Αντίγονος ο Μονόφθαλμος
| Αντίγονος Α΄ | |
|---|---|
.jpg) Δύο όψεις νομίσματος του Αντιγόνου. | |
Βασιλιάς της Μακεδονίας (της δυναστείας των Αντιγονιδών) | |
| Περίοδος | 306 - 301 π.Χ. |
| Διάδοχος | Δημήτριος Α΄ |
| Γέννηση | 382 π.Χ. Ελιμία της Μακεδονίας |
| Θάνατος | 301 π.Χ. Ιψός της Φρυγίας |
| Σύζυγος | Στρατονίκη |
| Επίγονοι | Φίλιππος (γιος Αντίγονου Μονόφθαλμου) Δημήτριος ο Πολιορκητής |
| Οίκος | Αντιγονιδών |
| Πατέρας | Φίλιππος |
 Σχετικά πολυμέσα | |
| δεδομένα () | |
Ο Αντίγονος Α΄ Κύκλωψ ή Μονόφθαλμος (382-301 π.Χ.) ήταν Μακεδόνας ευγενής καταγόμενος από την Ελιμεία, στρατηγός του Μεγάλου Αλέξανδρου. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, ο Αντίγονος υπήρξε κεντρικό πρόσωπο στους "Πολέμους των Διαδόχων" και ίδρυσε τη Δυναστεία των Αντιγονιδών αφού ανακηρύχθηκε βασιλιάς το 306 π.Χ.
Κατάτμηση της Αυτοκρατορίας
Ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ (γιατί είχε χάσει το αριστερό του μάτι σε μια μάχη), από το βασιλικό γένος της Ελιμείας, είχε διορισθεί, από τον Αλέξανδρο, κυβερνήτης της Μεγάλης Φρυγίας το 333 π.Χ. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου (323 π.Χ.), στην πρώτη διανομή του κράτους στην Βαβυλώνα, έγινε σατράπης της χώρας αυτής καθώς και της Παμφυλίας και Λυκίας. Στη συνέχεια ο Αντίγονος επέσυρε την οργή του Περδίκκα για το λόγο ότι αρνήθηκε, ενώ του ζητήθηκε, να βοηθήσει τον Ευμένη να καταλάβει της επαρχίες που του παραχωρήθηκαν (Παφλαγονία και Καππαδοκία), των οποίων η κατάκτηση δεν είχε ολοκληρωθεί από τους Μακεδόνες. Επειδή οι φιλοδοξίες του Περδίκκα είχαν εκδηλωθεί, ο Αντίγονος διέφυγε με το γιο του Δημήτριο στην Ελλάδα, όπου συμμάχησε με τον Αντίπατρο (αντιβασιλέα της Μακεδονίας). Σε αυτή τη φάση σχηματίζεται ένας συνασπισμός κατά του Περδίκκα με κύριους πρωταγωνιστές τον Αντίπατρο, τον Πτολεμαίο, τον Κρατερό και τον Αντίγονο. Σύμμαχος του Περδίκκα παραμένει ο Ευμένης, ο οποίος καταφέρνει να εξοντώσει τον Κρατερό σε μάχη που έγινε στην Ελλησποντιακή Φρυγία ή στην Καππαδοκία . Το 321 π.Χ. σκοτώνεται ο Περδίκκας στην προσπάθεια να εξουδετερώσει τον Πτολεμαίο και έλαβε χώρα νέα κατάτμηση της αυτοκρατορίας (Δεύτερη διανομή του Τριπαραδείσου της Άνω Συρίας το 321 π.Χ.).
