Эрыванскае ханства
| Ханства | |||
| Эрыванскае ханства | |||
|---|---|---|---|
|
|||
 Ханства на карце ваенных дзеянняў у Закаўказскім краі з 1809 па 1817 год з межамі па Гюлістанскім мірным дагаворы. Тыфліс, 1902 год |
|||
|
|
|||
| Сталіца | Эрывань | ||
| Рэлігія | іслам (шыізм, сунізм), хрысціянства (ААЦ) | ||
| Грашовая адзінка | Qarapul[d] і Персідскі туман[d] | ||
| Плошча | каля 19 400 км²[2] | ||
| Насельніцтва | 110 120 (1826)[3]: Цюркскія плямёны[4][5] (азербайджанцы[6]), армяне, курды, персы | ||
| Форма кіравання | Абсалютная манархія | ||
| Тытул кіраўніка | Хан | ||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||
![Ваенны сцяг Эрыванскага хана[1]](/https/be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Eriwan_Khanate.JPG)
| Гісторыя Арменіі |
|---|
 |
Эрыванскае ханства — феадальнае валоданне, што ўтварылася ў 1747 годзе на часткі тэрыторыі беглербегства Чухур-Саад пасля смерці Надзір-шаха Афшора і падзення яго дзяржавы[7]. Ханства размяшчалася на тэрыторыях гістарычнай Усходняй Арменіі[8][9][10][11][12][13][14][15]. Сёння былая тэрыторыя ханства падзелена паміж сучаснай Рэспублікай Арменія і турэцкім ілам Ыйдыр.
У 1604 годзе Эрывань быў адваяваны ў туркаў-асманаў персідскім[16] шахам Абасам I[2][17]. Шах высяліў з горада ўсіх жыхароў, як хрысціянаў і іўдзеяў, так і мусульманаў[18][19]. Сярод дэпартаваных з Усходняй Арменіі, пераважную большасць складалі армяне, лік якіх на момант высялення складаў звыш 250,000 чалавек[20].
Пасля зацверджання ў рэгіёне ўлады дынастыі Сефевідаў горад стаў цэнтрам беглербегства. Першым беглербегам быў прызначаны палкаводзец Аміргунэ-хан (1604—1628)[21]. Пасля смерці Надзір-шаха (1747) пасада кіраўніка (з тытулам хана) стала спадчыннай[21]. Ханства было анексавана Расійскай імперыяй па завяршэнні руска-персідскай вайны 1826—1828 гадоў і аб'яднана з Нахічэванскім ханствам у адзіную Армянскую вобласць, стаўшы цэнтрам прыцягнення для армянскай іміграцыі.
Насельніцтва
[правіць | правіць зыходнік]З прыходам да ўлады дынастыі Сефевідаў, увесь Іран і іншыя краіны, непасрэдна падначаленыя кызылбашам, былі падзелены на улькі (феадальныя надзелы) паміж кіраўнікамі тых ці іншых плямён. У той жа час, шырокія тэрыторыі перадаваліся ў карыстанне ваярам з гэтых плямён. З такіх тэрыторый старое насельніцтва, зазвычай, выганялася. Так адбывалася, у прыватнасці, у Арменіі[22]. Так у XVI стагоддзі ў Ерэванскую вобласць былі паселены часткі цюркскіх кызылбашскіх плямён устаджлу, алпаут і байт, пры шаху Абасе I былі паселены таксама плямёны ахча-кайюнлу хаджар; яшчэ раней тут зацвердзіліся курдскія плямёны чамішкізек, хнуслу і пазукі[23]. Паміж 1600—1810 гадамі адбываецца масавае перасяленне мусульманаў з Персіі і Сярэдняй Азіі ва Усходнюю Арменію. Усяго ва Усходнюю Арменію было пераселена парадку 90 000 мусульман, у тым ліку 54000 цюркаў, 25 000 курдаў і 10 000 персаў[3].
