Saltu al enhavo

Birdoj

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Kiel legi la taksonomionVikipedio:Kiel legi la taksonomion
Kiel legi la taksonomion
Birdoj
Troveblo de fosilioj: Malfrua Ĵurasio – ĉi-epoke
Fotomontaĵo

Birdodiverseco
Biologia klasado
Regno: Bestoj Animalia
Filumo: Ĥorduloj Chordata
Subfilumo: Vertebruloj
Superklaso: Tetrapodoj Tetrapoda
Klaso: Birdoj Aves
Linnaeus, 1758
Multaj; vidu tekston
Aliaj Vikimediaj projektoj
Sistematiko en Vikispecioj
Komunejo pri Birdoj
v • d • r
Granda paruo
Formortintaj birdoj: Dinornito atakata de Aglo de Haast

Birdoj (latine Aves) estas klaso de vertebruloj kun ĉirkaŭ 9 ĝis 10 mil vivantaj specioj; je tio ĝi estas la plej multnombra (laŭ specioj) klaso inter tetrapodaj vertebruloj. La preciza nombro de specioj, kiuj apartenas al la klaso de birdoj, dependas de sistemo de nomenklaturo. La scienco, kiu pristudas birdojn, nomiĝas ornitologio. Birdoj estas grupo relative facile distingebla de aliaj grupoj de bestoj: ĉiuj birdoj estas facile rekoneblaj kiel birdoj de homoj, kaj estas tre malmultaj kazoj, kiam besto de alia grupo de bestoj estas konfuzita kun birdo. Ĉi tio reflektas en la fakto, ke la lingvoj de la homoj kutime jam havas vorton por "birdo" en sia malnova, tradicia vortprovizo, kaj pri birdoj ĝenerale ne necesis krei akademian ĝeneralan nomon kiel por mamuloj kaj reptilioj.

La birdoj loĝas en ĉiuj teraj biomoj kaj ankaŭ en ĉiuj oceanoj. La birdaj kutimaroj estas diversaj kaj elstaraj kiel pro la reproduktado, manĝomaniero, idomanĝigado, migradoj, nestokonstruo kaj tendenco al asociigo laŭ birdaroj.

La birdo havas du piedojn, du flugilojn (aŭ almenaŭ restaĵojn de flugiloj), korpon kovritan per plumaro, bekon anstataŭ buŝo, endotermikon (varman sangon), kaj siajn idojn la birdo naskas per ovoj.

Plej multaj genroj flugas; nur la plej grandaj (ekzemple la struto, 2,75 m) restas grunde kaj kuregas ĉevalrapide. Ekzistas birdoj de diversaj grandecoj — eĉ tiel malgrandaj kiel insektoj (ekzemple la kolibro, 5 cm). Specoj de birdoj povas esti herbovoruloj, insektovoruloj, aŭ karnovoruloj. Ili evoluis el dinosaŭroj, kaj en pratempo ekzistis specioj pli grandaj ol la nuna elefanto.

Multaj birdoj estas bredataj de homoj pro ovoj, viando aŭ kiel ornamaĵoj kaj amikoj. Ofte tio gravas laŭ ekonomia vidpunkto; foje laŭ ekologia vidpunkto kiam oni protektas endanĝerigitajn speciojn. Multaj specioj estas ekonomie gravaj, ĉefe kiel manĝofonto akirita pere de ĉasado aŭ bredado. Kelkaj specioj, ĉefe kantobirdoj kaj papagoj, estas popularaj kiel hejmbestoj. Aliaj uzoj estas kolektado de guano (fekaĵoj) por ties uzado kiel sterko. Birdoj elstaras ĉe ĉiuj aspektoj de homa kulturo el religio al poezio aŭ populara muziko. Ĉirkaŭ 120–130 specioj iĝis formortintaj kiel rezulto de homa agado el la 17a jarcento, kaj pliaj centoj antaŭ tio. Nune ĉirkaŭ 1,200 birdospecioj estas minacataj per formorto pro homa agado, kvankam oni klopodas protekti ilin aŭ ties vivmedion.

Modernaj birdoj estas karakterizitaj per plumoj, beko sen dentoj, demetado de ovoj kun firma ŝelo, alta indico de metabolismo, koro kun kvar kavoj, kaj malpeza sed forta skeleto. Ĉiuj vivantaj specioj de birdoj havas flugilojn — la nun formortinta nefluginta Dinornito de Nov-Zelando estis la ununura escepto. Flugiloj estas evoluintaj antaŭaj membroj, kaj plej multaj birdospecioj povas flugi, kun kelkaj esceptoj, kiaj strutoformaj, pingvenoj, kaj multaj diversaj endemiaj insulaj specioj. Birdoj havas ankaŭ unikajn digestan kaj spiran sistemojn kiuj estas tre bone adaptataj al flugo. Kelkaj birdoj, ĉefe korvedoj kaj papagoj, estas inter la plej inteligentaj animalaj specioj; multaj birdospecioj estis observataj dum fabrikado aŭ uzado de iloj, kaj multaj sociaj specioj montras kulturan transdonon de konoj tra generacioj.

Multaj specioj entreprenas longdistancajn ĉiujarajn migradojn, kaj multaj pliaj plenumas pli mallongajn neregulajn movojn. Birdoj estas ĝenerale sociemaj; ili komunikiĝas uzante vidajn signalojn kaj pere de alvokoj kaj birdkantoj, kaj partoprenas en socia kutimaro, kiel kooperativa reproduktado kaj ĉasado, arigado, kaj ĉikanado kontraŭ predantoj. La plejmulto de la birdospecioj estas socie monogamaj, kutime por unu reprodukta sezono ĉiufoje, foje dum jaroj, sed malofte dum vivo. Aliaj specioj havas poliginiajn ("multaj inoj") aŭ, pli malofte, poliandriajn ("multaj virbestoj") reproduktajn sistemojn. La ino plej ofte demetas la ovojn en nesto kaj ili estas kovataj de la gepatroj. Plej multaj birdoj havas etenditan periodon de gepatra prizorgo de la idoj.

Distribuado

[redakti | redakti fonton]
La teritorio de la Hejmpasero etendiĝis ampleksege pro homa agado.[1]

Birdoj loĝas kaj reproduktiĝas en plejparto da teraj habitatoj kaj en ĉiuj el la sep kontinentoj, ĝis pleja sudo ĉe la reproduktaj kolonioj de la Pagodromo ĝis 440 km interne de Antarkto.[2] La plej granda birdodiverseco okazas en tropikaj regionoj. Iam oni supozis, ke tiu granda diverseco estas rezulto de pli altaj indicoj de speciigo en la tropikoj, tamen ĵusaj studoj trovis pli altajn indicojn de speciigo en altaj latitudoj kies kialoj estas pli grandaj indicoj de formorto ol ĉe la tropikoj.[3] Kelkaj familioj de birdoj adaptigis al vivo kaj sur la mondaj oceanoj kaj eĉ en ili, kaj kelkaj specioj de marbirdoj venas surteren nur por reproduktiĝi[4] kaj kelkaj pingvenoj estis registritaj merĝe ĝis 300 m.[5]

Multaj birdospecioj establis reproduktajn populaciojn en areoj kien ili estis enmetitaj de homoj. Kelkaj el tiuj enmetoj okazis laŭvole; la Komuna fazano, ekzemple, estis enmetita tutmonde kiel casbirdo.[6] Aliaj enmetoj estis neintencaj, kiaj la natura setliĝo de la Monaĥa psitako en kelkaj nordamerikaj urboj post ties fuĝo el kaptiveco.[7] Kelkaj specioj, kiaj la Bovardeo,[8] Ĉimaĉimo[9] kaj la Rozbrusta kakatuo,[10] etendiĝis nature for el ties originaj teritorioj dum agrikulturaj praktikoj kreis taŭgajn novajn habitatojn.

Anatomio kaj fiziologio

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Birdanatomio.
En Esperanto ĉefaj partoj de birdoj; kape oni povas kompreni kreston, kiam leveblas; se ne kapoverton same kiel kaposupro kaj la tuta linio el frunto al nuko krono
Ekstera anatomio de birdo: 1 Beko, 2 Kapo, 3 Iriso, 4 Pupilo, 5 Dorso, 6 Malpligrandaj flugilkovriloj, 7 Skapolaj, 8 Mezkovriloj, 9 Triarangaj, 10 Pugo aŭ Gropo, 11 Unuarangaj, 12 Subpugo aŭ Kloako, 13 Femuroj, 14 Tibio-tarsa artiklo, 15 Tarso, 16 Piedo, 17 Tibio, 18 Ventro, 19 Flankoj, 20 Brusto, 21 Gorĝo, 22 Brido

Kompare kun aliaj vertebruloj, birdoj havas korpon kiu montras multajn nekutimajn adaptojn, ĉefe por faciligi flugon.

La skeleto konsistas el tre malpezaj ostoj. Ili havas grandajn aerplenajn kavaĵojn (nomataj pneŭmatikaj kavaĵoj) kiuj konektas kun la spira sistemo.[11] La cerbaj ostoj ĉe plenkreskuloj estas fuziitaj kaj ne montras kraniajn suturojn.[12] La orbitoj estas grandaj kaj separataj de osteca septumo. La vertebraro havas nukan, torakan, lumban kaj vostan regionojn kun nombro de nukaj (kolo) vertebroj tre varia kaj speciale fleksebla, sed ties movo estas limigita en la antaŭaj torakaj vertebroj kaj foresta en la lastaj vertebroj.[13] La lastaj estas fuziitaj kun la pelvo por formi la sinsakron.[12] La ripoj estas ebenaj kaj la sternumo estas kileca por ligo de flugomuskoloj escepte ĉe la neflugaj birdordoj. La antaŭaj membroj estas modifitaj en flugiloj.[14]

Kiel ĉe reptilioj, birdoj estas ĉefe urikotelikaj, tio estas, ties renoj elprenas nitrogenajn rubaĵojn el sangofluo kaj forigas ĝin kiel ureata acido anstataŭ ureo aŭ amoniako per la ureteroj al la intesto. Birdoj ne havas urinan vezikon aŭ eksteran ureteran malfermaĵon kaj (escepte la struto) la ureata acido estas forigita kun la fekaĵoj kiel duonsolida rubaĵo.[15][16][17] Tamen, birdoj kiaj kolibroj povas esti amonotelikaj, kaj elpelas plej el la nitrogenaj rubaĵoj kiel amoniako.[18] Ili forigas ankaŭ kreatinon, pli ol kreatininon kiel mamuloj.[12] Tiu materialo, same kiel la produkto de la intestoj, eliras el la birda kloako.[19][20] La kloako estas multcela malfermaĵo: ruboforigejo, pariĝejo, kaj inoj demetas ovojn tra ĝi. Aldone multaj birdospecioj vomas restovomaĵojn.[21] La digesta sistemo de birdoj estas unika, kun kropo por stokado kaj maĉstomako kiu enhavas englutitajn ŝtonetojn aŭ sablerojn por dispecigi manĝon kaj anstataŭi mankantajn dentojn.[22] Plej birdoj estas tre adaptataj al rapida digesto por helpi flugon.[23] Kelkaj migrantaj birdoj adaptiĝis al uzado de proteinoj el multaj partoj de siaj korpoj, inklude proteinon el intestoj, kiel aldona energio dum migrado.[24]

Birdoj havas unu el plej komplikaj spiraj sistemoj el ĉiuj animalaj grupoj.[12] Dum enspiro, 75% el freŝa aero preterpasas la pulmojn kaj fluas rekte al posta aersako kiu etendas el pulmoj kaj konektas kun aerspacoj en ostoj kaj plenigas ilin per aero. La alia 25% el la aero iras rekte al la pulmoj. Kiam la birdo elspiras, la uzita aero fluas for de la pulmoj kaj la stokita freŝa aero el la posta aersako estas samtempe forigita al la pulmoj. Tiele la birdaj pulmoj ricevas konstantan liveron el freŝa aero dum kaj enspiro kaj elspiro.[25] Sonproduktado estas akirita per uzado de la sirinkso, muskola kavaĵo enhavanta multoblan timpanajn membranojn kiuj diverĝas el la malsupra fino de la traĥeo.[26] La birda koro havas kvar kavaĵojn kaj la dekstra aorta arko okazigas la sisteman cirkuladon (malkiel ĉe la mamuloj kie intervenas la maldekstra arko).[12] La posta kavaĵo ricevas sangon el la membroj tra la rena portosistemo. Malkiel ĉe mamuloj, la eritrocitoj de la birdoj havas kernon.[27]

Sentumoj

[redakti | redakti fonton]

Ĉiuj organoj de birdoj montras perfektan adaptiĝon al ilia vivmaniero. El ĉiuj organoj de birdoj la plej gravan rolon en la adaptiĝo ludas la sensorganoj. La birdoj ricevas ĉiujn informojn pri la ĉirkaŭanta medio helpe de iliaj sensorganoj. La birdoj devas kongrui al siaj viv-cirkonstancoj. Tute aliaj organoj funkcias ĉe la tage aktivaj birdoj ol ĉe la noktaj aŭ de la akvobirdoj kaj stepaj birdoj. La vivmaniero kaj evoluinteco de sensorganoj reciproke dependas unu de la alia. Temas pri tre efikaj sentumoj.

La niktitanta membrano dum ĝi kovras la okulon de Maskovanelo

La nerva sistemo estas granda se oni konsideras la relativan grandon de birdoj.[12] La plej disvolvigita parto de la cerbo estas tiu kiu kontrolas la flugo-rilatajn funkciojn, dum la cerbeto kunordigas movojn kaj la grandcerbo kontrolas kutimarojn, navigadon, pariĝadon kaj nestokonstruadon. Plej multaj birdoj havas malbonkvalitan flarkapablon kun elstaraj esceptoj kiaj la kivioj,[28] Katartedoj[29] kaj Procelarioformaj.[30] La birda vida sistemo estas male ege disvolvigita. Akvobirdoj havas specialajn flekseblajn lensojn, kiuj permesas alformigon por vidado en aero kaj akvo.[12] Kelkaj specioj havas ankaŭ duoblan foveojn. Birdoj estas tetraĥromatiajn, kiuj posedas ultraviolajn (UV) sensivajn konĉelojn ĉe la okulo same kiel verdaj, ruĝaj kaj bluaj.[31] Tio permesas ricevi ultraviolan lumon, kio necesas por pariĝado. Multaj birdoj montras plumarbildojn en ultraviola kiuj estas nevideblaj al la homa okulo; kelkaj birdoj kies seksoj aperas similaj al la nuda okulo estas distingataj per la esto de ultraviolaj spegulaj makuloj en siaj plumoj.