Στον Αντίγονο ανατέθηκε ο πόλεμος κατά του εναπομείναντος Ευμένη ο οποίος αν και ήταν ικανότατος και στα πολεμικά, δεν πλαισιωνόταν από πιστούς συνεργάτες . Ο Αντίγονος κατάφερε να δελεάσει τον Απολλωνίδη, αξιωματικό του ιππικού του Ευμένη, να αυτομολήσει κατά τη διάρκεια της μάχης που έλαβε χώρα στα Ορκύνια πεδία με αποτέλεσμα την ήττα του Ευμένη παρά το γεγονός ότι αυτός είχε διπλάσιες δυνάμεις απ' αυτές του Αντίγονου. Ο Ευμένης αποσύρθηκε , με 600 άνδρες , στην οχυρή θέση Νώρα στα βόρεια υψώματα του όρους Ταύρος στην Καππαδοκία. Μετά τη νίκη αυτή ο Αντίγονος πρόσθεσε στη δύναμή του και την άλλοτε δύναμη του Ευμένη, η οποία πρέπει να ήταν μεγαλύτερη από 10.000 πεζούς και 5.000 ιππείς. Αφού απέκλεισε τον Ευμένη στα Νώρα στράφηκε κατά των συνεργατών του Περδίκκα, Αλκέτα (αδελφός του Περδίκκα) και Αττάλου. Ο ίδιος επικεφαλής δυνάμεως 40.000 πεζών και 7.000 ιππέων διέσχισε, σε εκπληκτικά σύντομο χρονικό διάστημα, τα 450 χλμ που χωρίζουν την Καππαδοκία με την Πισιδία όπου βρισκόταν ο Αλκέτας, ο οποίος αιφνιδιάστηκε και δεν μπόρεσε καν να παρατάξει τη φάλαγγά του, η οποία άλλωστε υστερούσε κατά πολύ. Ο Άτταλος και άλλοι αξιωματικοί συνελήφθησαν ενώ ο Αλκέτας διέφυγε, προσωρινά, στην Τερμησσό όπου και αυτοκτόνησε για να μην πέσει στα χέρια του Αντίγονου. Ο Αντίγονος πρόσθεσε επιπλέον δυνάμεις στο στρατό του, ο οποίος εκείνη τη στιγμή ήταν ο μεγαλύτερος που είχε συγκεντρωθεί ως τότε στο κράτος[εκκρεμεί παραπομπή].
Μάχη για την Ασία
Ο Πολυπέρχων διαδέχθηκε τον Αντίπατρο στη Μακεδονία το 319 π.Χ., αποκλείοντας τον γιό του Αντίπατρου, Κάσσανδρο. Ο Αντίγονος αποφάσισε να γίνει κύριος της Ασίας και σε συνδυασμό με τον Κάσσανδρος και τον Πτολεμαίο αρνήθηκε να αναγνωρίσει την εξουσία του Πολυπέρχοντα.
Κατά παράβαση της συμφωνίας του Τριπαράδεισου (παράβαση που είχε διαπράξει και ο Πτολεμαίος προσαρτώντας την Κοίλη Συρία) προσάρτησε της σατραπείες της Ελλησποντικής Φρυγίας και της Λυδίας από τους Αρριδαίο και Άσπρο Κλείτο αντίστοιχα. Άρχισε διαπραγματεύσεις με τον Ευμένη, αλλά ο Ευμένης παρέμενε πιστός στη βασιλική οικογένεια. Ο Ευμένης δραπέτευσε από τα Νώρα, συγκέντρωσε στρατό και συμμάχησε με τους σατράπες των ανατολικών επαρχιών. Ο Αντίγονος έδωσε δυο μεγάλες μάχες κατά του Ευμένη, στην Παραιτακηνή το 317 π.Χ. και στην Γαβιηνή το 316 π.Χ. Τελικά ο Ευμένης παραδόθηκε με προδοσία στον Αντίγονο και θανατώθηκε το 316 π.Χ.
Μετά απ' αυτά ο Αντίγονος διεκδίκησε την εξουσία για το μεγαλύτερο μέρος της Ασίας, κατάσχεσε τους θησαυρούς στα Σούσα και εισήλθε στη Βαβυλώνα, της οποίας κυβερνήτης ήταν ο Σέλευκος. Ο Σέλευκος κατέφυγε στον Πτολεμαίο, και με τον Λυσίμαχο και τον Κάσσανδρο συμμάχησαν κατά του Αντίγονου (315 π.Χ.). Παράλληλα, ο Αντίγονος διακήρυξε την ελευθερία των ελληνικών πόλεων, τις οποίες προσπάθησε να προσεταιριστεί. Ως έμπρακτη απόδειξη δεν τοποθετούσε φρουρά σε όσες πόλεις ελευθέρωνε. Μέρος αυτής της πολιτικής ήτνα και η ίδρυση του Κοινού των Νησιωτών υπό την αιγίδα του Αντίγονου το 314 π.Χ. Το 314 π.Χ. ο Αντίγονος εισέβαλε στη Συρία, η οποία ανήκε στον Πτολεμαίο, και πολιόρκησε την Τύρο για πάνω από ένα χρόνο. Το 312 π.Χ. ο γιος του Δημήτριος ηττήθηκε στη Μάχη της Γάζας από τον Πτολεμαίο και έχασε τη Βαβυλώνα, την οποία ανακατέλαβε τον επόμενο χρόνο.