Нягледзячы на войны, уварванні і перасяленні, армяне, цалкам імавернае, аж да XVII стагоддзя, усё яшчэ складалі большасць насельніцтва Усходняй Арменіі, аднак гвалтоўнае перасяленне парадку 250 000 армян персідскім шахам Абасам I рэзка скараціла армянскае насельніцтва рэгіёна[24][20]. У выніку войн, што доўжыліся стагоддзямі, да 1804 года насельніцтва горада Эрывані скарацілася да 6 000. Яно зноў пачало павялічвацца пры апошнім хане, і ў 1827 перавысіла 20 000. У выніку шматвяковых выгнанняў і эміграцый армяне складалі толькі 20 % насельніцтва горада[2]. Этнічны склад насельніцтва ўсяго ханства да падпісання мірнага дагавора паміж Расіяй і Персіяй (1828) складалі мусульмане (персы, азербайджанцы, курды) і армяне[2][6].
У 1779 годзе, падчас свайго паходу на Эрывань, цар Грузіі Іраклій II перасяліў у Грузію частку армянскага насельніцтва Эрыванскага ханства[25].
У 1795 годзе, аселае насельніцтва Эрыванскага ханства складала 122 000 чалавек, з якіх 90 000 (73,7%) армян і 30 000 (24,6%) цюркаў. Апроч аселага насельніцтва, было гэтак жа качавое насельніцтва, што складалася з цюркаў і курдаў, а гэтак жа персідскія салдаты, якія праходзілі тут вайсковую службу.
У 1795—1826 гадах, пачынаецца новая хваля антыармянскіх рэпрэсій, якая прывяла да ўцёкаў 70 000 армян, большасць з якіх беглі ў Расію, меншая ж частка — каля 20 000, беглі ў Грузію[26]. Нягледзячы на гэта ў 1831 годзе, праз 3 гады пасля далучэння вобласці да Расіі, тут жыло яшчэ 20 100 армян-старажылаў[27].
У выніку гэтых антыармянскіх рэпрэсій, у 1826 годзе насельніцтва Эрыванскага ханства складала ўжо ўсяго 110 120 чалавек і складалася з 31 588 аселых і паўаселых і 23 222 качавых азербайджанцаў (каля 10 000 сем'яў), 25 237 курдаў (5 223 сем'яў), 10 000 персаў (вайсковая эліта) і 20 073 армян (3 498 сем'яў). Каля 90 000 чалавек былі мусульманамі[28].
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]
Сталіцай вобласці была горад-крэпасць Эрывань. Крэпасць пабудавана ў 1582—1583 гадах пры асманах, якія захапілі рэгіён у 1554 годзе[2].
Эрывань была заваявана Сефевідамі ў туркаў-асманаў у 1604 годзе ў кіраванне шаха Абаса Вялікага, які прызначыў першым беклербекам Эрывані свайго набліжанага Аміргунэ-хана. З падзеннем дзяржавы Сефевідаў Эрывань была зноў занята туркамі, і па руска-турэцкага дагавору 1724 года[30]. Пётр I прызнаў турэцкі пратэктарат над ханствам[31]. Аднак ужо ў 1731 персідскія войскі пад камандаваннем Надзір-шаха зноў адваявалі ў туркаў гэтыя землі. Пасля забойства Надзір-шаха ў 1747 годзе і ўнутраных закалот у Іране, насталых пры слабой Зендскай дынастыі, Эрыванскае ханства, як паказвае амерыканскі гісторык Тадэвуш Свентахоўскі, разам з іншымі ханствамі Закаўказзя і Азербайджана ўступіла ў паўвекавы перыяд фактычнай незалежнасці, пры намінальнай уладзе Зендаў[32]. Правіцелі Эрыванскага ханства прыналежалі да цюркскага племя каджараў, паселенаму ў рэгіёне ў пачатку XV стагоддзя Тамерланам, гэтак жа як і кіруючая ў Іране дынастыя Каджараў[33].