Masklo de Blua paruo havas ultraviolan spegulan kronomakulon kiu montratas dum seksallogado per sinteno kaj levado de ties nukoplumoj.[32] Ultraviola lumo estas uzata ankaŭ por manĝo — turfalkoj serĉas predon per detektado danke al la UV spegulaj urinaj spuroj lasataj surgrunde de roduloj.[33] La okulplumoj de birdo ne estas uzataj por palpebrumi. Anstataŭe la okulo estas lubrikata de la niktitanta membrano, nome tria okulplumo kiu moviĝas horizontale.[34] La niktitanta membrano kovras ankaŭ la okulon kaj funkcias kiel kontaktlenso en multaj akvobirdoj.[12] La birda retino havas ventumilforman sangoliveran sistemon nome la pekteno.[12] Plej birdoj ne movas siajn okulojn, kvankam estas esceptoj, kiaj la Granda kormorano.[35] Birdoj kun okuloj en kapoflankoj havas ampleksan vidkampon, dum birdoj kun okuloj ĉe la fruntoj, kiaj strigoj, havas duokulan vidkapablon kaj povas ĉirkaŭkalkuli la kampoprofundon.[36] La birda orelo ne havas eksterajn aŭriklojn sed estas kovrataj de plumoj, kvankam ĉe kelkaj birdoj, kiaj la strigoj de la genro Asio, Bubo kaj Otus, tiuj plumoj formas tufojn kiuj similas al oreloj. La interna orelo havas kokleon, sed ĝi ne estas spirala kiel ĉe mamuloj.[37]

Kelkaj specioj povas uzi kemiajn defendojn kontraŭ predantoj; kelkaj Procelarioformaj povas elpeli malagrablan oleon kontraŭ agresanto,[38] kaj kelkaj specioj de pitohuioj el Novgvineo havas povegan neŭrotoksinon en siaj haŭtoj kaj plumoj.[39]

Kromosomoj

[redakti | redakti fonton]

Birdoj havas du seksojn: masklo kaj femalo. La sekso de birdoj estas determinata laŭ la seksa determinsistemo laŭ kromosomoj Z kaj W, anstataŭ la sistemo de kromosomoj X kaj Y de mamuloj. Masklaj birdoj havas du kromosomoj Z (ZZ), kaj inaj birdoj havas kromosomon W kaj kromosomon Z (WZ).[12]

En preskaŭ ĉiu specio de birdoj, la sekso de individuo estas determinata je fekundigo. Tamen ĵusa studo demonstris ekzistadon de pertemperatura seksodetermino ĉe la Lathama alekturo, ĉe kiu pli altaj temperaturoj dum kovado rezultis en pli alta seksa proporcio de inoj al maskloj.[40]

Plumoj, plumaro kaj skvamoj

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Plumo kaj Flugilplumoj.
Owl with eyes closed in front of similarly coloured tree trunk partly obscured by green leaves
La plumaro de la Afrika malgranda orelstrigo permesas ĝin kamufli en sia ĉirkaŭo.

Plumoj estas karakteraj ecoj de birdoj (kvankam ekzistintaj ankaŭ ĉe kelkaj dinosaŭroj nune tiuj ne estas konsiderataj veraj birdoj). Ili faciligas flugon, havigante izoladon kiu helpas por termoregulado, kaj estas uzataj por memmontrado, kamuflado kaj signalado.[12] Estas kelkaj tipoj de plumoj, ĉiu kun sia propra celaro. Plumoj estas epidermaj kreskaĵoj ligataj al la haŭto kaj staraj nur en specifaj eroj de haŭto nome pterylae. La distribua modelo de tiuj plumaĵoj (pterylosis) estas uzataj en taksonomio kaj sistematiko. La aranĝo kaj aspekto de plumoj sur la korpo, nome plumaro, povas varii ene de la specio laŭ aĝo, socia statuso,[41] kaj sekso.[42]

Plumaro suferas regule plumoŝanĝojn; la standarda plumaro de birdo kiu plumoŝanĝis post la reprodukta sezono estas konata kiel "ne-reprodukta" plumaro, aŭ —ĉe la terminologio de Humphrey-Parkes— "baza" plumaro; reproduktaj plumaroj aŭ variaĵoj de la baza plumaro estas konataj laŭ la sistemo de Humphrey-Parkes kiel "alternativaj" plumaroj.[43] Plumoŝanĝo estas ĉiujara ĉe plej specioj, kvankam kelkaj povas havi du plumoŝanĝojn jare, kaj grandaj rabobirdoj povas plumoŝanĝi nur unufoje dum kelkaj jaroj. Plumoŝanĝaj modeloj varias depende de la diversaj specioj. Ĉe paserinoj, flugilplumoj estas anstataŭataj samtempe kaj la plej interna unuaranga la unua. Kiam la kvina el ses unuarangaj estas anstataŭata, la plej ekstera triaranga ekfalas. Post la plej internaj triarangaj estis ŝanĝitaj, la duarangaj ekfalas komence de la plej interna kaj tio sekvas al la eksteraj plumoj (centrifuga plumoŝanĝado). La plej grandaj unuarangaj kovriloj estas plumoŝanĝataj en sinkronio kun la unuaranga kun kiuj ili koincidas.[44] Malgranda nombro de specioj, kiaj anasoj kaj anseroj, perdas ĉiujn flugilplumojn unufoje, portempe iĝante neflugaj.[45] Kiel ĝenerala regulo, la vostoplumoj estas ŝanĝataj kaj anstataŭataj komence de la plej interna paro.[44] Centripeta ŝanĝo de vostoplumoj videblas tamen ĉe la Fazanedoj.[46] La centrifuga plumoŝanĝado estas modifita en la vostoplumoj de pegoj kaj certioj, ĉe kiuj ĝi komencas per la dua plej interna paro de plumoj kaj finas ĉe la centra paro de plumoj, por ke la birdo pluhavu la funkcian grimpovoston.[44][47] La ĝenerala modelo vidata ĉe paserinoj estas ke unuarangaj estas anstataŭataj eksteren, duarangaj internen, kaj la vosto el centro eksteren.[48] Antaŭ reproduktado, la inoj de plej parto de birdospecioj akiras nudan kovareon per perdo de plumoj ĉe la ventro. La haŭto tie ege enhavas sangovaskulojn kaj helpas la birdon por kovado.[49]

Red parrot with yellow bill and wing feathers in bill
Skarlata lorio plumaranĝanta

Plumoj postulas konservadon kaj birdoj plumaranĝas aŭ komas ilin ĉiutage, uzante averaĝe 9 % de sia taga tempo je tio.[50] La beko estas uzata por forkombi fremdajn erojn kaj por ŝmiri vaksajn elproduktaĵojn el la uropiga glando; tiuj elproduktaĵoj protektas la pluman flekseblecon kaj funkcias kiel kontraŭmikroba agento, malhelpante la kreskon de plumo-degradaj bakterioj.[51] Tio povas esti suplementata per elproduktaĵoj de formika acido el formikoj, kion birdoj ricevas pere de konduto konata kiel formikumo, por forigi plumoparazitojn.[52]

La skvamoj de birdoj estas komponataj de la sama keratino kiel bekoj, ungoj kaj spronoj. Ili troviĝas ĉefe ĉe fingroj kaj metatarsoj, sed povas troviĝi ankaŭ ĉe la maleolo ĉe kelkaj birdoj. Plej birdoskvamoj klare ne supermetas, escepte ĉe la kazoj de alcionoj kaj pegoj. Oni supozas, ke la birdoskvamoj estas homologaj al tiuj de reptilioj kaj mamuloj.[53]

Flugo

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Birdoflugo.
Black bird with white chest in flight with wings facing down and tail fanned and down pointing
Senĉesa monarko “haltigita” dum flugilfrapado.

Plej birdoj povas flugi, kio distingas ilin el preskaŭ ĉiuj aliaj vertebrulaj klasoj. Flugo estas la ĉefa sistemo de transporto kaj movo ĉe plej birdospecioj kaj estas uzata por reproduktado, manĝado kaj predant-evito kaj -fuĝo. Birdoj havas variajn adaptojn por flugo, inklude malpezan skeleton, du grandajn flugomuskolojn, nome pectoralis (aŭ brusta, kiu grandas 15 % de la totala maso de la birdo) kaj la supracoracoideus (suprakorakoido), same kiel modifitajn antaŭajn membrojn (flugiloj) kiuj utilas kiel aerteniloj.[12] La formo kaj grando de flugiloj ĝenerale determinas la birdospecian flugotipon; multaj birdoj kombinas povegan, flugilfrapan flugon kun malpli energi-intensan ŝvebadon. Ĉirkaŭ 60 vivantaj birdospecioj estas neflugaj, same kiel multaj formortintaj birdoj.[54] Neflugeco ofte okazas ĉe birdoj de izolataj insuloj, probable pro limigitaj resursoj kaj foresto de teraj predantoj.[55] Kvankam neflugantaj, pingvenoj uzas similajn musklaron kaj movojn por "flugi" tra akvo, same kiel aŭkoj, pufinoj kaj cinkloj.[56]

Kutimaro

[redakti | redakti fonton]

Plej birdoj estas tagaj, sed kelkaj birdoj, kiaj multaj specioj de strigoj kaj kaprimulgoj, estas noktuloj aŭ krepuskuloj (tio estas, aktivaj dum krepuskaj horoj), kaj multaj marbordaj vadbirdoj manĝas kiam tajdoj taŭgas, ĉu tage aŭ nokte.[57]

Manĝo

[redakti | redakti fonton]
Illustration of the heads of 16 types of birds with different shapes and sizes of beak
Manĝadaptoj en bekoj

Birdodietoj estas variaj kaj ofte inkludas nektaron, fruktojn, plantojn, semojn, kadavraĵojn, kaj variajn malgrandajn animalojn, inklude aliajn birdojn.[12] Ĉar birdoj ne havas dentojn, ties digesta sistemo estas adaptita je nemaĉitaj manĝeroj kiuj estas englutataj enteraj.

Birdoj kiuj uzas multajn strategiojn por akiri manĝon aŭ kiuj manĝas varion de manĝeroj estas nomataj ĝeneralistoj, dum aliaj kiuj koncentras tempon kaj penon al specifaj manĝeroj aŭ havas ununuran strategion por akiri manĝon estas konsiderataj specialistoj.[12] Birdomanĝaj strategioj varias laŭ specioj. Multaj birdoj plukas insektojn, senvertebrulojn, fruktojn, aŭ semojn. Kelkaj ĉasas insektoj per subita atako el branĉo. Tiuj specioj kiuj serĉas plagajn insektojn estas konsiderataj profitaj 'biologiaj kontrolagentoj' kaj ties esto estas kuraĝigitaj de programoj por biologia plagokontrolo.[58] Nektaromanĝantoj kiaj kolibroj, nektariniedoj, lorienoj inter aliaj havas speciale adaptitajn broŝecajn langojn kaj ĉe multaj kazoj la bekoj estas dezajnitaj kongrue al kunadaptitaj floroj.[59] Kivioj kaj vadbirdoj kun longaj bekoj provoplukas senvertebrulojn; la variaj bekolongoj kaj manĝosistemoj de vadbirdoj estas rezultoj de la separo de la respektiva ekologia niĉo.[12][60] Kolimboj, merganasoj, pingvenoj kaj aŭkoj persekutas siajn predojn subakve, uzante siajn flugilojn aŭ piedojn por propulsado,[4] dum elaeraj predantoj kiaj suloj, alcionoj kaj ŝternoj plonĝas post siaj predoj. Flamengoj, tri specioj de prionoj, kaj kelkaj anasoj estas filtromanĝantoj.[61][62] Anseroj kaj Anatenoj estas ĉefe paŝtiĝantaj.

Kelkaj specioj, kiaj fregatedoj, mevoj,[63] kaj sterkorarioj,[64] dediĉas sin al kleptoparazitismo, ŝtelante manĝerojn el aliaj birdoj. Oni supozas, ke kleptoparazitismo estas suplemento al manĝo akirita per ĉasado, pli ol grava parto de la dieto de iu ajn specio; studo pri la Granda fregato ŝtelanta el Maskitaj naivuloj ĉirkaŭkalkulas, ke la fregatoj ŝtelis maksimume 40 % el ties manĝo sed averaĝe nur 5%.[65] Aliaj birdoj estas kadavromanĝantoj; kelkaj el tiuj, kiaj vulturoj, estas specialigitaj veraj kadavromanĝantoj, dum aliaj, kiaj mevoj, korvedoj, aŭ aliaj rabobirdoj, estas oportunemaj.[66]

Trinkado

[redakti | redakti fonton]

Akvo estas necesa por multaj birdoj, kvankam ties maniero por forpelo kaj manko de ŝvitoglandoj malpliigas la fiziologiajn postulojn.[67] Kelkaj dezertaj birdoj povas akiri siajn akvonecesojn tute el humideco de ties manĝo. Ili povas havi ankaŭ aliajn adaptojn kiaj permesi sian korpotemperaturon plialtiĝi, evitante humidecan perdon pere de elvapora refreŝigo aŭ anhelado.[68] Marbirdoj povas trinki marakvon kaj havi salglandoj en la kapo kiu forigas troan salon tra la naztruoj.[69]

Plej birdoj metas akvon en siaj bekoj kaj levas siajn kapojn por sendi ĝin tra la gorĝon. Kelkaj specioj, ĉefe de aridaj zonoj, apartenantaj al la familioj de kolomboj, fringoj, musbirdoj, turnicoj kaj otidoj estas kapablaj engluti akvon sen neceso retroenigi siajn kapojn.[70] Kelkaj dezertaj birdoj dependas el akvofontoj kaj ĉefe pterokloj estas bone konataj pro siaj ĉiutagaj kongregaĵoj ĉe akvofontoj. Reproduktantaj pterokloj kaj multaj pluvioj portas akvon al siaj idoj per humidigo de siaj ventroplumoj.[71] Kelkaj birdoj portas akvon al siaj ennestaj idoj en siaj kropoj aŭ vomas ĝin kune kun la manĝo. La kolomba familio, flamengoj kaj pingvenoj havas adaptojn por produkti nutrivan fluaĵon nome kropolakto per kiu ili manĝigas siajn idojn.[72]

Migrado

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Birdomigrado.

