maar solank dit aan die skaap sit kom dit natuurlik nie in aanraking met seep en warm water nie. 'n Trui wat oor 'n hemp of T-hemp gedra word hoef nie dikwels gewas te word nie. Dieselfde geld vir baadjies en jasse, wat soms net belug hoef te word.
Dit geld egter nie vir alle wolsoorte nie, en dit is verkieslik om wol met die hand te was, al laat vervaardigers van skoonmaakmiddels en wasmasjiene jou soms anders glo. Die sorg-etiket aan die kledingstuk moet altyd goed gelees word. Indien daar op die etiket 'n hand in 'n wasbak verskyn, dan moet die wolstuk slegs met die hand gewas word, verkieslik in lou water en met 'n wolwasmiddel. Nadat dit gewas is moet dit ook 'n paar keer uitgespoel word in louwarm water. Moet nooit die wol wring nie, maar druk dit versigtig droog op 'n plat tafel, om die vorm van die stuk te herwin.
Dit is 'n misverstand dat die wastemperatuur nooit hoër as 30 grade mag wees nie, die kleurproses van wol vind immers teen veel hoër temperature plaas, sonder enige krimping of vervilting. Wol is egter wel vatbaar vir 'n vinnige temperatuurverandering. Stadige verhitting en afkoeling is dus van kardinale belang. Moet nooit wol laat week of spindroog nie.
Sien ook
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 143 - 147
Eksterne skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Wol.
| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal. |