З пачатку XVIII стагоддзя армяне Эрыванскага ханства вядуць барацьбу за нацыянальнае вызваленне[21]. гэтым змаганні яны былі падтрыманы грузінскім царом Вахтангам VI, а таксама насельніцтвам Гянджы. Армянскія паўстанцы актыўна бралі ўдзел у змаганні мелікстваў Сюніка і Карабаха (1724—1728) супраць турэцкай улады, а таксама ў руска-іранскіх войнах 1804—1813, 1826—1828 на боку Расіі[21].
Падчас першай руска-персідскай вайны Эрыванскую крэпасць двойчы абложвалі рускія (у 1804 годзе Цыцыянаў і ў 1808 Гудовіч), і абодва разы беспаспяхова; па Гюлістанскаму мірнаму дагавору Расія прызнала ханства «ў здзейсненай уладзе» Персіі[34]. 5 кастрычніка 1827 года Эрывань была ўзята генералам Паскевічам, што атрымаў за гэта тытул графа Эрыванскага. 10 лютага 1828 года па Туркманчайскага мірнага дагавора персідскі шах перадаваў ханства «ў поўную ўласнасць» Расійскай імперыі[35].
У сакавіку 1828 з тэрыторый Эрыванскага і Нахічэванскага ханстваў была ўтворана Армянская вобласць, куды было дазволена перасяляцца армянам з Ірана і Турцыі, частка з якіх гэтым дазволам скарысталася і пры заступніцтве ўрадоўцаў царскай Расіі перайшлі на тэрыторыю наватворнай вобласці[36][37].
Помнікі гісторыі і культуры
[правіць | правіць зыходнік]Архітэктура
[правіць | правіць зыходнік]У перыяд дынастыі Каджараў Эрывань была вельмі багатая. Горад ахапляў плошчу больш, чым адну квадратную мілю, і яго наваколле і сады пакрывала прыблізна 18 міль. Гарадскія і архітэктурныя ўзоры ў Эрывані паўтаралі агульныя схемы і праекты блізкаўсходніх гарадоў таго перыяду. У горадзе знаходзіліся больш за 1700 будынкаў, 850 крам, 8-9 мячэцяў, 7 цэркваў, 10 лазняў, 7 вялікіх караван-сараяў, 5 плошчаў (майданаў), 2 кірмашы і 2 школы-медрэсэ[2]. Гісторык XVIII стагоддзя Сімяон Ерэванцы апісвае[38] 21 армянскіх цэркваў і манастыроў Эрыванскага ханства[39].
 |
 |
 |
 | ||||
| Царква Аствацацын у Ерэване, XVII стагоддзе | Царква Заравор (Святой Багародзіцы) у Ерэване, XVII стагоддзе | Ханская мячэць 1810-ых гадоў у Эрывані на паштоўцы Расійскай імперыі | Блакітная мячэць у Ерэване, 1764—1768 гады. Пабудавана ў гады кіравання Хусейн Алі-хана Каджара |
Эрыванская крэпасць
[правіць | правіць зыходнік]Эрыванская крэпасць была пабудавана асманамі, а менавіта губернатарам Фархад-пашай у 1582—1583 гадах і стала грунтам абароны супраць нападаў Сефевідаў. Крэпасць некалькі разоў пераходзіла ў рукі персаў і назад. У 1604 годзе захоплена шахам Абасам, але потым вернута пад кантроль асманаў. У 1635 годзе яна зноў была захоплена сефевідамі. Канчаткова кантроль Персіі замацаваўся ў 1639 годзе з падпісаннем дагавора[2].
Уваход і выхад з крэпасці ўжыццяўлялася праз тры магутныя прыгонныя вароты: «Тэбрызскія» з паўднёвага боку, «Мейданскія» з паўночнага боку, і «Кёрпю», якія выводзілі проста на мост. Над кожнымі варотамі вывешваўся сцяг.