Multaj birdospecioj migras por havi avantaĝon el mondaj diferencoj pri sezonaj temperaturoj, tiele plibonigante siajn disponeblojn de manĝoresursoj kaj reprodukta habitato. Tiuj migradoj varias inter la diversaj grupoj. Multaj teraj birdoj, vadbirdoj, kaj akvobirdoj entreprenas ĉiujarajn longdistancajn migrojn, kutime ekigitaj pro la longo de la taglumo same kiel pro la veterkondiĉoj. Tiuj birdoj estas karakterigataj per reprodukta sezono vivata en moderklimataj aŭ arktaj/antarktaj regionoj kaj ne-reprodukta sezono en la tropikaj regionoj aŭ mala hemisfero. Antaŭ migrado, birdoj evidente pliigas sian korpograson kaj rezervaĵojn kaj malpliigas la grandon de kelkaj el ties organoj.[24][73] Migrado estas ege postula energie, ĉefe kiam birdoj bezonas trapasi dezertojn kaj oceanojn sen rehavi fortojn. Teraj birdoj havas flugoteritorion de ĉirkaŭ 2500 km kaj vadbirdoj povas flugi ĝis 4000 km,,[74] kvankam la Lapona limozo kapablas sen halti flugi ĝis 10,200 km.[75] Ankaŭ marbirdoj povas entrepreni longajn migradojn, kies plej longa ĉiujara migrado estas tiuj de la Griza pufino, kiu reproduktiĝas en Nov-Zelando kaj Ĉilio kaj pasas la nordan someron manĝe en Norda Pacifiko ĉe Japanio, Alasko kaj Kalifornio, ĉiujaran veturadon de 64,000 km.[76] Aliaj marbirdoj disiĝas post reproduktado, kaj veturas amplekse sen havi fiksan migradan itineron. Albatroj reproduktintaj en Suda Oceano ofte entreprenas ĉirkaŭpolusajn flugojn inter reproduktaj sezonoj.[77]

A map of the Pacific Ocean with several coloured lines representing bird routes running from New Zealand to Korea
La itineroj de satelite kontrolantaj Laponajn limozojn migrantajn norden el Nov-Zelando. Tiu specio havas la plej longan konatan senhaltan migradon el ĉiuj ajn specioj, ĝis 10,200 km.

Kelkaj birdospecioj entreprenas mallongajn migradojn, veturante nur tiom kiom postulate por eviti malbonan veteron aŭ akiri manĝon. Ekaperaj specioj kiaj la borealaj fringoj estas unu el tiaj grupoj kaj povas komune troviĝi en la loko en unu jaro kaj foresti la venontan. Tiu tipo de migrado estas kutime asocia kun manĝodisponeblo.[78] Kelkaj specioj povas ankaŭ veturi pli mallongajn distancojn super parto de ties teritorio, kaj individuoj el pli altaj latitudoj veturas al teritorioj de samspecianoj; aliaj entreprenas partajn migradojn, kie nur parto de la populacio, kutime inoj kaj subdominaj maskloj, migras.[79] Parta migrado povas formi grandan porcenton de la migrada kutimaro de birdoj en kelkaj regionoj; en Aŭstralio, studoj trovis, ke 44 % el la ne-paserinaj birdoj kaj 32 % el paserinoj estas parte migrantaj.[80] Altituda migrado estas formo de mallongdistanca migrado kie birdoj pasas la reproduktan sezonon je pli altaj altitudoj kaj moviĝas al pli malaltaj dum nebonaj kondiĉoj. Ĝi estas plej ofte postulita de temperaturaj ŝanĝoj kaj kutime okazas kiam ankaŭ la normalaj teritorioj iĝas neloĝeblaj pro manko de manĝo.[81] Kelkaj specioj povas ankaŭ esti nomadecaj, nehavante fiksan teritorion kaj moviĝante laŭ vetero kaj manĝodisponeblo. La Psitakedoj kiel familio estas evidente nek migrantaj nek loĝantaj sed konsiderataj kiel disiĝemaj, ekaperemaj, nomadecaj aŭ ke entreprenas malgrandajn kaj neregulajn migradojn.[82]

La kapablo de birdoj por reveni al preciza loko tra ampleksaj distancoj estis konata de longe; en eksperimento realigita en la 1950-aj jaroj Nordmara pufino liberigita en Bostono revenis al sia kolonio en Skomer, Kimrio, en 13 tagoj, tra distanco de 5,150 km.[83] Birdoj navigas dum migrado uzante varion de metodoj. Ĉe dumtagaj migrantoj, la suno estas uzata por navigi tage, kaj oni uzas stelan kompason nokte. Birdoj kiuj uzas la sunon kompensas la ŝanĝantan pozicion de la suno dumtage per la uzado de interna horloĝo.[12] Orientigo per la stela kompaso dependas el la pozicio de la konstelacioj ĉirkaŭ Norda Stelo.[84] Tio estas helpata ĉe kelkaj specioj pro ties kapablo por senti la teran geomagnetikon danke al specializitaj lumkaptiloj.[85]

Komunikado

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Birdkanto.
La ceremonia memmontrado de la Sunbirdo imitas grandan predanton
La ceremonia memmontrado de la Sunbirdo imitas grandan predanton.

Birdoj komunikas uzante ĉefe vidajn kaj aŭdajn signalojn. Signaloj povas esti interspecifaj (inter specioj) kaj intraspecifaj (ene de specioj).

Birdoj foje uzas plumaron por konsideri kaj montri socian hegemonion,[86] por montri reproduktan kondiĉon ĉe sekse selektataj specioj, aŭ por plenumi minacan memmontradon, kiel ĉe la kamuflimito de la Sunbirdo respektive de granda predanto por forigi akcipitrojn kaj protekti siajn idojn.[87] Ankaŭ variado en plumaro permesas la identigon de birdoj, ĉefe inter specioj. Vida komunikado inter birdoj povas ankaŭ inkludi ceremoniajn memmontrojn, kiuj evoluis el nesignalaj agadoj kiaj plumaranĝo, la alĝustigoj de plumopozicio, bekumado aŭ aliaj kutimoj. Tiuj memmontroj povas signali agreson aŭ submeton aŭ povas kontribui al formado de parligoj.[12] La plej prilaborataj memmontroj okazas dum pariĝado, kiam oni okazigas "dancojn" ofte formatajn el komplikaj kombinoj de multaj eblaj komponmovoj;[88] la maskla reprodukta sukceso povas dependi el kvalito de tiaj memmontroj.[89]

Alvoko de la Domtroglodito, komuna nordamerika kantobirdo

Birdaj alvokoj kaj kantoj, kiuj estas produktataj en la sirinkso, estas la ĉefaj sistemoj per kiuj birdoj komunikiĝas per sonoj. Tiu komunikado povas esti tre komplika; kelkaj specioj povas uzi la du flankojn de la sirinkso sendepende, permesante la samtempan produkton de du diferencaj kantoj.[26] La alvokoj estas uzataj por vario de celoj, inklude allogon de partnero,[12] evaluadon de eventualaj partneroj,[90] ligoformadon, reklamo kaj plutenado de teritorioj,[12] la identigo de aliaj individuoj (kiaj kiam gepatroj serĉas idojn en kolonioj aŭ kiam partneroj kuniĝas je la komenco de la reprodukta sezono),[91] kaj la averto al aliaj birdoj pri eventualaj predantoj, foje kun specifa informo pri la naturo de la minaco.[92] Kelkaj birdoj uzas ankaŭ mekanikajn sonojn por aŭda komunikado. La Novzelanda galinago de la genro Coenocorypha de Nov-Zelando blovas aeron tra siaj plumoj,[93] pegoj tamburas teritorie,[23] kaj la Plejnigra kakatuo uzas ilojn por tamburi.[94]

massive flock of tiny birds seen from distance so that birds appear as specks
Ruĝbeka teks-birdo, la plej multnombra specio de birdoj,[95] formas enormajn arojn - foje de dekoj da miloj.

Arigado kaj aliaj asocioj

[redakti | redakti fonton]

Dum kelkaj birdoj estas esence teritoriemaj aŭ vivas en malgrandaj familigrupoj, aliaj birdoj povas formi grandajn arojn. La ĉefa profito de arigado estas sekureco pro kvanto kaj pliiĝanta manĝefiko.[12] Defendo kontraŭ predantoj estas ege grava en fermitaj habitatoj kiaj arbaroj, kie embuska predado estas komuna kaj multaj okuloj povas havigi pli valoran fruan avertosistemon. Tiu kondukis al disvolvigo de multaj miksitaj kunmanĝantaroj, kiuj estas kutime komponataj de malgrandaj nombroj de individuoj de multaj specioj; tiuj birdaroj havigas sekurecon pro kvanto sed malpliigas la eventualan konkurencon pro la manĝo.[96] La kostoj de la ariga kutimaro inkludas ĉikanadon de socie subordulaj birdoj fare de pli hegemoniaj birdoj kaj la malpliigon de la manĝefikon ĉe iaj kazoj.[97]

Birdoj foje formas ankaŭ asociojn kun nebirdaj specioj. Plonĝaj marbirdoj asocias kun delfenoj kaj tinusoj, kiuj pelas ariĝantajn fiŝojn al la surfaco.[98] Buceredoj havas mutualisman rilataron kun la Nana helogalo, per kiu ili manĝas kune kaj eĉ avertas unu la alian kaze de alproksimiĝantaj rabobirdoj kaj aliaj predantoj.[99]

Ripozado

[redakti | redakti fonton]
Pink flamingo with grey legs and long neck pressed against body and head tucked under wings
Multaj birdoj, kiaj tiu Ruĝa flamengo, enmetas siajn kapojn en siajn dorsojn por dormi.

La alta metabolisma funkciado de birdoj dum la aktiva parto de la tago estas suplementata de la ripozado dum la resto de la tempo. Dormantaj birdoj ofte uzas dormotipon konatan kiel vigla dormo, kie la periodoj de ripozo estas intermetitaj kun rapidaj okulmalfermoj, kiuj permesas ilin esti sentemaj al ĝenado kaj ebligas rapidan fuĝon el minacoj.[100] Oni supozas, ke la apusoj povas dormi dumfluge kaj radaraj observoj sugestas, ke ili orientiĝas por fronti la venton en siaj ripozaj flugoj.[101] Oni sugestis, ke povas esti kelkaj tipoj de dormo kiuj eblas eĉ kiam oni estas en flugo.[102] Kelkaj birdoj estis montrintaj kapablon faligi en malrapidan dormon po unu el la hemisfero de la cerbo ĉiun fojon. La birdoj tendencas ekzerci tiun kapablon depende el sia sinteno relative al la ekstero de la birdaro. Tio povas permesi la okulon malan al la dormanta hemisfero resti vigla antaŭ predantoj vidante la eksterajn marĝenojn de la birdaro. Tiu adapto estas konata ankaŭ ĉe maraj mamuloj.[103] Komuna ripozado oftas ĉar ĝi malaltigas la perdon de korpovarmo kaj malpliigas la riskojn asociajn kun predantoj.[104] Ripozejoj estas ofte elektitaj konsiderinte la termoreguladon kaj la sekurecon.[105]

Multaj dormantaj birdoj faldas siajn kapojn super siaj dorsoj kaj metas siajn bekojn en siaj dorsoplumoj, kvankam aliaj lokigas siajn bekojn inter siaj brustoplumoj. Multaj birdoj ripozas sur unu kruro, dum kelkaj povas meti siajn krurojn en ties plumojn, ĉefe en malvarma vetero. Ripozbirdoj havas tendenon fermantan mekanismon kiu helpas ilin teniĝi en la ripozejo kiam ili dormantas. Multaj surgrundaj birdoj, kiaj koturnoj kaj fazanoj, ripozas en arboj. Kelkaj psitakoj de la genro Loriculus ripozas pendante kapalteren.[106] Kelkaj kolibroj eniras en noktecan staton de torporo akompane de malpliigo de ties metabolisma agado.[107] Tiu fiziologia adapto montriĝas en preskaŭ cento de aliaj specioj, kiaj la noktokaprimulgoj, kaprimulgoj, kaj artamoj. Unu specio nome la Falenoptilo, eĉ eniras en staton de vintra dormo.[108] Birdoj ne havas ŝvitoglandojn, sed ili povas refreŝiĝi enirante en ombron, starante en akvo, anhelante, pliigante sian surfacareon, skuante sian gorĝon aŭ per uzado de specialaj kutimoj kiaj urohidrozo por malvarmiĝi.

Reproduktado

[redakti | redakti fonton]

Sociaj sistemoj

[redakti | redakti fonton]
Bird faces up with green face, black breast and pink lower body. Elaborate long feathers on the wings and tail.
Kiel aliaj en sia familio la masklo de la Kumulbirdo havas prilaboratan reproduktan plumaron uzatan por impresi inojn.[109]

Ĉirkaŭ 95 % de la birdospecioj estas socie monogamaj. Tiuj specioj pariĝas por almenaŭ la daŭro de la reprodukta sezono aŭ —en kelkaj kazoj— por kelkaj jaroj aŭ ĝis la morto de unu el la partneroj.[110] Monogamio permesas gepatran zorgon, kiu ege gravas ĉe specioj kie inoj postulas masklan helpon por sukcesa idozorgado.[111] Inter multaj socie monogamaj specioj, komunas ekster-paraj kopulacioj (malfidelo).[112] Tiaj kutimoj tipe okazas inter hegemoniaj maskloj kaj inoj pariĝintaj kun subulaj maskloj, sed povas esti ankaŭ rezulto de perforta kopulacio ĉe anasoj kaj aliaj anasedoj.[113] Por inoj, eblaj profitoj de eksterpara kopulacio povas inkludi akiri pli bonkvalitajn genojn por ties idaro kaj certigi kontraŭ eblo de nefekundeco ĉe ŝia partnero.[114] Masklo de specioj kiuj kutimas je eksterparaj kopulacioj streĉe kontrolos sian partnerinon por certigi sian patrecon ĉe la idoj kiujn li zorgos.[115]

Okazas ankaŭ aliaj pariĝadaj sistemoj, nome poliginio, poliandrio, poligamio, poliginandrio, kaj promiskueco.[12] Poligamiaj reproduktaj sistemoj okazas kiam inoj kapablas idozorgi sen helpo de maskloj.[12] Kelkaj specioj povas uzi pli da unu sistemon depende de la cirkonstancoj.

