Solanales
| Nastergalagtiges | |
|---|---|
| |
| Solanum melongena (Aubergine) | |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Plantae |
| Klade: | Tracheofiete |
| Klade: | Angiospermae |
| Klade: | Eudicots |
| Klade: | Asterids |
| Klade: | Lamiids |
| Orde: | Solanales Juss. ex Bercht. & J.Presl, 1820[1][2][3] |
| Families | |
Die Nastergalagtiges (orde Solanales) is 'n een van die grootste groepe bedeksadige plante. Kenmerkend vir die meeste lede van hierdie orde is die buisvormige blomme waarvan die kroonblare vergroei is, asook die afwisselende blare. Die blomvorm wissel van reëlmatig tot sigomorf.
Heelwat nastergalagtiges, veral die egte Nastergalagtiges (familie Solanaceae) bevat alkaloïede soos nikotien en atropien wat dikwels deur die mens gebruik word, maar ook veroorsaak dat baie nastergalagtiges giftig is. Heelparty lede van hierdie plantgroep is vir die mens van nut en word as landbougewasse aangeplant. Die bekendstes is die aartappel, die tamatie, die groen en rooipepersoorte en die tabakplant.
Baie spesies word as sierplante gekweek. Die orde word in ongeveer vyftien families onderverdeel. Nastergalagtiges (orde Solanales of Tubiflorae) bestaan hoofsaaklik uit kruidagtige plante met relatief groot blare wat afwisselend gerangskik is en geen steunblare het nie. Die blomkranse het meestal vyf dele en is tweeslagtig (dit wil sê hulle het meeldrade sowel as stampers).
Die kroonblare is meestal tot 'n buis vergroei (vandaar die naam Tubiflorae), en die meeldrade is dikwels aan die kroon vergroei. Dikwels is daar slegs vier of selfs net twee meeldrade. Die vrug is meestal bostandig en bestaan uit twee vrugblare. Die blomme van die Tubiflorae wissel van reëlmatig met vyfledige kranse tot sigomorf met ʼn verminderde aantal (4 of 2) meeldrade.
Egte Nastergalagtiges
[wysig | wysig bron]Die familie egte Nastergalagtiges (Solanaceae) bestaan uit ongeveer 85 genera en 2000 spesies, waarvan heelparty uiters giftig is en ander belangrike landbougewasse is. Die meeste landbougewasse behoort tot die genus Solanum, waartoe ook die nastergal (Solanum nigrum) behoort. Die lede van hierdie familie het almal doosvrugte of bessies. Die aartappel (Solanum tuberosum) kom oorspronklik uit Suid-Amerika en dit is die styselryke ondergrondse stingelknolle wat as voedsel gebruik word.
Die wit tot pers lyk baie soos die van ander Solanum-spesies soos tamaties en nastergal. Veral in Europa is aartappels 'n belangrike stapelvoedsel, en Ierland is bekend vir die geweldige hongersnood wat daar geheers het toe die aartappeloes in 1845/46 misluk het. Deur middel van kruising met onder meer Solanum andigenum is aartappel variëteite gekweek wat 'n hoë weerstand teen aartappelsiekte het.
Ook die tamatie (Solanum lyeopersicum) is oorspronklik van Suid-Amerika afkomstig. In die geval is dit die rooi besvrugte wat geëet word. Verskeie onkruidspesies behoort tot die genus Solanum, en hulle het almal kenmerkende blomme, soortgelyk aan die van aartappels. Die nastergal of nagskade met sy wit blommetjies en donkerpers bessies is een van hulle en word dikwels op ou landerye aangetref.
Die onryp bessies bevat 'n giftige alkaloïed, bekend as solanien, maar die stof word afgebreek sodra die bessies ryp word, sodat die ryp bessies eetbaar is. Die tabakplant (Nicotiana tabacum) behoort ook tot die Solanaceae. Die plant kom oorspronklik uit Amerika, maar word hedendaags op groot skaal in al die tropiese wêrelddele gekweek. Die blare bevat die alkaloïed nikotien en dit is juis daarom dat hulle vir tabak gebruik word, hoewel die gevaar van nikotien vandag terdeë besef word. 'n Verskeidenheid van sierplante behoort ook tot die genus Nicotiana.