Ханскі палац
[правіць | правіць зыходнік]Ханскі палац быў пабудаваны адначасна з крэпасцю і знаходзіўся ў ёй. У 1605—1625 гадах на загад кіраўнікі Эрывані Аміргунэ-хана Каджара палац быў перабудаваны. У 1760—1770 гадах на загад кіраўніка Эрывані Гусейн Алі-хана была праведзена перабудова палаца. У 1791-ым годзе на загад сына Гусейн Алі-хана Мухамед-хана да палацавага комплексу былі дабудаваны люстраная зала і летняя рэзідэнцыя.
 |
 | ||
| Сардарскі палац каля Эрывані. Паштоўка імперскага часу | Люстэркавая зала палаца. Рыс. Р. Гагарына |
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Музей гісторыі Азербайджана, № 473
- ↑ а б в г д е ё Encyclopædia Iranica: Erevan Архівавана 16 студзеня 2012.Арыгінальны тэкст (англ.)
Due to centuries of warfare, by 1804 Erevan’s population had been reduced to 6,000. It began to rise once again during the tenure of the last khan, and in 1827 it exceeded 20,000, with the Armenians forming barely twenty percent of the population. Following the Treaty of Torkamānčāy and the Armenian immigration from Persia and Turkey, the Armenian population rose to 40 percent of the total. The overall population, however, decreased to some 12,000, as the Persian forces and administration. emigrated. <…> The khanate covered an area of approximately 7,500 square miles. <…> Muslims (Persians, Turco-Mongols, Kurds) made up 80 percent of the population and were either sedentary, semi-sedentary, or nomadic. Christians (all Armenians) constituted the remaining 20 percent of the population and lived in Erevan or the villages. The Armenians dominated the various professions and trade in the area and were of great economic significance to the Persian administration.
- ↑ а б George A. Bournoutian. The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826-1832(англ.) // Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN". — 1980. — № 91. — С. 12.
- ↑ Muriel Atkin. Russia and Iran, 1780—1828. University of Minnesota Press, 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246. P.11 Арыгінальны тэкст (англ.)
The population of the Muslim-ruled area may have been in the vicinity of 80,000 families representing diverse ethnic and religious groups. Yerevan was the most populous, with well in excess of 100,000 Muslim and Armenian inhabitants, while Baku and Talesh were the least populous. Baku’s small population was related in part to the khanate’s small geographic size—it was virtually a city-state— and Talesh was a remote area with few attractions. The largest group of east Caucasians were Muslims belonging to Turcoman tribes, but this was not a homogeneous group.
- ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 248—249. — 592 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.Арыгінальны тэкст (руск.)
В указе русско-иранские мирные договоры 1813 и 1828 гг. объявлялись началом «расчленения азербайджанского народа, переделом наших исторических земель» (речь идёт о периоде, когда восточнокавказские тюрки еще и не думали о том, чтобы становиться «азербайджанским народом» и даже не знали этого термина. — В. Ш.).
- ↑ а б Firuz Kazemzadeh. Reviewed Work(s): Eastern Armenia in the Last Decades of Persian Rule, 1807—1828 by George A. Bournoutian. International Journal of Middle East Studies, Vol. 16, No. 4. (Nov., 1984), pp. 566—567. Арыгінальны тэкст (англ.)
The land was mountainous and dry, the population of about 100,000 was roughly 80 percent Muslim (Persian, Azeri, and Kurdish) and 20 percent Christian (Armenian).
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 74.: Арыгінальны тэкст (руск.)
В Ереванской (Чухур-Са'дской) области (вилайете) большая часть территории составляла земли дивана и находилась под непосредственным управлением местного беглербега. После смерти Надир-шаха беглербегство стало наследственным и превратилось в полунезависимое ханство.
- ↑ Советская историческая энциклопедия. Статья: Ереванское ханство
- ↑ Большой энциклопедический словарь. Статья: Ереванское ханство
- ↑ Энциклопедический словарь (2009). Статья: Ереванское ханство
- ↑ Энциклопедия Ираника. Статья: Erevan. Арыгінальны тэкст (англ.)
Like all of eastern Armenia, Erevan remained a bone of contention between the Ottomans and the Persians for many decades.
...
Finally in 1639, as a result of the Treaty of Zohāb, eastern Armenia, including Erevan, fell into the Persian zone.
...
