Юлианан рузма
| Рузма | |||
|---|---|---|---|
| Рузманах дерг | |||
| Рузман тайпа |
|||
| ЧухӀоттам високосийн |
1/4 | ||
|
| |||
| Кхин рузманаш | |||
| Армелинан •Эрмалойн: шираэрмалойн, керстачеран • Ассирийн • Ацтекийн • Бахаин • Бенгалийн • Буддийн • Вавилонан • Византийн • Малхбаленславянийн • Вьетнаман • Гильбурдан • Голоценан • Григорийн • Гуьржийн • Дарийн • Ширагрекийн • Ширамисран • ШирахӀиндин • ШирагӀажарийн • Шираславянийн • Жуьгтийн • Зороастрийн • ХӀиндийн • Инкийн • Иранан • Ирландин • Исламан • Кельтийн • Цийн • Контан • Коптийн • Малайн • Майян • Масонийн • Миньго • Непалан • Керлаюлианан • Пролептийн: юлианан, григорианан • Руман • Румийн • Симметрин • Советийн • Цхьанаэшшарниг • Тамилан • Тайхойн: беттан, маьлхан • Тибетан • Кхаазаман • Туван • Туркменийн • Французийн • Хакасийн • Ханаанейн • Хараппийн • Чучхе • Шведийн • Шумерийн • Эфиопийн • Юлианийн • Яван • Японийн | |||
Юлиа́нан рузма — коьртехь Созиген волуш искандрийн астрономийн тобано йина йолу рузма. Рузман цӀе тиллина Юлий Цезаран сий деш. Цуьнан омарца йукъайаьккхина Руман имперехь 1 январехь вайн эрал 45 шо хьалха. Юлианан рузманца шо долало 1 январехь, хӀунда аьлчи оцу дийнахь вайн эрал 153 шо хьалха дуьйна комицеш хаьржина консулаш шайн дарже кхочура[1].
Юлианан рузмано хийцина шира руман рузма, иза Эллинийн Мисаран астрономин оьздангаллан бух тӀехь йина йара. Киевн Русехь рузманах олура «Дуьнекхолларан гуо», «Килсан гуо», индикт, «Сийлахь-йоккха индиктион»[2].
Юлианан рузманах таханлерачу Россехь шира оьмар олу.
Юлианан рузма йукъайаккхар
[бӀаьра нисйан | нисйан]Юлианан рузма йукъайаьккхина эдикта Юлий Цезара, цуьнан заманарчу руман рузман бух тӀетевжина йара. Руман рузманахь шийтта бутт бара, дерриг 355 де а долуш. Иза шерал 10 де сов кӀезиг йолундела, хан хене мел йолу 23 февраль чекхдаьлчи кхин тӀе бутт тохара (Mensis Intercalaris). Кхин тӀе бутт тохаран сацам бора понтифика. Кегаре болучу хенахь иза рожехь цанислора, цул сов, понтифика цкъацца сацам бора политикин хьоле хьожжий, цхьацца консулийн урхалла дахдархьама (ши консул хоржура цхьаьна шеран, урхалла дора январера вукха шеран январь кхаччалц).
Цезарь Ӏедале вогӀуш рузман терахьаш хаъал къаьсташ дара йолчу шеран заманех. Вайн эрал 46 шо хьалха Цезара рузман хийцам бира, Ӏалашо йара рузма шеран заманашца нисйар а, иштта баланаш тӀаьхьа ца хилийтар а. Цезара хийцира рузма, беттан бохалла а хийцина, уьш вовшахтоьхчи 365 де кхочур долуш. Деа шарахь цкъа, 23 февраль чекхдаьлчи цхьа де тӀетухуш хилла. Плинийс йаздо, и хийцам бинера искандрийн астрономан Созигенан гӀоьнца. Рузма йолийра вайн эрал 45 шо хьалха 1 январехь.
Рузма шеран заманашца нисйархьама, Цезара тӀетуьйхира кхин 67 де ноябрний, декабрний йукъа ши бутт хӀоттийна (Intercalaris Prior а, Intercalaris Posterior а). Mensis Intercalaris цхьаьна вайн эрал хьалхара 46 шеран дохалла 445 де дара.
Цезара хийцира квинтилис (Quintilis) бутт шен сийнна, Iulius (июль) цӀе тиллина. ТӀаьхьа масех императоро беттанашна шайн цӀераш елира, амма, июль боцуш, август бен ца йисира тахане кхаччалц.