Κύριος της Ασίας
Το 311 π.Χ. συνάχθηκε ειρήνη σύμφωνα με την οποία η Μικρά Ασία και η Συρία, προσωρινά, μέχρι την ενηλικίωση του (εκ Ρωξάνης) Αλέξανδρου Δ', παραχωρούνταν στον Αντίγονο. Αυτή η συμφωνία δεν κράτησε πολύ καθώς ο Κάσσανδρος δολοφόνησε τη Ρωξάνη και το γιό της. Με το πρόσχημα ότι είχαν τοποθετηθεί φρουρές σε μερικές από τις ελεύθερες πόλεις από τον Αντίγονο, ξανάρχισαν οι εχθροπραξίες από τον Κάσσανδρο και τον Πτολεμαίο. Παρά τις αρχικές επιτυχίες του Πτολεμαίου στη Μικρά Ασία και σε μερικά νησιά του Αιγαίου, ο Δημήτριος τον συνέτριψε στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας της Κύπρου το 306 π.Χ.[1]
Με την κατάληψη της Κύπρου από τον Δημήτριο το 306 π.Χ., ο Αντίγονος ανακηρύχθηκε από το στρατό του βασιλιάς και διάδοχος του Αλέξανδρου. Εν συνεχεία ετοίμασε ισχυρό στρατό και στόλο, με διοικητή το Δημήτριο, και έσπευσε να επιτεθεί στη χώρα του Πτολεμαίου. Η απόπειρα αυτή απέτυχε καθώς δεν μπόρεσε να διασπάσει την άμυνα του Πτολεμαίου και αναγκάστηκε να αποσυρθεί. Το 305 π.Χ. ο Δημήτριος θέλησε να τιμωρήσει την πόλη της Ρόδου η οποία αρνήθηκε να βοηθήσει τον Αντίγονο κατά της Αιγύπτου. Η πολιορκία κράτησε ένα χρόνο και, μετά τη σθεναρή αντίσταση που βρήκε, ο Δημήτριος υποχρεώθηκε να συνθηκολογήσει.
Μάχη της Ιψού και θάνατος
| «Ἀντίγονος δέ ο Φιλίππου ὁ μονόφθαλμος βασιλεύων Μακεδόνων περί Φρυγίαν μαχόμενος Σελεύκῳ καί Λυσιμάχῳ τραύμασι πολλοῖς περιπεσῶν ἐτελεύτησεν ἐτῶν ἑνός καί ὁγδοήκοντα, ὥσπερ ὁ συστρατευόμενος αὐτῷ ΄Ιερώνυμος ἱστορεῖ»". |
| Λουκιανός, Μακρόβιοι 11.1-5 |
Οι ισχυρότεροι σατράπες της αυτοκρατορίας (Κάσσανδρος, Σέλευκος, Πτολεμαίος και Λυσίμαχος) αυτοανακηρύχθηκαν και αυτοί βασιλείς αντιδρώντας στον Αντίγονο, ο οποίος τελικά βρέθηκε αντιμέτωπος και με τους τέσσερις. Ο Αντίγονος απαίτησε από τον Κάσσανδρο την άνευ όρων υποταγή της Μακεδονίας. Οι άλλοι τρεις του επιτέθηκαν και αναγκάστηκε να ανακαλέσει το γιο του από την Ελλάδα, παρά το γεγονός ότι σημείωνε εκεί τη μια επιτυχία μετά την άλλη, και να κινηθεί κατά του Λυσίμαχου. Ο στρατός πατέρα και γιου ηττήθηκε από τις συνδυασμένες δυνάμεις του Σέλευκου και του Λυσίμαχου στην αποφασιστική Μάχη της Ιψού το 301 π.Χ. Ο Αντίγονος σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της μάχης, από ακόντιο. Ήταν ογδόντα ενός ετών.
Με το θάνατό του τερματίζεται και κάθε προσπάθεια επανένωσης της αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου. Οι νικητές διαχώρισαν τα βασίλειά τους και το μεγαλύτερο μέρος της επικράτειας του Αντίγονου δόθηκε στον Σέλευκο και στον Λυσίμαχο.