Reproduktado kutime postulas ioman formon de ceremonia memmontrado por pariĝado, tipe fare de la masklo.[116] Plej parto de ceremonioj estas simplaj kaj inkludas ioman tipon de kanto. Kelkaj ceremonioj tamen estas tre prilaborataj. Depende el la specio, tiuj povas inkludi tamburadon flugilan aŭ vostan, dancadon, akrobatajn flugojn, aŭ komunajn maskloluktojn. La inoj estas ĝenerale kiuj elektas partneron,[117] sed ĉe la poliandriaj falaropoj, tio estas inverse: pli senmarkaj maskloj elektas la brilkolorajn inojn.[118] Ceremonia porpariĝa manĝigado, bekumado kaj plumaranĝado estas komune utiligataj inter partneroj, ĝenerale post kiam la gebirdoj estis pariĝantaj.[23]

Samseksema kutimaro estis observata kaj ĉe maskloj kaj ĉe inoj en nombraj specioj de birdoj, ĉe kopulacio, parligado, kaj idozorgado.[119]

Teritorioj, nestoj kaj kovado

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Birdnestoj.

Multaj birdoj aktive defendas teritorion el aliaj birdoj de la sama specio dum la reprodukta sezono; pluhavo de teritorioj protektas la manĝofonton por ties idoj. Specioj kiuj estas malkapablaj defendi manĝoteritoriojn, kiaj marbirdoj kaj apusoj, ofte reproduktiĝas en kolonioj anstataŭe; oni supozas ke tio havigas protekton el predantoj. Koloniaj reproduktuloj defendas malgrandajn nestolokojn, kaj la konkurenco ene de la specio por la nestolokoj povas esti intensa.[120]

Masklo de Komuna merlo (Turdus merula) manĝigante siajn idojn

Ĉiuj birdoj demetas amniajn ovojn kun malmolaj ŝeloj fare ĉefe el kalcia karbonato.[12] Truoj kaj engrundonestaj specioj tendencas ovodemeti blankajn aŭ palajn ovojn, dum nestantoj en malfermo demetas kamuflajn ovojn. Estas multaj esceptoj al tiu modelo tamen; la surgrunde nestantaj kaprimulgoj havas palajn ovojn, kaj kamuflon havigas anstataŭe ties plumaro. Specioj kiuj estas viktimoj de nestoparazitoj havas variajn ovokolorojn por plibonigi la ŝancojn diferencigi la parazitan ovon, kio siavice devigas la parazitajn inojn kongruigi siajn ovojn al tiuj de sia gastiganto.[121]

Yellow weaver (bird) with black head hangs an upside-down nest woven out of grass fronds.
Masklo de Ordorsa teksisto konstruas prilaboratajn pendantajn nestojn el herbo

Birdovojn oni demetas kutime en nesto. Plej specioj kreas iome prilaboritajn nestojn, kiuj povas esti tasoj, kupoloj, teleroj, literoj, amasoj aŭ engrundaj truoj.[122] Kelkaj birdonestoj tamen estas tre primitivaj; nestoj de albatrosoj estas nur simplaj skrapaĵoj surgrundaj. Plej birdoj konstruas nestojn en ŝirmaj, kaŝitaj areoj por eviti predadon, sed grandaj aŭ koloniaj birdoj —kiuj estas pli defendokapablaj— povas konstrui pli malfermajn nestojn. Dum la nestokonstruado, kelkaj specioj serĉas plantomaterialon el plantoj kun parazitidaj toksinoj por plibonigi la idan survivadon,[123] kaj oni uzas plumojn ofte por nestizoligo.[122] Kelkaj birdospecioj ne havas nestojn; la surklife nestumanta Longbeka urio demetas siajn ovojn sur nuda roko, kaj masklo de Imperiestra pingveno retenas la ovon inter sia korpo kaj siaj piedoj. Ne-esto de nestoj estas ĉefe grava ĉe surgrunde nestumantaj specioj kie la idoj estas frumaturaj.

Nesto de Orienta febo kiu estis parazitata de Brunkapa molotro
Nesto de Orienta febo kiu estis parazitata de Brunkapa molotro.

Kovado, kiu plibonigas la temperaturon por la ida disvolviĝo, kutime komencas post la demeto de la lasta ovo.[12] Ĉe monogamiaj specioj la kovadotaskoj estas ofte kundividitaj, dum ĉe poligamiaj specioj unu el la gepatroj estas tute respondeca pri la kovado. La patra varmo pasas al la ovoj tra la kovareoj, zonoj de nuda haŭtaĵo en la ventro aŭ brusto de la kovantaj birdoj. La kovado povas esti energie postulega procezo; plenkreskaj albatrosoj ekzemple predas ĝis 83 g el korpopezo ĉiutage dum kovado.[124] La varmo por la kovado de ovoj de megapodoj venas el la suno, putriĝanta vegetaĵaro aŭ eĉ de vulkanaj fontoj.[125] Kovoperiodoj gamas el 10 tagoj (ĉe pegoj, kukoloj kaj paserinaj birdoj) ĝis ĉirkaŭ 80 tagoj (ĉe albatrosoj kaj kivioj).[12]

Patra idozorgado

[redakti | redakti fonton]

Je la momento de sia eloviĝo, la birdidoj gamas laŭ disvolviĝo el senhelpa al sendependa, laŭ sia specio. Senhelpaj idoj estas nomataj malfrumaturaj, kaj tendencas naskiĝi malgrandaj, blindaj, nemoviĝantaj kaj nudaj; idoj kiuj naskiĝas moviĝantaj kaj plumokovritaj ĉe eloviĝo estas nomataj frumaturaj. Malfrumaturaj birdidoj necesas helpan termoreguladon kaj devas esti kovataj pli dumlonge ol la frumaturaj idoj. Intermeze estas duonfrumaturaj kaj duonmalfrumaturaj.

Hummingbird perched on edge of tiny nest places food into mouth of one of two chicks
Ino de Kaliopa kolibro manĝigante junulojn

Tempodaŭro kaj naturo de gepatra idozorgo varias amplekse inter diversaj ordoj kaj specioj. Je unu pinto, gepatra idozorgo ĉe megapodoj finas je eloviĝo; la ĵus eloviĝintaj birdidoj elfosiĝas el la nestamaso sen gepatra asistado kaj povas tuje elturniĝi.[126] Je la mala pinto, multaj marbirdoj etendis periodojn de gepatra idozorgo, el kiuj la plej longdaŭra estas tiuj de la Granda fregato, kies idoj postulas ĝis ses monatoj ĝis elnestiĝo kaj estas manĝigataj de la gepatroj ĝis aldonaj 14 monatoj.[127]

Ĉe kelkaj specioj, ambaŭ gepatroj zorgas birdidojn kaj junulojn; ĉe aliaj tia zorgo estas respondeco nur de unu sekso. Ĉe kelkaj specioj, aliaj membroj de la sama specio - kutime proksimaj parencoj de la reproduktanta paro, kiaj idoj el antaŭaj ovaroj - helpos je la idozorgado.[128] Tia parencohelpo estas ĉefe komuna ĉe Korvedoj, kio inkludas birdojn kiaj la veraj korvoj, la Aŭstralia pigo kaj la maluroj,[129] sed estis observata ĉe specioj tiom diversaj kiom la Titipunamo kaj la Ruĝa milvo. Inter plej grupoj de animaloj, maskla patra idozorgado estas rara. Ĉe birdoj tamen ĝi estas tre komuna - pli ol ĉe ĉiu ajn vertebrula klaso.[12] Kvankam teritoria kaj nestoloka defendo, kovado kaj idozorgado estas ofte kunhavataj taskoj, estas foje labordivido laŭ kiu unu partnero entreprenas la tuton aŭ plej parton de preciza tasko.[130]

La momento kiam okazas la elnestiĝo de la idoj varias enorme. La idoj de la urietoj de la genro Synthliboramphus, kiaj la Malnova urieto, elnestiĝas la nokton post eloviĝo, sekvante la patrojn al la maro, kie ili estas for el atingo de surteraj predantoj.[131] Kelkaj aliaj specioj, kiaj la anasoj, movas siajn idojn for el la nesto ege frue. Ĉe plej parto de specioj, la idoj elnestiĝas ĝuste antaŭ, aŭ tuj post, kiam ili ekkapablas flugi. Ankaŭ la kvanto de gepatra idozorgado ege varias; albatrosidoj forlasas la neston per si mem kaj ne ricevas pluan helpon, dum aliaj specioj pluricevas suplementan manĝigadon post elnestiĝo.[132] La ido povas ankaŭ sekvi siajn gepatrojn dum sia unua migrado.[133]

Nestoparazitoj

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Nestoparazitado.
Small brown bird places an insect in the bill of much larger grey bird in nest
Kanbirdo manĝigante idon de Komuna kukolo, nome nestoparazito.

Reprodukta parazitado, kie ovodemetanto ovodemetas siajn ovojn kun la ovaro de alia individuo, estas pli komune inter birdoj ol ĉe iu ajn alia tipo de organismo.[134] Post kiam parazita birdino demetas siajn ovojn en la nesto de alia birdo, tiuj estas ofte akceptataj kaj zorgataj de la gastiganto je malprofito de la propra ovaro de tiu. Reproduktaj parazitoj povas esti ĉu devigaj reproduktaj parazitoj, kiuj devas demeti siajn ovojn nepre en la nestoj de alia specio ĉar ili mem malkapablas zorgi siajn proprajn idojn, aŭ nedevigaj reproduktaj parazitoj, kiuj foje ovodemetas en la nestoj de samspecianoj por pligrandigi sian reproduktan rezulton eĉ se ili zorgas siajn proprajn idojn.[135] Cento da birdospecioj, inklude mielindikantojn, ikteredojn, estrildedojn kaj kelkaj anasoj, estas devigaj reproduktaj parazitoj, kvankam la plej fama estas la kukoloj.[134] Kelkaj reproduktaj parazitoj estas adaptataj je eloviĝo antaŭ la idoj de la gastiganto, kio permesas ilin detrui la ovojn de la gastiganto forpelante ilin el la nesto aŭ mortigante la idojn de la gastiganto; tio sekurigas ke la tuta manĝaĵo alportata al la nesto estu manĝata de la parazitaj idoj.[136]

Ekologio

[redakti | redakti fonton]

Birdoj okupas ampleksan gamon de ekologiaj niĉoj.[95] Dum kelkaj birdoj estas ĝeneralistoj, aliaj estas tre specializataj en sia habitato aŭ manĝopostuloj. Eĉ ene de unusola habitato, kia arbaro, la niĉoj okupataj de diversaj specioj de birdoj varias, kaj kelkaj specioj manĝas en la kanopeo, aliaj sub la kanopeo, kaj aliaj sur la arbara grundo. Arbaraj birdoj povas esti insektomanĝuloj, fruktomanĝuloj, kaj nektaromanĝuloj. Akvobirdoj ĝenerale manĝas per fiŝkaptado, plantomanĝado kaj piratado aŭ kleptoparazitismo. Rabobirdoj specialiĝas en ĉasado de mamuloj aŭ de aliaj birdoj, dum vulturoj estas specializitaj kadavromanĝantoj. Birdomanĝuloj estas animaloj kiuj estas specializataj al predado de birdoj.

Kelkaj nektaromanĝantaj birdoj estas gravaj polenigantoj, kaj multaj fruktomanĝuloj ludas gravan rolon por semodisigo.[137] Plantoj kaj polenigantaj birdoj ofte kunevoluas,[138] kaj en kelkaj kazoj la unuaranga poleniganto de floro estas la ununura specio kapabla atingi sian nektaron.[139]

Birdoj estas ofte gravaj por la insula ekologio. Birdoj ofte atingis insulojn kiujn mamuloj ne atingis; en tiuj insuloj, birdoj povas plenumi ekologiajn rolojn tipe ludatajn de pli grandaj animaloj. Ekzemple en Nov-Zelando la moaoj estis gravaj serĉuloj, same kiel nune la Kereruo kaj la Kokako.[137] Nuntempe la plantoj de Nov-Zelando pluhavas la defendan adapton evoluintan por protekti ilin el la formortinta moao.[140] Nestumantaj marbirdoj povas ankaŭ efiki super la ekologio de insuloj kaj ĉirkaŭaj maroj, ĉefe per koncentriĝo de grandaj kvantoj de guano, kiuj povas riĉigi la lokan grundon[141] kaj la ĉirkaŭajn marojn.[142]

Ampleksa vario de birdekologiaj kampometodoj, inklude kalkuladon, nestokontrolon kaj kaptadon kaj markadon, estas uzataj por pristudi la birdan ekologion.

Rilato kun homoj

[redakti | redakti fonton]
Two rows of cages in a dark barn with many white chickens in each cage
Industria farmado de kokoj.

Ĉar birdoj estas tre videblaj kaj komunaj animaloj, homoj havis rilaton kun ili ekde la apero de la homo.[143] Foje tiuj rilatoj estis mutualismaj, kiaj la kooperativa mielkolekto inter mielindikantoj kaj afrikaj popoloj kiaj la Borana.[144] Aliajn fojojn ili povas esti kunmanĝantaj, kiel kiam specioj kiaj la Dompasero[145] profitis el homa aktivado. Kelkaj birdospecioj iĝis komerce gravaj agrikulturaj plagoj,[146] kaj kelkaj estas kaŭzoj de birdofrapo.[147] Ankaŭ homa aktivado povas esti malprofitiga kaj jam minacis nombrajn birdospeciojn al formorto (ĉasado, birda plumbovenenigo, pesticidoj, ŝosemortintoj, kaj predado fare de maskotaj katoj kaj hundoj estas komunaj kaŭzoj de mortoj al birdoj).

Birdoj povas agadi kiel vektoroj por disvastigo de malsanoj kiaj psitakozo, salmonelozo, kampilobakteriozo, mikobakteriozo (birda tuberkulozo), birda gripo, giardiazo kaj kriptosporidiozo super longajn distancojn. Kelkaj el tiuj estas zoonozaj malsanoj kiuj povas esti transmititaj ankaŭ al homoj.[148]

Ekonomia gravo

[redakti | redakti fonton]

Alhejmigitaj birdoj bredataj por viando kaj ovoj, nome kortobirdoj, estas la plej granda fonto de animalaj proteinoj manĝataj de homoj; en 2003 oni produktis 76 milionojn da tunoj da kortobirdoj kaj 61 milionoj da tunoj de ovoj tutmonde.[149] Kokoj ĉefe gravas por homa konsumado de kortobirdoj, sed ankaŭ meleagroj, anasoj kaj anseroj estas relative komunaj. Ankaŭ multaj specioj de birdoj estas ĉasataj por viando. Birdoĉasado estas ĉefe distra aktivaĵo escepte en tre nedisvolviĝintaj areoj. Plej gravaj birdoj ĉasataj en Norda kaj Suda Ameriko estas akvobirdoj; aliaj amplekse ĉasataj birdoj estas fazanoj, meleagroj, koturnoj, turtoj, perdrikoj, lagopoj, skolopoj, kaj galinagoj.[150] Ankaŭ Petrelidumo estas populara en Aŭstralio kaj Nov-Zelando.[151] Kvankam ioma ĉasado, kia tiu de la Petrelidumo, povas esti eltenebla, ĉasado kaŭzis la formorton aŭ endanĝerigon de dekduoj da specioj.[152]

Illustration of fisherman on raft with pole for punting and numerous black birds on raft
La uzado de kormoranoj fare de aziaj fiŝkaptistoj estas malpliiĝanta sed ankoraŭ survivas en kelkaj areoj kiel turisma allogaĵo.