'n Groot aantal variëteite van die Spaanse peper (Capsicum annuum) is bekend en word as groente geplant. Die met groot vrugte staan meestal as paprika bekend, terwyl die met kleiner vrugte as groen- of rooipeper bekend is. Die bekende en gewilde petunia (Petunia hybrida) behoort ook tot die Solanaceae en talle kleurvariëteite daarvan is bekend. Ook hierdie plant kom oorspronklik uit Amerika. Behalwe sy gebruik as sierplant leen die plant hom ook goed tot navorsing op die gebied van die genetika.
Ander families
[wysig | wysig bron]Die Polemoniaceae is 'n familie van 12 genera en ongeveer 280 spesies, waarvan die meeste in die VSA voorkom. Die blomme is reëlmatig of soms effens sigomorf en pentameer (die kranse bestaan uit 5 dele). Die jakobsleer (Polemonium coeruleum) en verskeie Phlox-spesies word soms in tuine aangetref, maar verder is die familie betreklik onbekend in Suid-Afrika, aangesien daar geen inheemse spesies is nie.
Die Boraginaceae is 'n groot familie met ongeveer 100 genera en 2 000 spesies wat wêreldwyd versprei is. Heelparty van die spesies kom ook in Suid-Afrika voor. Die meeste van hulle is kruide, maar 'n paar, soos die bekende deurmekaarbos (Ehretia rigida) en die pieringbessies (genus Cordia) van Suid-Afrika, is bome of struike. Die genus Lobostemon is met sy ongeveer 30 spesies die grootste in Suid-Afrika en die meeste van hierdie spesies groei in Suid-Kaap.
Die blomme van spesies van die Boraginaceae is reëlmatig of soms effens sigomorf en al die kranse, behalwe die vrugbeginsel, bestaan uit 5 dele. Die Scrophulariaceae of leeubekkiefamilie het baie bekende spesies in Suid-Afrika en elders en word dikwels in tuine geplant. Ongeveer 205 genera en 2600 spesies van hierdie familie is wêreldwyd versprei, waarvan die meeste kruide is. Die blomme is sigomorf en meestal pentameer, maar die aantal meeldrade is soms gereduseer.
Bekende Suid-Afrikaanse genera, waarvan baie in tuine aangeplant word, is Nemesia, Diascia, Phygelius, Sutera en Zaluzianskya. Die skulpblombos (Bowkeria cymosa) en die notsung (Halleria lucida) is twee struike of bome wat in en om Suid-Afrikaanse woude groei. Die bekende leeubekkies behoort ook tot hierdie familie. Die familie Selaginaceae word dikwels onder die Scrophulariaceae geklassifiseer, maar sommige deskundiges beskou dit as 'n afsonderlike familie.
Dit is 'n klein familie wat in Suid-Afrika hoofsaaklik in Suidwes- Kaap aangetref word. Die bekendste genus is Selago. Die familie Orobanchaceae is ʼn familie van parasitiese kruide, waarvan die blomme baie met die van die Scrophulariaceae ooreenkom. Hulle word ook dikwels onder laasgenoemde familie geklassifiseer. Die plant het geen of min chlorofil omdat hulle hul voedingstowwe uit die wortels van hul gashere kry. Die blomme het slegs 4 meeldrade. Die bekendste verteenwoordigers van die familie Gesneriaceae is spesies van die genus Streptocarpus, waarvan daar ongeveer 45 in Suid-Afrika is. Die meeste van die spesies groei in die vogtige woude in die oostelike dele van die land.
Die plante het geen stingels nie en baie van hulle het slegs een groot blaar, wat eintlik ʼn oorontwikkelde saadlob is. Die blomme het 5, 4 of 2 meeldrade (in die geval van Streptocarpus meestal twee vrugbare en drie onvrugbare meeldrade). Die vrugte van Streptocarpus-spesies is kenmerkende lang, dun kapsules waarvan die 2 kleppe spiraalsgewys draai wanneer hulle oopbars. Die saadjies is uiters klein. Die Pedaliaceae is 'n klein familie met 16 genera en ongeveer 60 spesies, waarvan die meeste kus of woestynplante in Afrika, Asië en Australië is.