Руман а, юлианан а рузманера денойн барам
[бӀаьра нисйан | нисйан]Руман рузма кхаа дийнах цхьаъ йуханехьа дагардаран бух тӀехь йара, царех календ (беттан хьалхара де), нон (беттан доьалгӀа дакъа) йа ид (беттан йукъ) олура. Мартехь, майхь, июлехь, октябрехь идаш беттан 15-гӀа деношкахь хуьлура, ткъа нонаш — 7-гӀа дийнахь, бисинчу беттанашкахь — 13-гӀа а, 5-гӀа а деношкахь ший а. Терахь йуханехьа дагардора уллерчу календан, идан, йа нонан тӀиера; иштта апрелан хьалхара дийнах апрелан календаш олура, мартан тӀаьххьара де — апрелан календел хьалхара денош (Pridie Kal Apriles), мартан тӀеххьарчул хьалхарчу дийнах — апрелан календ кхача кхоалгӀа де, иштта дӀа. Иштта терахьаш билгалдахар дукха лаьттира юлианан рузманехь.
Йуккъера бӀешераш доладелира вай доьлла беттан массо а деношна лоьмар хӀоттийна йолу чот лелоран система. Тахана иштта система массанхьа лелош йу, руман терахьийн система йукъара дӀайаьлла.
Юлианан рузман структура
[бӀаьра нисйан | нисйан]Юлианан рузманехь кхо шо лаьтта 365 дийнах, декъало 12 беттан. 4 шарахь цкъа кхайкхадо високосан шо, оцу шарахь цхьа де сов ду — 29 февраль (цул хьалха тера система йинера Дионисийн зодиакан рузмехь). Иштта, юлианан шо лаьтта йуккъера барам 365,25 дийнахь, из адеха хуьлу тропикийн шарал (йуккъера барам — 365 де 5 сахьт 48 минот 45,19 секунда) 11 минот а, 15 секунда а.
Юлианан рузманехь шераш хуьлу високосан а, високосан доцуш а; шеран хьалхара де ворхӀаннах муьлхханиг а хила тарло оршот тӀиера кӀиранде кхаччалц. Цара цхьаьна ло рузман 2 × 7 = 14 вариант.
Беттанаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]
| № | Бутт | Денойн барам |
|---|---|---|
| 1 | Январь | 31 |
| 2 | Февраль | 28 (високосан шарахь — 29) |
| 3 | Март | 31 |
| 4 | Апрель | 30 |
| 5 | Май | 31 |
| 6 | Июнь | 30 |
| 7 | Июль | 31 |
| 8 | Август | 31 |
| 9 | Сентябрь | 30 |
| 10 | Октябрь | 31 |
| 11 | Ноябрь | 30 |
| 12 | Декабрь | 31 |
Беттан денойн барам дагахь латтон бакъо
[бӀаьра нисйан | нисйан]Беттан денойн барам дагахь латтош цхьа атта агӀо бу — «куьйган даьӀахкийн бакъо».
Лакхарчу суьртан тӀехь ма-гайттара, куьйган керайукъ бухахь йолуш буй а бина ши куьг цхьанатоьхчи, тӀеевллачу куьйган пӀелгийн голашца а, церан яккъашца а хаало мас де ду баттахь. Иза хаархьама январь тӀиера волавелла беттанаш дагардан деза, даьӀахкаш а, церан яккъаш а йагарйеш. Январан кхочу дуьххьара даьӀахк (бутт — 31 де), февралан шина даьӀахкан йукъ кхочу (боца бутт), мартан — даьӀахк, иштта дӀа. Хьалхий тӀехьий богӀу беха ши бутт — июль а, август а — нисло лулахь йолчу шина куьйган йисттерачу даьӀахкашна тӀе (шина буьйнан йукъ лоруш йац).
Кхин а йу мнемонин бакъо «Ап-юн-сен-но». Оцу дешан дешадакъано гойту беттийн 30 дийнах лаьттачу беттийн цӀераш. Хууш ду, февралехь шере хьаьжжина 28 йа 29 де дуй. Ткъа дисинчеран 31 денош ду. ХӀара бакъо атта хилар куьйган даьӀахкаш ягарйан ца йезар ду.
Юлианан рузма Русехь
[бӀаьра нисйан | нисйан]Русехь йара масех тайп-тайпана рузман оьмар, иза доьзна дара византийн рузманца шо 1 сентябрехь долалуш хиларца, ткъа малхбален славянаш керсталла тӀеоьцуш ца хийцира шира рузманца шо мартехь доладалар.
Византийн шо доладаларах сентябран оьмар олура, ткъа шолгӀачу шеран мартехь доладаларх (аьлчи а, византийн шерал ах шо тӀаьхьа) – мартан оьмар. Мартан шо сентябран шерал ах шо хьалха лелош йолу рузманах ультрамартан оьмар олура. XII бӀешо кхаччалц Русехь алсама лелайора мартан оьмар, ткъа XII—XIII бӀешерашкахь шуьйра лелон йолийра ультрамартан оьмар. 1492 шарахь дуьйна алсамделира сентябран шо лелор, ший а мартан шераш долу рузма аратеттина.