Aliaj komerce valoraj produktoj el birdoj estas plumoj (ĉefe la lanugo de anseroj kaj anasoj), kiuj estas uzataj kiel izoligo de hom- kaj lito-vestoj, kaj marbirdaj fekaĵoj (guano), kiu estas valora fonto de fosforo kaj nitrogeno. La Pacifika Milito, foje nomata Guana Milito, okazis parte pro la kontrolo de la kuŝejoj de guano.[153]

Birdoj estis alhejmigitaj fare de homoj kaj kiel maskotoj kaj por praktikaj celoj. Koloraj birdoj, kiaj Psitakedoj kaj minaoj, estas bredataj en kaptiveco aŭ kaptataj kiel maskotoj, praktiko kiu kaŭzis kontraŭleĝan trafikon de kelkaj endanĝerigitaj specioj.[154] Falkoj kaj kormoranoj estis delonge uzataj por ĉasado kaj fiŝkaptado, respektive. Leterkolomboj, uzataj almenaŭ ekde la 1-a jarcento AD, restis gravaj ĝis tiom ĵuse kiom ĝis la Dua Mondmilito. Nune tiaj aktivaĵoj estas pli komunaj ĉu kiel hobioj, distro kaj turismo,[155] aŭ por sportoj kiaj la Kolombado.

Amatoraj birdentuziasmuloj (nome birdoŝatantoj aŭ pli komune, birdumantoj) nombras en milionoj.[156] Multaj domposedantoj starigas birdomanĝejojn ĉe siaj hejmoj por allogi diversajn speciojn. Birdomanĝigado iĝis multmiliondolara industrio; ekzemple, ĉiskaŭkalkulate 75 % el la domposedantoj de Britio havigas manĝon por birdoj je ioma grado dum la vintro.[157]

Religio, folkloro kaj kulturo

[redakti | redakti fonton]
Woodcut of three long-legged and long-necked birds
"La birda triopo" de la Majstro de la Ludokartoj, 15a jarcento, Germanio

Birdoj ludas gravajn kaj diversajn rolojn en folkloro, religio, kaj popola kulturo. Ĉe religio, birdoj povas utili kiel ĉu mesaĝistoj aŭ eĉ pastroj kaj estroj por diaĵo, kiel ĉe la kulto de Makemake, kie la Tangata manu de la Paskinsulo servis kiel estroj,[158] aŭ kiel asistantoj, kiel ĉe la kazo de Hugino kaj Munino, du korakok kiuj flustris novaĵojn en la orelojn de la Nordia dio Odino.[159] Pastroj funkciis kiel aŭguristoj, aŭ interpretistoj de la vortoj de birdoj dum la "auspex" (el kio devenas la vorto "aŭspicio") rigardis ties aktivecon por antaŭdiri okazaĵojn.[160] Ili povas utili ankaŭ kiel religiaj simboloj, kiel kiam Jono (Hebree: יוֹנָה, turto) enkorpigis la timon, pasivecon, plendecon kaj belon tradicie asociaj kun turtoj.[161] Birdoj mem estis foje diigitaj, kiel ĉe la kazo de la Komuna pavo, kiu estas konsiderata Patrino Tero fare de la Dravidanoj de Barato.[162] Kelkaj birdoj estis ankaŭ konsiderataj kiel monstroj, inklude la mitologian Birdo Roĥo kaj la maoria legenda Poukai, giganta birdo kapabla kapti homojn.[163]

Birdoj aperis en kulturo kaj arto ekde prahistoriaj epokoj, kiam ili estis reprezentataj en fruaj kavopentraĵoj.[164] Birdoj estis poste uzataj en religiaj aŭ simbolaj arto kaj desegno, kiaj la elstaraj pavotronoj de la imperiestroj de la Mogola Imperio kaj de la Persa.[165] Ĉe la alveno de scienca intereso pri birdoj, oni mendis multajn pentraĵojn pri birdoj por libroj. Inter plej fama el tiuj birdartistoj estis John James Audubon, kies pentraĵoj de nordamerikaj birdoj estis granda komerca sukceso en Eŭropo kaj kiu poste pruntedonis sian nomon al la National Audubon Society.[166]

Birdoj estas ankaŭ gravaj figuroj en poezio; ekzemple, Homero jam aperigis najtingalojn en sia Odiseado, kaj Katulo uzis paseron kiel erota simbolo en sia poemo “Katulo 2”.[167] La rilato inter albatroso kaj maristo estas la kerna temo de la poemo “The Rime of the Ancient Mariner” de Samuel Taylor Coleridge, kio kondukis al uzado de la albatroso kiel metafora termo por 'fiŝarĝo'.[168] Aliaj nomoj de birdoj uzeblas kiel metaforoj; tiele vultura fonduso kaj vulturaj investantoj, ekzemple, prenas siajn nomojn el la kadavromanĝantaj vulturoj.[169]

La forta simbola enhavo de birdoj aliris en tre diversaj kulturoj al blazonoj, heraldikaj figuroj, flagoj ktp. Senkalkuli tiujn en kiuj aperas agloj, kiuj estas la plej oftaj birdoj en flagoj, aliaj birdoj aperas en la flagoj de Acoroj, Dominiko, Gvatemalo, Kristnaskinsulo, Kiribato, Papuo-Nov-Gvineo, Sankta Heleno, Ugando kaj Zimbabvo.[170]

Konceptoj de diversaj birdospecioj ofte varias laŭ kulturoj. Strigoj estas asociaj kun malbona sorto, sorĉado, kaj morto en partoj de Afriko,[171] sed estas rilataj al saĝeco en multo de Eŭropo.[172] Upupoj estis konsiderataj sakraj en Antikva Egiptio kaj simboloj de virto en Persio, sed estis konsiderataj ŝtelistoj en multo de Eŭropo kaj kiel militaj antaŭanoncantoj en Skandinavio.[173]

Birdoprotektado

[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Birdoprotektado kaj Birdokonservado.
Large black bird with featherless head and hooked bill
La Kalifornia kondoro iam estis specio de nur 22 birdoj, sed konservopolitiko levis ĝin al ĉirkaŭ 300 nune.

Kvankam homa aktivaĵo permesis etendon de kelkaj specioj, kiaj la Turstrigo kaj la Eŭropa sturno, homoj kaŭzis populacimalpliiĝon aŭ formorton de multaj aliaj specioj. Ĉirkaŭ centon de birdospecioj iĝis formortintaj en historiaj epokoj,[174] kvankam la plej drama homofara birdonuligo, malaperiganta ĉirkaŭ 750–1800 speciojn, okazis dum la homa koloniigo de insuloj de Melanezio, Polinezio kaj Mikronezio.[175] Multaj birdopopulacioj malpliiĝas nune tutmonde, kaj ekzemple 1,227 specioj estas listataj kiel minacataj fare de Birdlife International kaj la IUCN en 2009.[176][177]

La plej komune citataj homaj minacoj al birdoj estas habitatodetruo aŭ habitatoperdo.[178] Aliaj minacoj estas troa ĉasado, akcidenta mortaro pro kontraŭstrukturaj kolizioj aŭ aldona kaptado ĉe multhokado,[179] poluado (inklude naftoverŝon kaj uzadon de pesticidoj),[180] konkurenco kaj predado fare de neindiĝenaj invadaj specioj,[181] kaj klimata ŝanĝo.

Registaroj kaj konservismaj grupoj laboras por protekti birdojn, ĉu per aprobo de leĝoj kiuj konservu kaj restaŭru birdohabitatojn aŭ per bredado de kaptivaj populacioj por reenmetoj. Tiaj projektoj produktis iomajn sukcesojn; unu studo ĉirkaŭkalkulis, ke konservoklopodoj savis 16 speciojn de birdojn kiuj alie estus iĝintaj formortintaj inter 1994 ka 2004, inklude tiujn de la Kalifornia kondoro kaj la Norfolka papageto.[182]

Formorto de birdoj

[redakti | redakti fonton]

Ĉefa epoko de formorto de birdoj okazis en Pacifiko koincide kun la alveno de homoj al diversaj insuloj de la mondoregiono, kaj tial tiujn formortojn oni studis delonge. Ĵusa studo kombinis la registritajn formortojn, ĉirkaŭ 640, kun aliaj ĉirkaŭkalkuloj enkalkulante fosiliajn registrojn, jam por la tuta mondo. La totalon de formortintaj birdospecio oni ĉirkaŭkalkulis en 1 400, nome 55 % pli ol la konataj registroj. Oni konfirmis, ke Pacifiko estas la plej damaĝita mondoregino, kun 61 % de la totalo: nome 875 formortoj, de kiuj 554 oni ne ankoraŭ dokumentis. Historie oni konsideris tri grandajn epokojn de formorto de birdoj: nome la unua, ĉirkaŭ la jaro 840 a.n.e., koincide kun la alveno de homoj al pacifikaj insularoj kiel Marianoj, Tongo kaj Fiĝioj, krom ĉe alilokaj insuloj kiel ĉe Kanarioj; la dua kaj plej intensa, ĉirkaŭ la jaro 1300 n.e., pro la okupado de la cetero de Pacifiko, eĉ Havajo kaj Nov-Zelando; la tria, en moderna epoko. Ĝis nun homoj estus okazigintaj la perdon de ĉirkaŭ 12 % de la tutmondaj birdospecioj, tio estas ĉiu naŭa.[183]

Birdoj formortintaj en moderna epoko

[redakti | redakti fonton]

Evolua klasado

[redakti | redakti fonton]

La birdoj evoluis verŝajne el malgrandaj karnovoraj dinosaŭroj. Ili estas proksimaj de la familio dromeosaŭredoj. Arkeopterigo fine de periodo ĵurasia estas la pli malnova priskribita birdo. Konfuceobirdoj frue de periodo kretaceo similas arkeopterigojn sed kun malgranda vosto. Dum kretaceo du grupoj evoluis kontraŭaj birdoj kaj modernaj birdoj. Kontraŭaj birdoj estis pli multnombraj sed pli primitivaj. Ili havas malvarman sangon. Kiel la dinosaŭroj ili elmortas fine de la kreteaceo.

Aves 

Archaeopteryx (Arkeopterigo)


 Pygostylia 

Confuciusornithidae (Konfuceobirdo)


 Ornithothoraces 

Enantiornithes (kontraŭa birdo)


 Ornithurae 

Hesperornithiformes



Neornithes (moderna birdo)






Biologia klasado

[redakti | redakti fonton]

Jen la birdaj ordoj kaj familioj:

Detalo de suda kazuaro.
Prerikoko.
Cigno
Ŝubekulo.
Avoceto.
Hoacino.
Kolibro,
el la familio de plej malgrandaj birdoj.
Eŭropa abelmanĝulo
Sulfurbrusta tukano (Ramphastos sulfuratus)
Blankakrona emberizo.
Blua garolo
Pentraĵo de Oriolo
Fajroverta regolo

Lamarko

[redakti | redakti fonton]

Lamarko konsideris la birdojn kiel dektria klaso de organizo de animaloj el la plej simplaj (senvertebruloj) al la plej perfekta (la homo). Li difinis la birdojn kiel la unua grupo kun kompleta spirado per pulmoj, kaj ĉefe kun varma sango, malkiel la proksima grupo de reptilioj. Krome la birdoj havus plumojn anstataŭ haroj, kiel ĉe mamuloj, kaj flugiloj kiel antaŭaj membroj.[184]

Taksonomio kaj evoluo

[redakti | redakti fonton]

En 2015 disvastiĝis artikoloj ĉefe pere de la prestiĝa gazeto Science kiuj popularigis la rezulton de ĵusaj studoj pri DNA de 45 birdospecioj, kio montris sekvojn ŝanĝantajn la ĝistiamajn taksonomiajn konsiderojn.[185] La studoj fare de la Avian Phylogenomics Consortium kunordigis la laboron de 200 sciencistoj de 20 landoj kiuj esploris pri genetikaj aspektoj rilataj al plumaro, kantakiro, evoluo de seksaj kromosomoj, dentoperdo kaj adapto al akvaj medioj. La tuto temas pri ĉirkaŭ trideko da artikoloj aperintaj kaj en Science kaj en aliaj gazetoj kiaj Genome Biology kaj GigaScience. Oni klarigis aspektojn pri la komuna praulo de birdoj, krokodiloj kaj dinosaŭroj, ĉar ankaŭ oni komparis pribirdajn studojn kun la informoj el DNA de krokodiloj. Tiele oni atingis la jenajn rezultojn:

  • Ĉirkaŭ 95 % el la nuntempe konataj birdospecioj apartenas al la grupo Neoaves. Ili aperis en relative malgranda tempoperiodo kio malfaciligas ties studadon.[186]
  • Tio okazis "eksplode" dum la 10-15 milionoj da jaroj post la formorto de dinosaŭroj, tio estas antaŭ 65 milionoj da jaroj. Tiam oni plenigis la disponeblajn ekologiajn niĉojn post la malapero de dinosaŭroj. Tio kontraŭas la popularan ideon ke birdoj floris inter 10 kaj 80 milionoj da jaroj antaŭ la malapero de dinosaŭroj.
  • Grupo de surteraj birdoj - inter kiuj kantobirdoj, papagoj, falkoj, strigoj, pegoj kaj agloj - havas komunan praulon, nome superpredanto kiu estis supre en la nutroĉeno.
  • El la studitaj birdospecioj, nur kvin ne estis Neoaves. Kokanseroj formus apartan grupon. Strutoj kaj tinamoj (Paleognatoj) aperas en la plej antikva branĉo de la arbo.
  • La birdoj havas "malpezan" genomon, tio estas, dum plej vertebruloj havas ĉirkaŭ 50 % de ripetitaj genomoj, birdoj havas nur 5 al 10 %. Rezulte oni povas konkludi, ke la plinovigoj anstataŭ derivi el nova materialo povas veni el perdo de iama materialo.
  • La genoj rilataj al dentoj perdiĝis en la komuna praularo antaŭ ĉirkaŭ 100 milionoj da jaroj.
  • Kelkaj trajtoj aperis ne per genetika evoluo sed pro konverĝa evoluo, kiel la kapablo subnaĝi pere de kruroj aŭ la kantolernado.[187] La genoj rilataj al kantoj estas parencaj de tiuj ĉe homoj por la kapablo paroli, forestaj ĉe simioj.[188]

Proverbo

[redakti | redakti fonton]

Ekzistas pluraj proverboj pri birdo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof[189], inter ili:

  • Citaĵo
    „ Birdo kantas laŭ sia beko. ”
  • Citaĵo
    „ Koniĝas birdo laŭ flugo kaj homo laŭ ago. ”
  • Citaĵo
    „ Tute libera, kiel birdo aera. ”

Kuriozaĵoj

[redakti | redakti fonton]

Daniel Moirand en sia listo de proponitaj vortoj por sia traduko de La Libro de la mirindaĵoj de Marko Polo notas la vorton "birdi" por birdoĉasado, plej ofte pere de falkoj, kio estis kaj estas ofta en la popoloj centraziaj kiujn li vizitis.[190] Tamen, tiu uzo ne estas registrita en PIV, tial ke la ĝenerala signifo de "birdi" estus "esti birdo". Aliflanke birdumo aŭ birdorigardado estas observado kaj studo de birdoj per simple okula rigardo aŭ per vida plibonigo danke al uzado de binokloj aŭ teleskopoj. La distingo inter "birdumo" kaj "birdorigardado" baziĝas sur dediĉo aŭ intenseco.