Ο Δημήτριος απέκτησε τον έλεγχο της Μακεδονίας το 294 π.Χ., τον οποίο και διατήρησε ο οίκος των Αντιγονιδών μέχρι την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, μετά τη Μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ.
Η προσωπικότητα του Αντίγονου
Ο Αντίγονος, ο γηραιότερος και σπουδαιότερος από τους διαδόχους του Αλέξανδρου,[2] ήταν η αδρότερη φυσιογνωμία της εποχής εκείνης. Από το βασιλικό γένος της Ελιμείας (περί τον άνω Αλιάκμονα), πανύψηλος και δυνατός, έχοντας χάσει το αριστερό του μάτι σε μια μάχη, ήταν άντρας με μεγάλες ικανότητες και πολύ μεγάλες φιλοδοξίες. Φύσει βαρύς και υπερόπτης, τραχύς στα λόγια όσο και στα έργα,[3] παρουσιαζόταν άλλοτε ωμός και άλλοτε μεγαλόψυχος. Σαν στρατηγός ήταν ικανός αλλά ιδιόρρυθμος. Όταν πλεονεκτούσε, δίσταζε, το καλοσκεφτόταν κι αργούσε ν’ αποφασίσει. Όταν μειονεκτούσε, προχωρούσε αδίστακτα[4] και συνήθως το αποτέλεσμα τον δικαίωνε. Ψύχραιμος κατά τ’ άλλα, φρόνιμος, μετρημένος και οικονόμος, ήταν ακριβώς το αντίθετο του γιου του Δημητρίου,[5] με τον οποίο πάντως διατηρούσε μέχρι τέλους υποδειγματικές σχέσεις στοργής. Αλλά στο τέλος, τυφλωμένος «υπό της πρεσβυτικής αυτού φιλοτιμίας»,[6] προκάλεσε τους πάντες κι έπεσε στα ογδόντα ένα του αγωνιζόμενος για την μονοκρατορία.
Ανέκδοτα του Αντίγονου
Ο Αντίγονος είχε σπινθηροβόλο πνεύμα, με το οποίο μαστίγωνε τους πάντες αλλά και τον εαυτό του τον ίδιο. Ανεχόταν τις αντιλογίες, αλίμονο όμως σ’ όποιον έκανε την απερισκεψία ν’ αναφερθεί στο τυφλό του μάτι.[7] Χαρακτηριστικά της ζωηρότητας του πνεύματός του είναι τα όσα αναφέρουν οι αρχαίοι συγγραφείς :
Όταν ο Δημήτριος πρόβαλε τις αντιρρήσεις του για το γάμο του με την κόρη του Αντίπατρου Φίλα, με την οποία είχαν μεγάλη διαφορά ηλικίας, ο Αντίγονος τον έπεισε ψιθυρίζοντάς του στο αυτί παραφρασμένη μια ρήση του Ευριπίδη (Φοίνισσαι, στ. 396) : «Όπου το κέρδος, παρά φύσιν γαμητέον» (αντί «δουλευτέον»).[8]
Σ’ ένα αυλοκόλακα ποιητή που τον αποκαλούσε γιο του Ήλιου και θεό είπε : «Δεν το πιστεύει αυτό ο δούλος που μου φέρνει το δοχείο νυκτός».[9]
Ένας σοφιστής του έδωσε κάποτε ένα σύγγραμμά του. Περί δικαιοσύνης, διάβασε ο Αντίγονος τον τίτλο και εξανέστη. «Δεν είσαι στα καλά σου ! Βλέπεις που χτυπάω ξένες πόλεις και μου μιλάς για δικαιοσύνη ;»
Ένας κυνικός φιλόσοφος του ζήτησε μία δραχμή. Ο Αντίγονος απόρησε : «Μα δεν ταιριάζει σ’ ένα βασιλιά να τη δώσει». –«Τότε δος μου ένα τάλαντο» προσπάθησε να επωφεληθεί ο άλλος. –«Αλλά δεν ταιριάζει σ’ ένα κυνικό να το πάρει».[10]