Историн тептарш карладохуш болчара рузман дехьа-сехьа бовлар лелон тарлора, керлачу рузманца терахьаш нисдеш. Иштта кхетадо тайп-тайпанчу тептаршкарчу хронологи цхьа-ши шо галйалар.
Григорианан рузмано арататтар
[бӀаьра нисйан | нисйан]
Юлианан рузманехь 365 1/4 де ду, иза 11 минот сов деха ду мелхан («тропикан») шарал, хӀора 128 шо даьлчи тӀекхета совнаха цхьа де. Иза бахьнехь, масала, Ӏийса пайхӀамар вина де, дуьхьанца нислуш хилла Ӏаьнан малхлаттарца, тӀаьхь-тӀаьхьа бӀаьстенга дӀахуьлу. Уггар боккха бала бора бӀаьстенан де-буьйса нисдаларо, оцу тӀера дагардо Пасха. Юлианан рузманехь Пасхан ден чот йан бӀаьстенан де-буьйса нисдаларан терахь тӀеэцна 21 март, XVI бӀешарахь бӀаьстенан де-буьйса нисдалар итт де хьалха хуьлура. Башхалла хааелира шолгӀа эзар шераш долалуш, ийшира рузма нисйар, амма 1582 шарахь бен папас Григорий XIII-гӀачо арабаьккхира рузман тӀехь хийцамаш баран хӀоттам. Шен цӀе григорианан хиллачу керлачу рузманехь кӀезга дира висакосан шераш, Пасхан де лоруш керла формула ялийра. БӀаьстенан де-буьйса нисдалар 21 марте далорхьама 10 де йукъара даьккхира, 1582 шеран 4 октябран тӀаьхьадогӀу де кхайкхийра 15 октябрь.
Протестантийн пачхьалкхаш йитира юлианан рузма кӀег-кӀезиг йуьтуш, XVII—XVIIӀ бӀешерашкахь; тӀаьххьарниг хилира Йоккха Британи (1752 шо) а, Швеци а.
Россехь григорианан рузма йукъайаьккхина 26 январехь 1918 шеран В. И. Ленина куьг йаздинчу Совхалкъкоман декретаца[3].
ТӀаьххьара григорианан рузман тӀеелира Желтойчоь 1924 шарахь, Туркойчоь 1926 шарахь, Мисар 1928 шарахь[4].
Юлианан рузма динехь
[бӀаьра нисйан | нисйан]Православехь
[бӀаьра нисйан | нисйан]Тахана юлианан рузма лелайо цхьайолчу меттигерачу православин килсанаш: Иерусалиман, Оьрсийн, Сербийн, Гуьржийн. Иштта юлианан рузма лелайо дукха йолу канонера йоцучу юрисдикцеш.
2014 шеран 15 июнехь юлианан рузман тӀейаьлла (нийса аьлчи, йуха а еана цунна тӀе) Польшин православин килса[5][6].
Цул сов, иза лелайо цхьайолчу килсанаш кхечу Европин пачхьалкхашкахула, ткъа иштта АЦШхь, Афонан (Константинополан патриархат) килсанаша а, кхечу кхолламаша а, цхьайолчу Румынин православин килсан (Бессарабийн митрополи[7] а, Украинин викариаталла[8] а) епархеш, грекийн шираоьмар лелочара, кхин а 1920-гӀа шерашкахь керлаюлианан рузма дехьабовлар тӀе ца эцна шираоьмарехь болчеран Элладин килса а, кхин килсанаш а.
Амма массо а, керла рузма тӀеэцна православин килсанаша, Финляндин килса йоцург, — хьалха санна лору Пасхан де даздар а, Ӏиданаш а, Пасхан терахьех дозу кхин терахьаш а — Александрийн пасхалица а, юлианан рузманца а.
Католицизм
[бӀаьра нисйан | нисйан]Юлианан рузма лелайо меттигерачу Украинин грекан-католикийн килсано (Украинин диаспоран приходаш дӀайаьхчихьа) а, Российн грекан-католикийн килсано а, уьш йу малхбален католикийн 22 килсана йукъара.