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ Newton, Ian. (2003) The Speciation and Biogeography of Birds. Amsterdamo: Academic Press, p. 463. ISBN 0-12-517375-X.
  2. ↑ Brooke, Michael. (2004) Albatrosses And Petrels Across The World. Oksfordo: Oxford University Press. ISBN 0-19-850125-0.
  3. ↑ (March 2007) “The Latitudinal Gradient in Recent Speciation and Extinction Rates of Birds and Mammals”, Science 315 (5818), p. 1574–76. doi:10.1126/science.1135590. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Schreiber, Elizabeth Anne; Joanna Burger. (2001) Biology of Marine Birds. Boca Raton: CRC Press. ISBN 0-8493-9882-7.
  5. ↑ (1-a de majo 2002) “Buoyancy and maximal diving depth in penguins: do they control inhaling air volume?”, Journal of Experimental Biology 205 (9), p. 1189–1197. 
  6. ↑ Hill, David; Peter Robertson. (1988) The Pheasant: Ecology, Management, and Conservation. Oksfordo: BSP Professional. ISBN 0-632-02011-3.
  7. ↑ ; Enrique H. Bucher. Monk Parakeet (Myiopsitta monachus). The Birds of North America. Cornell Lab of Ornithology (1998).
  8. ↑ (1-a de januaro 1988) “Range Expansion of the Cattle Egret, (Bubulcus ibis) in the Greater Caribbean Basin”, Colonial Waterbirds 11 (2), p. 252–62. doi:10.2307/1521007. 
  9. ↑ Bierregaard, R.O.. (1994) “Yellow-headed Caracara”, Josep del Hoyo, Andrew Elliott and Jordi Sargatal (eds.): Handbook of the Birds of the World. Volume 2; New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-15-6.
  10. ↑ Juniper, Tony; Mike Parr. (1998) Parrots: A Guide to the Parrots of the World. London: Christopher Helm. ISBN 0-7136-6933-0.
  11. ↑ Ehrlich, Paul R.; David S. Dobkin, and Darryl Wheye. Adaptations for Flight. Birds of Stanford. Stanford University (1988). Alirita 2007-12-13 . Baze sur la The Birder's Handbook (Paul Ehrlich, David Dobkin, kaj Darryl Wheye. 1988. Simon and Schuster, New York.)
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 12,17 12,18 12,19 12,20 12,21 12,22 12,23 12,24 12,25 Gill, Frank. (1995) Ornithology. Nov-Jorko: WH Freeman an Co. ISBN 0-7167-2415-4.
  13. ↑ "The Avian Skeleton", paulnoll.com. Kontrolita 2007-12-13.
  14. ↑ "Skeleton of a typical bird", Fernbank Science Center's Ornithology Web. Kontrolita 2007-12-13.
  15. ↑ Ehrlich, Paul R.; David S. Dobkin, kaj Darryl Wheye. Drinking. Birds of Stanford. Standford University (1988). Alirita 2007-12-13 .
  16. ↑ (March 2005) “Can birds be ammonotelic? Nitrogen balance and excretion in two frugivores”, Journal of Experimental Biology 208 (6), p. 1025–34. doi:10.1242/jeb.01495. 
  17. ↑ (2003) “Does the ostrich (Struthio camelus) coprodeum have the electrophysiological properties and microstructure of other birds?”, Comparative biochemistry and physiology. Part A, Molecular & integrative physiology 134 (4), p. 749–755. doi:10.1016/S1095-6433(03)00006-0. 
  18. ↑ (April 1997) “Ammonia excretion by hummingbirds”, Nature 386 (6625), p. 561–62. doi:10.1038/386561a0. 
  19. ↑ (July 1965) “The Regulation of Urea-Biosynthesis Enzymes in Vertebrates”, Biochemical Journal (PDF) 96, p. 28–35. 
  20. ↑ (Januaro 1966) “The Influence of Ambient Temperature and Aridity on Modes of Reproduction and Excretion of Amniote Vertebrates”, The American Naturalist 100 (916), p. 667–82. doi:10.1086/282459. 
  21. ↑ (1-a de oktobro 1971) “Pellet Regurgitation by Captive Sparrow Hawks (Falco sparverius)”, Condor (PDF) 73 (3), p. 382–85. doi:10.2307/1365774.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-08-31 .
  22. ↑ (1-a de februaro 1995) “Grit Use by House Sparrows: Effects of Diet and Grit Size”, Condor (PDF) 97 (1), p. 57–67. doi:10.2307/1368983.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-08-31 .
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Attenborough, David. (1998) The Life of Birds. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-01633-X.
  24. ↑ 24,0 24,1 (Januaro 2000) “Empirical evidence for differential organ reductions during trans-oceanic bird flight”, Proceedings of the Royal Society B 267 (1439), p. 191–5. doi:10.1098/rspb.2000.0986.  (Erratum in Proceedings of the Royal Society B 267(1461):2567.)
  25. ↑ (Novembro 2006) “Development, structure, and function of a novel respiratory organ, the lung-air sac system of birds: to go where no other vertebrate has gone”, Biological Reviews 81 (4), p. 545–79. doi:10.1017/S1464793106007111. 
  26. ↑ 26,0 26,1 Suthers, Roderick A.; Sue Anne Zollinger. (2004) “Producing song: the vocal apparatus”, H. Philip Zeigler and Peter Marler (eds.): Behavioral Neurobiology of Birdsong, Annals of the New York Academy of Sciences 1016. Nov-Jorko: New York Academy of Sciences, p. 109–129. doi:10.1196/annals.1298.041. ISBN 1-57331-473-0. PMID 15313772
  27. ↑ (March 1966) “Comparative hematology: The phylogeny of the erythrocyte”, Annals of Hematology 12 (6), p. 340–51. doi:10.1007/BF01632827. 
  28. ↑ (2005) “The endangered kiwi: a review”, Folia Zoologica (PDF) 54 (1–2), p. 1–20. 
  29. ↑ Ehrlich, Paul R.; David S. Dobkin, and Darryl Wheye. The Avian Sense of Smell. Birds of Stanford. Standford University (1988). Alirita 2007-12-13 .
  30. ↑ (1-a de aŭgusto 1989) “Olfaction in Subantarctic seabirds: Its phylogenetic and ecological significance”, The Condor (PDF) 91 (3), p. 732–35. doi:10.2307/1368131.  Arkivigite je 2012-02-05 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-02-05. Alirita 2011-08-31 .
  31. ↑ (Februaro 1998) “The molecular basis for UV vision in birds: spectral characteristics, cDNA sequence and retinal localization of the UV-sensitive visual pigment of the budgerigar (Melopsittacus undulatus)”, Biochemical Journal 330, p. 541–47. 
  32. ↑ (1998) “Ultraviolet sexual dimorphism and assortative mating in blue tits”, Proceeding of the Royal Society B 265 (1395), p. 445–50. doi:10.1098/rspb.1998.0315. 
  33. ↑ (1995) “Attraction of kestrels to vole scent marks visible in ultraviolet light”, Nature 373 (6513), p. 425–27. doi:10.1038/373425a0. 
  34. ↑ (Marto 2003) “Symblepharon with aberrant protrusion of the nictitating membrane in the snowy owl (Nyctea scandiaca)”, Veterinary Ophthalmology 6 (1), p. 11–13. doi:10.1046/j.1463-5224.2003.00250.x. 
  35. ↑ (July 2007) “Vision and Foraging in Cormorants: More like Herons than Hawks?”, PLoS ONE 2 (7), p. e639. doi:10.1371/journal.pone.0000639. 
  36. ↑ (1999) “Visual fields in Short-toed Eagles, Circaetus gallicus (Accipitridae), and the function of binocularity in birds”, Brain, Behaviour and Evolution 53 (2), p. 55–66. doi:10.1159/000006582. 
  37. ↑ (1978) “Physiology and anatomy of avian ear”, The Journal of the Acoustical Society of America 64 (S1), p. S3. doi:10.1121/1.2004193. 
  38. ↑ (1-a de majo 1977) “The Incidence, Function and ecological significance of petrel stomach oils”, Proceedings of the New Zealand Ecological Society (PDF) 24 (3), p. 84–93. doi:10.2307/1365556. 
  39. ↑ (October 1992) “Homobatrachotoxin in the genus Pitohui: chemical defense in birds?”, Science 258 (5083), p. 799–801. doi:10.1126/science.1439786. 
  40. ↑ (2007) “Incubation temperatures and sex ratios in Australian brush-turkey (Alectura lathami) mounds”, Austral Ecology 32 (4), p. 278–85. doi:10.1111/j.1442-9993.2007.01709.x. 
  41. ↑ (1-a de aŭgusto 1994) “Plumage Variation, Plasma Steroids and Social Dominance in Male House Finches”, The Condor 96 (3), p. 614–25. doi:10.2307/1369464. 
  42. ↑ Guthrie, R. Dale. How We Use and Show Our Social Organs. Body Hot Spots: The Anatomy of Human Social Organs and Behavior. Arkivita el la originalo je 2007-06-21. Alirita 2007-10-19 . Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-06-21. Alirita 2011-09-01 .
  43. ↑ (1-a de junio 1959) “An approach to the study of molts and plumages”, The Auk (PDF) 76 (2), p. 1–31. doi:10.2307/3677029.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-01 .
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Pettingill Jr. OS. (1970) Ornithology in Laboratory and Field. Burgess Publishing Co. ISBN 808716093.
  45. ↑ de Beer SJ, Lockwood GM, Raijmakers JHFS, Raijmakers JMH, Scott WA, Oschadleus HD, Underhill LG (2001). Web.uct.ac.za SAFRING Bird Ringing Manual.
  46. ↑ (1-a de junio 1994) “Flight Feather Moult in the Red-Necked Nightjar Caprimulgus ruficollis”, Journal of Avian Biology 25 (2), p. 119–24. doi:10.2307/3677029. 
  47. ↑ (1954) “The tail molt of small owls”, The Auk (PDF) 71 (2), p. 172–78.  Arkivigite je 2012-08-19 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-08-19. Alirita 2011-09-01 .
  48. ↑ Payne, Robert B. Birds of the World, Biology 532. Bird Division, University of Michigan Museum of Zoology. Arkivita el la originalo je 2012-02-26. Alirita 2007-10-20 .
  49. ↑ (July 1997) “On the thermal capacity of a bird's egg warmed by a brood patch”, Physiological Zoology 70 (4), p. 470–80. doi:10.1086/515854. 
  50. ↑ (2005) “Elaborate ornaments are costly to maintain: evidence for high maintenance handicaps”, Behavioural Ecology 16 (1), p. 89–95. doi:10.1093/beheco/arh135. 
  51. ↑ (2003) “Chemical warfare? Effects of uropygial oil on feather-degrading bacteria”, Journal of Avian Biology 34 (4), p. 345–49. doi:10.1111/j.0908-8857.2003.03193.x. 
  52. ↑ (1986) “The Adaptive Significance of Anting”, The Auk (PDF) 103 (4), p. 835.  Arkivigite je 2008-09-10 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2008-09-10. Alirita 2011-09-01 .
  53. ↑ Lucas, Alfred M.. (1972) Avian Anatomy—integument. East Lansing, Michigan, US: USDA Avian Anatomy Project, Michigan State University, p. 67, 344, 394–601.
  54. ↑ Roots, Clive. (2006) Flightless Birds. Westport: Greenwood Press. ISBN 978-0-313-33545-7.
  55. ↑ (October 1994) “Energy Conservation and the Evolution of Flightlessness in Birds”, The American Naturalist 144 (4), p. 628–42. doi:10.1086/285697. 
  56. ↑ (May 2000) “Anatomy and histochemistry of flight muscles in a wing-propelled diving bird, the Atlantic Puffin, Fratercula arctica”, Journal of Morphology 244 (2), p. 109–25. doi:[[doi:10.1002%2F%28SICI%291097-4687%28200005%29244%3A2%3C109%3A%3AAID-JMOR2%3E3.0.CO%3B2-0|10.1002/(SICI)1097-4687(200005)244:2<109::AID-JMOR2>3.0.CO;2-0]]. 
  57. ↑ (January 1989) “Conditions and significance of night feeding in shorebirds and other water birds in a tropical lagoon”, The Auk (PDF) 106 (1), p. 94–101.  Arkivigite je 2010-06-10 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2010-06-10. Alirita 2011-09-04 .
  58. ↑ N Reid (2006). Birds on New England wool properties - A woolgrower guide (PDF). Land, Water & Wool Northern Tablelands Property Fact Sheet. Australian Government - Land and Water Australia. Arkivita el la originalo je 2011-03-15. Alirita 2010-07-17 .
  59. ↑ (1-a de aprilo 1989) “Bills and tongues of nectar-feeding birds: A review of morphology, function, and performance, with intercontinental comparisons”, Australian Journal of Ecology 14 (4), p. 473–506. doi:10.2307/1942194. 
  60. ↑ (1-a de aprilo 1973) “Niche Relationships Among Six Species of Shorebirds on Their Wintering and Breeding Ranges”, Ecological Monographs 43 (2), p. 193–212. doi:10.2307/1942194. 
  61. ↑ (2002) “Food and feeding ecology of the sympatric thin-billed Pachyptila belcheri and Antarctic P. desolata prions at Iles Kerguelen, Southern Indian Ocean”, Marine Ecology Progress Series 228, p. 263–81. doi:10.3354/meps228263. 
  62. ↑ (1957) “The Filter-Feeding and Food of Flamingoes (Phoenicopteri)”, Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences 240 (674), p. 401–93. doi:10.1098/rstb.1957.0004. 