Made the center of their rule in Eastern Armenia by the Persians in the sixteenth century, Erevan has remained the capital of Eastern Armenia ever since. - ↑ George Boumoutian «A Concise History of the Armenian People», стр. 214: стр. 240:Арыгінальны тэкст (англ.)
Nader removed a number of Turkic tribes from eastern Armenia, especially Karabagh, and divided the region into four khanates: Yerevan, Nakhichevan, Ganja, and Karabagh
Арыгінальны тэкст (англ.)By controlling Karabagh and Ganja, Russia became master of half of eastern Armenia.
...
Rather, in the wake of Russia’s wresting of one half of eastern Armenia, the Russian Armenian leadership’s main concern was liberating the other half, that is, the khanates of Nakhichevan and Yerevan, which included Ejmiatsin, the religious focal point for many Russian Armenians. - ↑ Dawn Chatty «Displacement and Dispossession in the Modern Middle East», стр. 138
- ↑ Charlotte Mathilde Louise Hille «State Building and Conflict Resolution in the Caucasus», стр. 64
- ↑ The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History. — Academic International Press, 1994. — Vol. 10.Арыгінальны тэкст (англ.)
EREVAN KHANATE, A khanate founded on the territory of eastern Armenia in 1604.
- ↑ Abbas I (Safavid shah of Persia) (англ.). — артыкул з Encyclopædia Britannica Online.
- ↑ Эривань // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Relation des grandes guerres et victories obtenues par le roy de Perse Shah Abbas contre les epmereurs de Turquie, Mahomet et Achmet son fils. Par le P. Fr. Anthoine de Gouvea, traduit de l’original portuguais, Rouen, 1646, pp. 225.
- ↑ Аракел Даврижеци. Книга историй
- ↑ а б Джордж Бурнуцян. Раздел «Eastern Armenia from the Seventeenth Century to Russian Annexation» в книге «The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century». Пад рэдакцыяй Р. Аванісяна. Стр. 96: Арыгінальны тэкст (англ.)
By the end of the eighteenth century, the Armenian population of the territory had shrunk considerably. Centuries of warfare and invasions combined with the tyranny of local khans had forced the emigration of the Armenians. It is probable the until the seventeenth century, the Armenians still maintained a majority in Eastern Armenia, but the forced relocation of some 250,000 Armenians by Shah Abbas and the numerous exoduses described in this chapter had reduced the Armenian population considerably.
- ↑ а б в г Ереванское ханство — артыкул з БСЭ
- ↑ История Востока. В 6 томах. Том 3. Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI-XVIII вв. Глава 5. Государство Сефевидов в XVI — начале XVIII в.: Арыгінальны тэкст (руск.)
Исмаил так и не преуспел в своих попытках ослабить власть кызыл-башских эмиров, которые безраздельно господствовали в Сефевидском государстве. По сути дела, весь Иран и прочие страны, непосредственно подчиненные кызылбашам, были разделены между главами тех или иных «племен» на владения улька. Кроме того, обширные территории передавались в пользование воинам, членам* этих «племен». С таких территорий старое население, как правило, изгонялось. Так происходило в Армении и некоторых других областях.
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 74.
- ↑ А. Новосельцев, В. Пашуто, Л. Черепнин. Пути развития феодализма. — М.: Наука, 1972. — С. 47.:Арыгінальны тэкст (руск.)
А затем началось сельджукское нашествие. Оно нанесло первый катастрофический удар по армянскому этносу. Часть Васпуракана, Гохтн, и, наконец, Сюник стали объектом захвата сельджуков в первую очередь. В результате резкой и достаточно фанатичной политики сельджукских владык, в политических целях принявших ислам и ставших его очередным „оплотом“, армянское население вынуждено было покидать родную землю и эмигрировать на север в пределы Грузии и особенно в Киликию.