Юлианан а, григорианан а рузманийн терахьашна йукъара башхалла
[бӀаьра нисйан | нисйан]Юлианан а, григорианан а рузманийн терахьашна йукъара башхалла тӀехь-тӀехьа сов йолуш йу високосан шераш цхьаьнаэшшара цахиларна: юлианан рузманехь високосан дерриг деанна декъалуш долу (4 буха хӀума а ца дуьсуш декъалуш долу) шераш ду. Григорианан рузманехь шо високосан хуьлу, нагахь иза 4 декъалахь, амма шераш, иштта 100 декъалуш долу, високосан хуьлу, нагахь уьш иштта 400 декъалахь. Иштта, 1 де сов довлу денош рузманашна йукъара, догӀу бӀешо чекхдолучу лоьмар 100 йекъалуш долу, ткъа 400 йекъа ца луш долчу шеран 1 мартехь.
Терахь 5 октябрь юлианан рузманца нийса хуьлу григорианан рузманера 1582 шеран 15 октябрь терахьца; дисина муьрийн терахьаш нийса ду терахьашца 1 март — 29 февраль юлианан рузманца.
Юлианан рузман а, григорианан рузман а терахьийн башхалла муьрашца[9][10][11][12]:
| Башхалла, денойн | Мур (юлианан рузманца) | Мур (григорианан рузманца) |
|---|---|---|
| 10 | 5 октябрь 1582 — 29 февраль 1700 | 15 октябрь 1582 — 11 март 1700 |
| 11 | 1 март 1700 — 29 февраль 1800 | 12 март 1700 — 12 март 1800 |
| 12 | 1 март 1800 — 29 февраль 1900 | 13 март 1800 — 13 март 1900 |
| 13 | 1 март 1900 — 29 февраль 2100 | 14 март 1900 — 14 март 2100 |
| 14 | 1 март 2100 — 29 февраль 2200 | 15 март 2100 — 15 март 2200 |
| 15 | 1 март 2200 — 29 февраль 2300 | 16 март 2200 — 16 март 2300 |
Юлианан а, григорианан а рузманашна йукъара башхалла сов мел ели, юлианан рузма лелош йолу православин килсанаша, 2101 шарахь дуьйна, Ӏийса пайхӀамар вина де 7 январехь даздийр дац, XX—XXI бӀешерашкахь санна, ткъа 8 январехь даздийр ду, делахь а литургин рузманехь и де нийса хир ду 25 декабрца (ширачу оьмарца)[13].
Хьажа иштта
[бӀаьра нисйан | нисйан]Билгалдахарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- ↑ Климишин И. А. Календарь и хронология. — 3-е изд. — М.: Наука, 1990. — С. 287—292. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
- ↑ А. Н. Зелинский. Конструктивные принципы древнерусского календаря Архивйина 2012-01-05 — Wayback Machine // Контекст. М., 1978. С. 62—135.
- ↑ История календаря в России и в СССР
- ↑ Крис Тёрни. Изменчивый календарь // Кости, скалы и звезды. Наука о том, когда что произошло = Bones, Rocks and Stars: The Science of When Things Happened. — Альпина нон-фикшн. — 240 p. — 3000 экз. — ISBN 978-5-91671-087-8, ISBN 978-0-230-55194-7.
- ↑ Zmiana kalendarza liturgicznego.(поляк.)
- ↑ Православные Польши вернулись к юлианскому календарю // Фома, журнал, официальный сайт, 05 февраля 2015 г.
- ↑ "Молдавская митрополия РПЦ требует от властей Молдавии пересмотра решения об объявлении 25 декабря выходным днем". Regnum. 2009-12-10. Дата обращения: 2017 ш. 26 августехь.
- ↑ Mitropolia Banatului (рум.). Secretariatul de Stat pentru Culte. ТӀекхочу дата: 2017 шеран 26 август. Архивйина 2017-08-26 — Wayback Machine
- ↑ Селешников С. И. История календаря и хронология. — М.: Наука, 1970. — С. 70—72. — 224 с. — 11 000 экз.
- ↑ Климишин И. А. Календарь и хронология. — 3-е изд. — М.: Наука, 1990. — С. 308—309. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
- ↑ Куликов С. Нить времён. Малая энциклопедия календаря с заметками на полях газет. — М.: Наука, 1991. — С. 140—146. — 288 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-02-014563-7.
- ↑ Nautical almanac offices of the United Kingdom and the United States. Explanatory Supplement to the Astronomical Ephemeris and The American Ephemeris and Nautical Almanac. 1961 page 417.(ингалс.)
- ↑ Православие и мир. О календаре. Новый и старый стиль: по юлианскому календарю «день празднования Рождества Христова, 25 декабря, со временем переместится на весну».
Хьажоргаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Календарь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Перевод дат юлианского календаря в другие календари Архивйина 2013-04-17 — Wayback Machine
- Перевод между юлианскими и григорианскими датами
- Табличный пересчет дат между юлианским и григорианским календарями
- Наиболее частые вопросы по дате Пасхи. Архивйина 2011-08-11 — Wayback Machine