  63. ↑ (1-a de julio 1996) “Vegetation cover, kleptoparasitism by diurnal gulls and timing of arrival of nocturnal Rhinoceros Auklets”, The Auk (PDF) 113 (3), p. 698–702. doi:10.2307/3677021.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-04 .
  64. ↑ (1-a de aŭgusto 1995) “Predation and kleptoparasitism by migrating Parasitic Jaegers”, The Condor (PDF) 97 (3), p. 771–781. doi:10.2307/1369185.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-04 .
  65. ↑ (1-a de majo 1994) “The Kleptoparasitic Interactions between Great Frigatebirds and Masked Boobies on Henderson Island, South Pacific”, The Condor (PDF) 96 (2), p. 331–40. doi:10.2307/1369318.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-04 .
  66. ↑ (1991) “Unspecialized exploitation of small carcasses by birds”, Bird Studies 38 (3), p. 200–07. doi:10.1080/00063659109477089. 
  67. ↑ Engel, Sophia Barbara. (2005) Racing the wind: Water economy and energy expenditure in avian endurance flight. University of Groningen. ISBN 90-367-2378-7. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2020-04-05. Alirita 2011-09-05 .
  68. ↑ (January 1999) “The role of hyperthermia in the water economy of desert birds”, Physiol. Biochem. Zool. 72 (1), p. 87–100. doi:10.1086/316640. 
  69. ↑ (1-a de majo 1960) “The Salt-Secreting Gland of Marine Birds”, Circulation 21 (5), p. 955–967. 
  70. ↑ (1994) “Drinking methods in two species of bustards”, Wilson Bull. 106 (4), p. 763–764. 
  71. ↑ (1-a de junio 1983) “Water Transport by Sandgrouse”, BioScience 33 (6), p. 365–369. doi:10.2307/1309104. 
  72. ↑ Eraud C; Dorie A; Jacquet A & Faivre B (2008). “The crop milk: a potential new route for carotenoid-mediated parental effects”, Journal of Avian Biology 39 (2), p. 247–251. doi:10.1111/j.0908-8857.2008.04053.x. 
  73. ↑ (1-a de januaro 1996) “Metabolic constraints on long-distance migration in birds”, Journal of Experimental Biology 199 (1), p. 57–64. 
  74. ↑ Gill, Frank. (1995) Ornithology, 2‑a eldono, Nov-Jorko: W.H. Freeman. ISBN 0-7167-2415-4.
  75. ↑ "Long-distance Godwit sets new record", BirdLife International, 2007-05-04. Kontrolita 2007-12-13.
  76. ↑ (August 2006) “Migratory shearwaters integrate oceanic resources across the Pacific Ocean in an endless summer”, Proceedings of the National Academy of Sciences 103 (34), p. 12799–802. doi:10.1073/pnas.0603715103. 
  77. ↑ (January 2005) “Global Circumnavigations: Tracking year-round ranges of nonbreeding Albatrosses”, Science 307 (5707), p. 249–50. doi:10.1126/science.1106042. 
  78. ↑ (1999) “Bird feeding and irruptions of northern finches:are migrations short stopped?”, North America Bird Bander (PDF) 24 (4), p. 113–21.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-05 .
  79. ↑ (2006) “Do partial and regular migrants differ in their responses to weather?”, The Auk 123 (2), p. 537–47. doi:[[doi:10.1642%2F0004-8038%282006%29123%5B537%3ADPARMD%5D2.0.CO%3B2|10.1642/0004-8038(2006)123[537:DPARMD]2.0.CO;2]].  Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2008-10-14. Alirita 2011-09-05 .
  80. ↑ (2001) “Partial migration in Australian landbirds: a review”, Emu 101 (4), p. 281–92. doi:10.1071/MU00034. 
  81. ↑ (1985) “Variation in Altitudinal Migration, Winter Segregation, and Site Tenacity in two subspecies of Dark-eyed Juncos in the southern Appalachians”, The Auk (PDF) 102 (4), p. 805–19.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-05 .
  82. ↑ Collar, Nigel J.. (1997) “Family Psittacidae (Parrots)”, Josep del Hoyo, Andrew Elliott and Jordi Sargatal (eds.): Handbook of the Birds of the World, Volume 4: Sandgrouse to Cuckoos. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 84-87334-22-9.
  83. ↑ (1-a de septembro de 1953) “Navigation in the Manx Shearwater”, Journal of Experimental Biology 30 (2), p. 370–96. 
  84. ↑ (15a de Novembro 2001) “Migrating songbirds tested in computer-controlled Emlen funnels use stellar cues for a time-independent compass”, Journal of Experimental Biology 204 (8), p. 3855–65. 
  85. ↑ (15-a de aprilo 1999) “The case for light-dependent magnetic orientation in animals”, Journal of Experimental Biology 202 (8), p. 891–908. 
  86. ↑ (1988) “Badge size in the house sparrow Passer domesticus”, Behavioral Ecology and Sociobiology 22 (5), p. 373–78. 
  87. ↑ (1-a de aŭgusto 1990) “Nesting Behavior of Sunbitterns (Eurypyga helias) in Venezuela”, The Condor (PDF) 92 (3), p. 576–81. doi:10.2307/1368675.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-03-25. Alirita 2011-09-09 .
  88. ↑ (2001) “Courtship behaviour of the Wandering Albatross Diomedea exulans at Bird Island, South Georgia”, Marine Ornithology (PDF) 29 (1), p. 29–37. 
  89. ↑ (1-a de majo 1990) “Sexual Selection Through Female Choice in Lawes' Parotia, A Lek-Mating Bird of Paradise”, Evolution 44 (3), p. 486–501. doi:10.2307/2409431. 
  90. ↑ (1994) “Male Blue Petrels reveal their body mass when calling”, Ethology Ecology and Evolution 6 (3), p. 377–83. doi:10.1080/08927014.1994.9522988.  Arkivigite je 2011-10-01 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-10-01. Alirita 2011-09-09 .
  91. ↑ (June 1999) “Finding a parent in a king penguin colony: the acoustic system of individual recognition”, Animal Behaviour 57 (6), p. 1175–83. doi:10.1006/anbe.1999.1086. 
  92. ↑ (June 2005) “Allometry of Alarm Calls: Black-Capped Chickadees Encode Information About Predator Size”, Science 308 (5730), p. 1934–37. doi:10.1126/science.1108841. 
  93. ↑ (July 1987) “The identity of the hakawai”, Notornis (PDF) 34 (2), p. 95–116.  Arkivigite je 2009-03-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-09-06. Alirita 2011-09-09 .
  94. ↑ (2003) “The breeding biology of palm cockatoos (Probosciger aterrimus): a case of a slow life history”, Journal of Zoology 261 (4), p. 327–39. doi:10.1017/S0952836903004175. 
  95. ↑ 95,0 95,1 Sekercioglu, Cagan Hakki. (2006) “Foreword”, Josep del Hoyo, Andrew Elliott and David Christie (eds.): Handbook of the Birds of the World, Volume 11: Old World Flycatchers to Old World Warblers. Barcelona: Lynx Edicions, p. 48. ISBN 84-96553-06-X.
  96. ↑ (2005) “Mixed flocks and polyspecific associations: Costs and benefits of mixed groups to birds and monkeys”, American Journal of Primatology 21 (2), p. 87–100. doi:10.1002/ajp.1350210203. 
  97. ↑ (1-a de januaro 1988) “Foraging Behavior Patterns Suggest a Possible Cost Associated with Participation in Mixed-Species Bird Flocks”, Oikos 51 (1), p. 79–83. doi:10.2307/3565809. 
  98. ↑ (1-a de aŭgusto 1986) “Seabird interactions with Dolphins and Tuna in the Eastern Tropical Pacific”, The Condor (PDF) 88 (3), p. 304–17. doi:10.2307/1368877.  Arkivigite je 2011-11-05 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-11-05. Alirita 2011-09-10 .
  99. ↑ (June 1983) “Dwarf mongoose and hornbill mutualism in the Taru desert, Kenya”, Behavioral Ecology and Sociobiology 12 (3), p. 181–90. doi:10.1007/BF00290770. 
  100. ↑ (Majo 2000) “Sleep-Vigilance Trade-off in Gadwall during the Winter Period”, The Condor (PDF) 102 (2), p. 307–13. doi:[[doi:10.1650%2F0010-5422%282000%29102%5B0307%3ASVTOIG%5D2.0.CO%3B2|10.1650/0010-5422(2000)102[0307:SVTOIG]2.0.CO;2]].  Arkivigite je 2008-09-10 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2008-09-10. Alirita 2011-09-10 .
  101. ↑ (1-a aprilo 2002) “Harmonic oscillatory orientation relative to the wind in nocturnal roosting flights of the swift Apus apus”, The Journal of Experimental Biology 205 (7), p. 905–910. 
  102. ↑ (Septembro 2006) “Do birds sleep in flight?”, Die Naturwissenschaften 93 (9), p. 413–25. doi:10.1007/s00114-006-0120-3. 
  103. ↑ (6-a de februaro 1999) “Half-asleep birds choose which half dozes”, Science News Online 155 (6), p. 86. doi:10.2307/4011301.  Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-05-29. Alirita 2022-10-22 .
  104. ↑ (1999) “The evolution of communal roosting in birds: origin and secondary losses”, Behavioural Ecology 10 (6), p. 675–87. doi:10.1093/beheco/10.6.675. 
  105. ↑ (1985) “Energy relations of winter roost-site utilization by American goldfinches (Carduelis tristis)”, Oecologia (PDF) 68 (1), p. 126–32. doi:10.1007/BF00379484. 
  106. ↑ (1-a de januaro 1968) “Upside-down Resting by Young Green-Rumped Parrotlets (Forpus passerinus)”, The Condor 70 (1), p. 89. doi:10.2307/1366517. 
  107. ↑ (Februaro 1974) “Torpor in an Andean Hummingbird: Its Ecological Significance”, Science 183 (4124), p. 545–47. doi:10.1126/science.183.4124.545. 
  108. ↑ (2007) “Torpor in an African caprimulgid, the freckled nightjar Caprimulgus tristigma”, Journal of Avian Biology 38 (3), p. 261–66. doi:10.1111/j.2007.0908-8857.04116.x. 
  109. ↑ (1981) “Displays of Count Raggi's Bird-of-Paradise Paradisaea raggiana and congeneric species”, Emu 81 (4), p. 193–201. doi:10.1071/MU9810193. 
  110. ↑ (1987) “The Long-Term Pair Bond of Tropical House Wrens: Advantage or Constraint?”, The American Naturalist 130 (4), p. 507–25. doi:10.1086/284728. 
  111. ↑ (1983) “Male Parental Care and Apparent Monogamy among Eastern Bluebirds (Sialia sialis)”, The American Naturalist 121 (2), p. 149–60. doi:10.1086/284047. 
  112. ↑ (2003) “Extra-pair paternity in birds: Causes, correlates, and conflict”, Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 34, p. 365–96. doi:10.1146/annurev.ecolsys.34.011802.132439.  [rompita ligilo]
  113. ↑ (1998) “Ultimate causation of aggressive and forced copulation in birds: Female resistance, the CODE hypothesis, and social monogamy”, American Zoologist 38 (1), p. 207–25. doi:10.1093/icb/38.1.207.  Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-11-19. Alirita 2022-10-22 .
  114. ↑ (1994) “Male Phenotype, Fertility, and the Pursuit of Extra-Pair Copulations by Female Birds”, Proceedings: Biological Sciences 257 (1348), p. 25–30. doi:10.1098/rspb.1994.0089. 
  115. ↑ (2005) “Copulations and mate guarding of the Chinese Egret”, Waterbirds 28 (4), p. 527–30. doi:[[doi:10.1675%2F1524-4695%282005%2928%5B527%3ACAMGOT%5D2.0.CO%3B2|10.1675/1524-4695(2005)28[527:CAMGOT]2.0.CO;2]]. 
  116. ↑ Short, Lester L.. (1993) Birds of the World and their Behavior. Nov-Jorko: Henry Holt and Co. ISBN 0-8050-1952-9.
  117. ↑ Burton, R. (1985) Bird Behavior. Alfred A. Knopf, Inc. ISBN 0-394-53957-5.
  118. ↑ (2004) “Mate guarding, copulation strategies and paternity in the sex-role reversed, socially polyandrous red-necked phalarope Phalaropus lobatus”, Behaviour Ecology and Sociobiology (PDF) 57 (2), p. 110–18. doi:10.1007/s00265-004-0825-2.  Arkivigite je 2020-03-28 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2020-03-28. Alirita 2011-09-11 .
  119. ↑ Bagemihl, Bruce. Biological exuberance: Animal homosexuality and natural diversity. New York: St. Martin's, 1999. Pp. 479-655. Oni priskribis centon da specioj detale.
  120. ↑ (2004) “Competition for breeding sites and site-dependent population regulation in a highly colonial seabird, the common guillemot Uria aalge"”, Journal of Animal Ecology 73 (2), p. 367–76. doi:10.1111/j.0021-8790.2004.00813.x. 
  121. ↑ (1991) “Why Are Cuckoos Host Specific?”, Oikos 57 (3), p. 301–09. doi:10.2307/3565958. 
  122. ↑ 122,0 122,1 Hansell M (2000). Bird Nests and Construction Behaviour. University of Cambridge Press ISBN 0-521-46038-7
  123. ↑ (2001) “Aromatic plants in bird nests as a protection against blood-sucking flying insects?”, Behavioural Processes 56 (2), p. 113–20. doi:10.1016/S0376-6357(01)00191-7. 
  124. ↑ Warham, J. (1990) The Petrels: Their Ecology and Breeding Systems London: Academic Press ISBN 0-12-735420-4.
  125. ↑ Jones DN, Dekker, René WRJ, Roselaar, Cees S (1995). The Megapodes. Bird Families of the World 3. Oxford University Press: Oxford. ISBN 0-19-854651-3