Οι ασωτίες του Δημητρίου ήταν προσφιλής στόχος της ειρωνείας του Αντίγονου : Όταν κάποτε γύρισε από μακριά ο Δημήτριος, αγκάλιασε θερμά και καταφιλούσε τον πατέρα του, ο οποίος του είπε γελώντας : «Την Λάμια, γιε μου, νομίζεις ότι φιλάς;» [11] –Μιαν άλλη φορά, ο Δημήτριος, ύστερα από πολυήμερη απουσία λόγω οινοποσίας, δικαιολογήθηκε στον πατέρα του ότι τον χτύπησε ρεύμα. «Το έμαθα» είπε ο Αντίγονος. «Αλλά ήταν άραγε Θασίτικο ή Χιώτικο ;»[12]
–Και κάποτε που έμαθε ότι ο Δημήτριος ήταν πάλι «άρρωστος», πήγε να τον δει αλλά συνάντησε στην πόρτα κάποια από τις αναρίθμητες ερωμένες του γιου του. Εντούτοις μπήκε μέσα, κάθησε δίπλα του και του έπιασε το χέρι για να δει πως είναι. Όταν ο Δημήτριος είπε απολογητικά πως ο πυρετός έφυγε πια, ο Αντίγονος απάντησε: «Το ξέρω, γιε μου, τον συνάντησα στην πόρτα».[13]
Χρονολόγιο
| Δυναστεία των Αντιγονιδών |
|---|
 |
| Έτος (π.Χ.) | Γεγονός | ||
|---|---|---|---|
| 382 π.Χ. | Γέννηση του Αντιγόνου Α' του Μονόφθαλμου, μελλοντικού στρατηγού και επιγόνου του Αλεξάνδρου του Μεγάλου. | ||
| Ο Αντίγονος γίνεται σύντροφος του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας. | |||
| Γάμος με τη Στρατονίκη, κόρης του Κορράγου της Θράκης. | |||
| Γέννηση του γιου του, Φιλίππου. | |||
| 337 π.Χ. | Γέννηση του Δημήτριου του Πολιορκητή. | ||
| 336 π.Χ. | Δολοφονία του Φιλίππου Β'. Στο θρόνο της Μακεδονίας ανέρχεται ο γιος του Αλέξανδρος. | ||
| 334 π.Χ. | Ο Αλέξανδρος αναχωρεί για τη μεγάλη του εκστρατεία στην Ανατολή. Ο Αντίγονος διοικεί Έλληνες οπλίτες. | ||
| 333 π.Χ. | Διορισμός από τον Αλέξανδρο στη θέση του κυβερνήτη της Φρυγίας. Νικά τα περσικά στρατεύματα σε σειρά μαχών. | ||
| 323 π.Χ. | Θάνατος του Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα. | ||
| 322π.Χ. –321 π.Χ. | Λαμβάνει από τον Περδίκκα, αντιβασιλιά του Αλεξάνδρου, τη Λυκία και την Παμφυλία. Κατόπιν γίνεται εχθρός του, όταν αρνήθηκε να συμμαχήσει με τον Ευμένη στον αγώνα του κατά του Αριαράθη Α', ηγεμόνα της Καππαδοκίας. Διαφεύγει στο πλάι του Αντίπατρου στη Μακεδονία, ενώ ξεσπά ο Πρώτος Πόλεμος των Διαδόχων: Αντίπατρος, Αντίγονος, Πτολεμαίος και Κρατερός ενάντια στον Περδίκκα και τον Ευμένη. | ||
| 321π.Χ. -320 π.Χ. | Λαμβάνει χώρα ο Διαμερισμός του Τριπαράδεισου. Ο Αντίγονος ανακηρύσσεται ανώτατος διοικητής των μακεδονικών δυνάμεων στην Ασία. | ||
| 319 π.Χ. | Ο Αντίγονος πολιορκεί τον Ευμένη στα Νώρα. | ||
| 318 π.Χ. | Ξεσπά ο Δεύτερος Πόλεμος των Διαδόχων: Πολυπέρχων και Ευμένης ενάντια στον Αντίγονο και τον Κάσσανδρο, γιο του Αντίπατρου. | ||
| 317 π.Χ. | Μάχη στην Παραιτακηνή ενάντια στον Ευμένη. | ||
| 316 π.Χ. | Ο Αντίγονος καταδιώκει τον Ευμένη στη Γαβιηνή. Ο Αντίγονος νικά οριστικά τον Εύμενη και εκτελεί τον Πείθονα, τον σατράπη της Βαβυλωνίας. Ο Σέλευκος διαφεύγει προς τον Πτολεμαίο. | ||