Сражение при Манцикерте (Маназкерте) привело к окончательной потере Армении Византией. Теперь центрами армянской политической и культурной жизни стали Киликия и Албания. Эта последняя в XII—XIII вв. была тесно связана с Грузией и порой от неё зависела. В последующие века процесс этнических изменений продолжался, пока «метс сюргюн» («великое изгнание») — армяно-тюркское) Аббаса I в начале XVII в. не привело к резкому сокращению армянского населения Восточной Армении. - ↑ Н. М. Кортуа. Русско-грузинские взаимоотношения во второй половине XVIII века. — Издат. Тбилисского Унив., 1989. — С. 133.
- ↑ Джордж Бурнуцян. «The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabakh Архівавана 19 жніўня 2010.»: Арыгінальны тэкст (англ.)
All documents relating to the Armenian immigration make it clear that Russia, for political, military, and economic reasons, strongly encouraged the Armenians to settle in the newly-established Armenian province, especially the region of Erevan, which between 1795 and 1827 had lost some 20,000 Armenians who had immigrated to Georgia.
- ↑ Н. Г. Волкова. Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. / Отв. ред. В. К. Гарданов. — Кавказский этнографический сборник. — Наука, 1969. — Т. IV. — С. 8.
- ↑ George A. Bournoutian. The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826-1832(англ.) // Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN'. — 1980. — № 91. — С. 12.
- ↑ Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780—1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press Press, 2008, ISBN 0-521-58336-5 Арыгінальны тэкст (англ.)
In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the muslim-ruled khanates of the eastern Caucasian as well as to the area south of the Araz River as fas as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan.
- ↑ Русско-турецкий договор 1724 в БСЭ
- ↑ Русско-персидские войны(руск.) // Энцыклапедыя «Кругасвет».
- ↑ Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. — Cambridge, UK, Cambridge University Press, 2004. — P.2. Арыгінальны тэкст (англ.)
In 1747 Nadir Shah, the strong ruler who had established his hold over Persia eleven years earlier, was assassinated in a palace coup, and his empire fell into chaos and anarchy. These circumstances effectively terminated the suzerainty of Persia over Azerbaijan, where local centers of power emerged in the form of indigenous principalities, independent or virtually so, inasmuch as some maintained tenuous links to Persia’s weak Zand dynasty. Thus began a half-century-long period of Azerbaijani independence, albeit in a condition of deep political fragmentation and internal warfare. Most of the principalities were organized as khanates, small replicas of the Persian monarchy, including Karabagh, Sheki, Ganja, Baku, Derbent, Kuba, Nakhichevan, Talysh, and Erivan in northern Azerbaijan and Tabriz, Urmi, Ardabil, Khoi, Maku, Maragin, and Karadagh in its southern part.
- ↑ Аббас-Кули-Ага Бакиханов. Гюлистан-и Ирам («История восточной части Кавказа»). — Баку, 1991. — С.172. На прыналежнасць да каджараў апошняга кіраўніка Эрыванскага ханства, Хусейна Кулі-хана, паказвае таксама Дж. Бурнуцян (Encyclopædia Iranica: Ḥosaynqoli Khan Sardār-E Iravāni Архівавана 7 красавіка 2011. (англ.)).Арыгінальны тэкст (руск.)
Часть каджаров некогда переселилась в Анатолию и Сирию. Эмир Теймур (Тамерлан) переселил 50 тысяч семейств каджаров в Кавказский край и поселил их в Эриване, Гандже и Карабаге, где они в течение времени еще более умножились. Многие из этих каджаров при сефевидских шахах были государственными деятелями и управляли Арменией и Ширваном. Это от них произошли эриванские и ганджинские ханы.
- ↑ Гюлистанский мирный договор
- ↑ Туркманчайский мирный договор
- ↑ А.Грибоедов. Записка о переселеніи армянъ изъ Персіи въ наши области. 1928 г.
- ↑ И. К. Ениколопов. Грибоедов и Восток. — Ереван, 1954.
- ↑ Симеон Ереванци // Армянская советская энциклопедия. — Ер.: 1984. — Т. 10. — С. 372.
- ↑ Симеон Ереванци. Джамбр. Памятная книга, зерцало и сборник всех обстоятельств Святого престола Эчмиадзина и окрестных монастырей. Изд. восточной литературы. М. 1958