Sesamum is die grootste genus van die familie, en 11 spesies van die genus word in die droër dele van Suider-Afrika aangetref. Sesamspesies se sade is ryk aan olie en is eetbaar - die van Sesamum indicum is die bekende sesamsaad wat dikwels oor brode gestrooi word. Ander bekende Suid-Afrikaanse spesies is die beesdubbeltjie (Dicerocaryum zanguebarium) en die vingerhoedblom (Ceratotheca triloba). Die Bignoniaceae is die enigste familie van die orde wat slegs houtagtige verteenwoordigers - bome, struike of klimplante - het.
Die sentrum van die verspreiding van die ongeveer 110 genera en 550 spesies van die familie is die tropiese woude van Suid-Amerika, maar hulle kom ook in ander tropiese en subtropiese wêrelddele voor. Bekende Suid-Afrikaanse voorbeelde is die trompettersblom (Tecomaria capensis), wat baie in tuine aangeplant word, en die worsboom (Kigelia africana) van die Laeveld. Die driedorings (genus Rhigozum) van die Karoo behoort ook tot die familie. Die Lentibulariaceae bestaan uit vyf genera en ongeveer 250 spesies, en ongeveer 200 van die spesies behoort tot die genus Utricularia. Vyftien daarvan kom in Suid-Afrika voor en hulle groei almal soos die ander lede van die familie in of naby water.
Die kroon, en dikwels ook die kelk, van die blomme is tweelippig en die onderste lip van die kroon is sakvormig of in die vorm van ʼn spoor. Baie van die Lentibulariaceae is insekte-etende plante. Die familie Acanthaceae bestaan uit ongeveer 220 genera en meer as 2000 spesies wat meestal in die warmer wêrelddele voorkom. Hulle is kruide, struike of bome wat veral in woude groei. In Suid-Afrikaanse woude bestaan die ondergroei dikwels grotendeels uit lede van hierdie familie.
Die kroon van die blomme is tweelippig en daar is 2 of 4 meeldrade aanwesig. Die families Verbenaceae en Lamiaceae word dikwels onder die orde Tubiflorae geklassifiseer, maar kan ook as 'n aparte orde, die Lamiales, beskou word. Die families Convolvulaceae en Cuscutaceae word ook deur sommige deskundiges onder die orde Tubiflorae geklassifiseer, terwyl ander dit as 'n aparte orde, die Convolvulales, beskou. Soms word die Cuscutaceae ook as deel van die Convolvulaceae geklassifiseer.
Die Convolvulaceae bestaan grotendeels uit rank plante en die verteenwoordigers daarvan het meestal kenmerkende tregtervormige blomme. Die familie word verteenwoordig deur ongeveer 55 genera en 1 600 spesies regoor die wêreld, behalwe in bale koue dele. Die grootste en bekendste genus is Ipomoea, waarvan daar ongeveer 50 spesies in Suid-Afrika voorkom. Ipomoea pes-caprae het groot, amper ronde blare en is een van die pionierplante op die sandduine langs die Ooskus van Suider-Afrika.
Die familie Cuscutaceae het slegs een genus (Cuscuta) met ongeveer 80 spesies wat oor die warmer dele van die wêreld versprei is. Al die spesies het lang, dun, slingerende stingels met slegs rudimentêre blare. Hulle is parasities en het geen chlorofil nie. Die meeste van die vyftien Suid-Afrikaanse spesies staan in die volksmond as dodder bekend.
Die ander families wat algemeen onder die nastergalagtiges geklassifiseer word, is die Hydrophyllaceae (170 spesies), die Nolanaceae (40 spesies) en die Plantaginaceae (270 spesies).
Beelde
[wysig | wysig bron]-
Blare en 'n blom. -
Die plant se blom van naby. -
'n Bessie.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409613, volume 20, bl. 1147
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Angiosperm Phylogeny Group (2009), "An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants: APG III", Botanical Journal of the Linnean Society 161 (2): 105–121, doi:10.1111/j.1095-8339.2009.00996.x
- ↑ Reveal, James L. (2011). "Summary of recent systems of angiosperm classification". Kew Bulletin. Royal Botanic Gardens, Kew. 66: 5–48. doi:10.1007/s12225-011-9259-y. S2CID 44982192.
- ↑ Reveal, James L. (17 Februarie 2011) [1998]. "Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – S, Solanales". Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium Alphabetical Listing by Genera of Validly Published Suprageneric Names. University of Maryland and Cornell University.