| 314 π.Χ. | Ξεσπά ο Τρίτος Πόλεμος των Διαδόχων: Κάσσανδρος, Πτολεμαίος και Λυσίμαχος ενάντια στον Αντίγονο και το γιο του Δημήτριο. Ο Αντίγονος διακηρύττει την απελευθέρωση της Ελλάδας. | ||
| 313 π.Χ. | Ο Αντίγονος καταλαμβάνει την Τύρο, ενώ στο πλευρό του έρχονται και οι Πελοποννήσιοι. | ||
| 312 π.Χ. | Ο Πτολεμαίος νικά το Δημήτριο κοντά στη Γάζα. | ||
| 311 π.Χ. | Ο Σέλευκος παίρνει τη Βαβυλώνα. | ||
| 307 π.Χ. | Ξεσπά ο Τέταρτος Πόλεμος των Διαδόχων: Πτολεμαίος και Κάσσανδρος ενάντια στον Αντίγονο και το Δημήτριο. Ο Δημήτριος απελευθερώνει την Αθήνα και αποπέμπει τον κυβερνήτη της Δημήτριο το Φαληρέα. Ο Αντίγονος κτίζει την νέα του πρωτεύουσα στην Συρία, την Αντιγόνεια. | ||
| 306 π.Χ. | Ο Δημήτριος νικά τον Πτολεμαίο στη Σαλαμίνα της Κύπρου. Ο ίδιος και ο πατέρας του αναγνωρίζονται ως βασιλείς. | ||
| Ανεπιτυχής εκστρατεία του Αντίγονου και του Δημητρίου κατά του Πτολεμαίου. | |||
| 305π.Χ. –304 π.Χ. | Ο Δημήτριος δεν καταφέρνει να καταλάβει τη Ρόδο και λύνει την πολιορκία της χάρις στους Αθηναίους που μεσολαβούν ανάμεσα στις δύο πλευρές. Ο Δημήτριος λαμβάνει το προσωνύμιο «ο Πολιορκητής». | ||
| 302 π.Χ. | Εισβολή του Λυσίμαχου στη Μικρά Ασία, με την υποστήριξη του Κάσσανδρου και του Σέλευκου. | ||
| 301 π.Χ. | Μάχη της Ιψού, ανάμεσα στους Διαδόχους. Θάνατος του Αντίγονου του Μονόφθαλμου στο πεδίο της μάχης. Η Μικρά Ασία περνά στα χέρια του Λυσίμαχου, η Ασία στο Σέλευκο, ενώ ο Δημήτριος κρατά ακόμη μέρη του ελλαδικού χώρου. | ||
Δείτε Επίσης
- Δυναστεία των Αντιγονιδών
- Διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου
- Δημήτριος ο Πολιορκητής
- Μακεδονικό βασίλειο
- Ελληνιστική περίοδος
Παραπομπές
- ↑ Πλούταρχος, Δημήτριος 17.6
- ↑ Πλούταρχος, Δημήτριος, ΙΙΙ, 3
- ↑ Πλούταρχος Δημήτριος, XXVIII, 2.
- ↑ Πολύαινος, Στρατηγήματα, Δ΄6, 5.
- ↑ Droysen, Droysen : Geschichte des Hellenismus, 1836-1843 (μετάφραση Ρένου Αποστολίδη ως Ιστορία των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ελευθεροτυπία, 1993).I, σ. 316.
- ↑ Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βιβλίον Β΄κεφ. Α΄.
- ↑ Πλούταρχος, Περί παίδων αγωγής, 11c.
- ↑ Πλούταρχος, Δημήτριος, XIV, 2-3
- ↑ Πλούταρχος, Ηθικά, Στρατηγών και Βασιλέων αποφθέγματα, 182, 7.
- ↑ Πλούταρχος, Ηθικά, Στρατηγών και Βασιλέων αποφθέγματα, 182, 15.
- ↑ Πλούταρχος, Δημήτριος, XIΧ, 4.
- ↑ Πλούταρχος, Δημήτριος, XIΧ, 5.
- ↑ Πλούταρχος, Δημήτριος, XIΧ, 6.
Πηγές
- Διόδωρος ο Σικελιώτης xviii., xx. 46-86
- Πλουτάρχου Βίοι Παράλληλοι, Δημήτριος, Ευμένης
- John Hackett, Warfare in the classical world, 1989 ISBN 02-283-99591-2 (Μάχη στη Γαβιηνή)
- www.livius.org