  126. ↑ Elliot A (1994). "Family Megapodiidae (Megapodes)" ĉe Handbook of the Birds of the World. Volume 2; New World Vultures to Guineafowl (eds del Hoyo J, Elliott A, Sargatal J) Lynx Edicions:Barcelona. ISBN 84-87337-15-6
  127. ↑ Metz VG, Schreiber EA (2002). "Great Frigatebird (Fregata minor)" In The Birds of North America, No 681, (Poole, A. and Gill, F., eds) The Birds of North America Inc: Philadelphia
  128. ↑ (2006) “Family living amongst birds”, Journal of Avian Biology 37 (4), p. 289–98. doi:10.1111/j.2006.0908-8857.03666.x. 
  129. ↑ Cockburn A. (1996) “Why do so many Australian birds cooperate? Social evolution in the Corvida”, Floyd R, Sheppard A, de Barro P: Frontiers in Population Ecology. Melbourne: CSIRO, p. 21–42.
  130. ↑ (June 2006) “Prevalence of different modes of parental care in birds”, Proceedings: Biological Sciences (Free full text) 273 (1592), p. 1375–83. doi:10.1098/rspb.2005.3458. 
  131. ↑ Gaston AJ (1994). Ancient Murrelet (Synthliboramphus antiquus). In The Birds of North America, No. 132 (A. Poole and F. Gill, Eds.). Philadelphia: The Academy of Natural Sciences; Washington, D.C.: The American Ornithologists' Union.
  132. ↑ (2004) “Life-history of two African Sylvia warblers: low annual fecundity and long post-fledging care”, Ibis 146 (3), p. 427–37. doi:10.1111/j.1474-919X.2004.00276.x. 
  133. ↑ (2004) “Family-based territoriality vs flocking in wintering common cranes Grus grus"”, Journal of Avian Biology 35 (5), p. 434–44. doi:10.1111/j.0908-8857.2004.03290.x. 
  134. ↑ 134,0 134,1 Davies N (2000). Cuckoos, Cowbirds and other Cheats. T. & A. D. Poyser: London ISBN 0-85661-135-2
  135. ↑ (1997) “Effects of intra- and interspecific brood parasitism on a precocial host, the canvasback, Aythya valisineria”, Behavioral Ecology 8 (2), p. 153–61. doi:10.1093/beheco/8.2.153. 
  136. ↑ (2007) “Egg puncturing by the brood parasitic Greater Honeyguide and potential host counteradaptations”, Behavioral Ecology 18 (4), p. 792. doi:10.1093/beheco/arm025. 
  137. ↑ 137,0 137,1 (1989) “The importance of birds as browsers, pollinators and seed dispersers in New Zealand forests”, New Zealand Journal of Ecology 12, p. 27–33. 
  138. ↑ (1981) “Geographical Aspects of Bird-Flower Coevolution, with Particular Reference to Central America”, Annals of the Missouri Botanical Garden 68 (2), p. 323–51. doi:10.2307/2398801. 
  139. ↑ (2002) “The Role of Flower Width in Hummingbird Bill Length–Flower Length Relationships”, Biotropica 34 (1), p. 68–80. 
  140. ↑ (2004) “Plant structural defences against browsing birds: a legacy of New Zealand's extinct moas”, Oikos 104 (3), p. 500–08. doi:10.1111/j.0030-1299.2004.12720.x. 
  141. ↑ (1998) “Utilization of nitrogen derived from seabird guano by terrestrial and marine plants at St. Paul, Pribilof Islands, Bering Sea, Alaska”, Marine Ecology 131 (1), p. 63–71.  Arkivigite je 2020-03-28 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2020-03-28. Alirita 2011-09-16 .
  142. ↑ (1986) “Seabird guano as a determinant of rocky intertidal community structure”, Marine Ecology Progress Series 32, p. 247–57. doi:10.3354/meps032247. 
  143. ↑ Bonney, Rick. (2004) Handbook of Bird Biology. Princeton University Press. ISBN 0-938027-62-X.
  144. ↑ Dean W, Siegfried R, MacDonald I (1990). "The Fallacy, Fact, and Fate of Guiding Behavior in the Greater Honeyguide". Conservation Biology 4 (1) 99–101. Blackwell-PDF Arkivigite je 2019-10-17 per la retarkivo Wayback Machine
  145. ↑ (1988) “The Breeding Biology of the House Sparrow Passer domesticus in Israel”, Ornis Scandinavica 19 (2), p. 139–44. doi:10.2307/3676463. 
  146. ↑ (1990) “Ornithology and integrated pest management: Red-winged blackbirds Agleaius phoeniceus and corn”, Ibis 132 (2), p. 309–22. doi:10.1111/j.1474-919X.1990.tb01048.x. 
  147. ↑ (1993) “Shooting Gulls Reduces Strikes with Aircraft at John F. Kennedy International Airport”, Wildlife Society Bulletin 21, p. 442–50. 
  148. ↑ (2003) “Birds, migration and emerging zoonoses: west nile virus, lyme disease, influenza a and enteropathogens”, Clinical medicine & research 1 (1), p. 5–12. doi:10.3121/cmr.1.1.5. 
  149. ↑ Shifting protein sources: Chapter 3: Moving Up the Food Chain Efficiently.. Earth Policy Institute. Arkivita el la originalo je 2008-04-30. Alirita 18a Decembro 2007 .
  150. ↑ (2002) “Human exploitation of seabirds in coastal southern Chile during the mid-Holocene”, Rev. Chil. Hist. Nat 75 (2), p. 423–31. doi:10.4067/S0716-078X2002000200012. 
  151. ↑ (2000) “How precise and accurate are data obtained using. an infra-red scope on burrow-nesting sooty shearwaters Puffinus griseus?”, Marine Ornithology 28 (1), p. 1–6. 
  152. ↑ (2005) “Correlates of extinction risk and hunting pressure in gamebirds (Galliformes)”, Biological Conservation 126 (2), p. 216–33. doi:10.1016/j.biocon.2005.05.011. 
  153. ↑ The Guano War of 1865–1866.. World History at KMLA. Alirita 18a Decembro 2007 .
  154. ↑ (2006) “The international wild bird trade: what's wrong with blanket bans?”, Oryx 40 (1), p. 18–23. doi:10.1017/S0030605306000056. 
  155. ↑ (2002) “Cormorant fishing in Southwestern China: a Traditional Fishery under Siege. (Geographical Field Note)”, Geographic Review 92 (4), p. 597–603. doi:10.2307/4140937. 
  156. ↑ Pullis La Rouche, G. (2006). Birding in the United States: a demographic and economic analysis. Waterbirds around the world. Eds. G.C. Boere, C.A. Galbraith and D.A. Stroud. The Stationery Office, Edinburgh, UK. pp. 841–46. JNCC.gov.uk Arkivigite je 2011-03-04 per la retarkivo Wayback Machine, PDF
  157. ↑ (2005) “Annual and seasonal trends in the use of garden feeders by birds in winter”, Ibis 147 (3), p. 563–75. doi:10.1111/j.1474-919x.2005.00430.x.  Arkivigite je 2019-01-15 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2019-01-15. Alirita 2011-09-19 .
  158. ↑ (1917) “The Bird Cult of Easter Island”, Folklore 28 (4), p. 337–55. 
  159. ↑ (1992) “Marihuana attenuates the rise in plasma ethanol levels in human subjects”, Neuropsychopharmacology 7 (1), p. 77–81. doi:10.1371/journal.pbio.0040014. 
  160. ↑ Ingersoll, Ernest (1923). Archive.org, "Birds in legend, fable and folklore". Longmans, Green and co. p. 214
  161. ↑ (1985) “Jonah: In Pursuit of the Dove”, Journal of Biblical Literature 104 (1), p. 21–37. doi:10.2307/3260591. 
  162. ↑ (1974) “The Peacock Cult in Asia”, Asian Folklore Studies 33 (2), p. 93–170. doi:10.2307/1177550. 
  163. ↑ Tennyson A, Martinson P (2006). Extinct Birds of New Zealand Te Papa Press, Wellington ISBN 978-0-909010-21-8
  164. ↑ (1966) “Prehistoric Rock Paintings in Baja California”, American Antiquity 31 (3), p. 372–92. doi:10.2307/2694739. 
  165. ↑ (1908) “A Pedestal of the Platform of the Peacock Throne”, The Metropolitan Museum of Art Bulletin 3 (10), p. 182–83. doi:10.2307/3252550. 
  166. ↑ (1999) “John James Audubon: a birdwatcher's fanciful flights”, Art History 22 (5), p. 728–55. doi:10.1111/1467-8365.00184. 
  167. ↑ (1934) “The Nightingale in Greek and Latin Poetry”, The Classical Journal 30 (2), p. 78–84. 
  168. ↑ (1992) “A Modern Day Albatross: The Valdez and Some of Life's Other Spills”, The English Journal 81 (3), p. 44–46. doi:10.2307/820195. 
  169. ↑ (1998) “Vulture Investors, Predators of the 90s: An Ethical Examination”, Journal of Business Ethics 17 (5), p. 543–55.  [rompita ligilo]
  170. ↑ Birdoj en flagoj, Cristina Bollini, VENTO, numero 9, pp. 19-22. Alirita la 3an de Septembro 2021.
  171. ↑ Enriquez PL, Mikkola H (1997). "Comparative study of general public owl knowledge in Costa Rica, Central America and Malawi, Africa". pp. 160–66 In: J.R. Duncan, D.H. Johnson, T.H. Nicholls, (Eds). Biology and conservation of owls of the Northern Hemisphere. General Technical Report NC-190, USDA Forest Service, St. Paul, Minnesota. 635 pp.
  172. ↑ Lewis DP (2005). Owlpages.com, Owls in Mythology and Culture. Konsultita la 15an de septembro 2007
  173. ↑ (1974) “An Interpretation of the Role of the Hoopoe in Afghan Folklore and Magic”, Folklore 85 (3), p. 173–93. 
  174. ↑ Fuller E (2000). Extinct Birds (2a eld.). Oxford University Press, Oxford, New York. ISBN 0-19-850837-9
  175. ↑ Steadman D (2006). Extinction and Biogeography in Tropical Pacific Birds, University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-77142-7
  176. ↑ BirdLife International announces more Critically Endangered birds than ever before. Birdlife International (14a Majo 2009). Alirita 15-a de majo 2009 .
  177. ↑ Kinver, Mark. Birds at risk reach record high. BBC News Online (13a Majo 2009). Alirita 15a Majo 2009 .
  178. ↑ Norris K, Pain D (eds, 2002). Conserving Bird Biodiversity: General Principles and their Application Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78949-3
  179. ↑ (1991) “Albatross mortality and associated bait loss in the Japanese longline fishery in the southern ocean”, Biological Conservation 55 (3), p. 255–68. doi:10.1016/0006-3207(91)90031-4. 
  180. ↑ (1965) “Bird Mortality Following DDT Spray for Dutch Elm Disease”, Ecology 46 (4), p. 488–99. doi:10.2307/1934880. 
    (1965) “Bird Mortality after Spraying for Dutch Elm Disease with DDT”, Science 148 (3666), p. 90–91. doi:10.1126/science.148.3666.90. 
  181. ↑ (2004) “Avian Extinction and Mammalian Introductions on Oceanic Islands” 305 (5692), p. 1955–58. doi:10.1126/science.1101617. 
  182. ↑ (2006) “How many bird extinctions have we prevented?”, Oryx 40 (3), p. 266–79. doi:10.1017/S0030605306000950. 
  183. ↑ Cooke, R., Sayol, F., Andermann, T. kaj aliaj (2023). "Undiscovered bird extinctions obscure the true magnitude of human-driven extinction waves." Nature Communications, 14: 8116. DOI: 10.1038/s41467-023-43445-2 Citita en "Noticias científicas" Aves y naturaleza, nº 42, p. 14.
  184. ↑ Lamarko (Lamarck), Filozofio zoologia, 1809. SAT-Broŝurservo, 1987. Tradukis Valo. (paĝo 128).
  185. ↑ "Descifran el genoma de las aves", Pedro Cáceres, Aves y naturaleza, Madrido, 2015, nº 17, paĝoj 8 al 11.
  186. ↑ Siavas Mirarab, Universitato de Teksaso, en Science
  187. ↑ Pri tio ĝis ok diversaj artikoloj, ekzemple de Erich Jarvis.
  188. ↑ Por la tuta ĉapitro krom la menciita "Descifran el genoma de las aves", Pedro Cáceres, Aves y naturaleza, Madrido, 2015, nº 17, paĝoj 8 al 10, en sama gazeto "Nuevos puntos de vista", de Marío Díaz kaj Miguel Bastos Araújo, paĝo 11.
  189. ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2011-12-25. Alirita 2008-08-15 .
  190. ↑ Marko Polo, La Libro de la mirindaĵoj, aŭ La priskribo de la mondo, traduko, notoj, antaŭparolo, epilogo kaj postparolo de Daniel Moirand, publikigis UEA, Rotterdam, 2001 (Serio Oriento-Okcidento, n-ro 34, 445 paĝoj, p. 52) ISBN = 92-9017-075-1

Literaturo

[redakti | redakti fonton]

En Esperanto

[redakti | redakti fonton]
  • Edward Ockey, Nomaro de britaj birdoj eksterdomaj, British bird names (outdoor birds), English-Esperanto-Latina-Farnçais-Deutsch, Kompilita de / Compiled by Edward Ockej, 1986, dua eldono, 15 pp, kun bibliografio.

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]
Portala ikonoPortalo pri Biologio
Portala ikonoPortalo pri Birdoj
v • d • r
Birdoj
Regno: Animalo  • Filumo: Ĥorduloj  • Subfilumo: Vertebruloj  • Infrafilumo: Makzeluloj  • Superklaso: Tetrapodoj  • Klaso: Birdoj
Rilataj artikoloj: Birdomigrado ~ Birdoprotektado ~ Birdnestoj ~ Birdkanto
Vidu ankaŭ: Dinosaŭraj birdoj

Eksteraj ligiloj

[redakti | redakti fonton]

En Esperanto

[redakti | redakti fonton]

Alilingve

[redakti | redakti fonton]


Ĉi tiu artikolo plenumas laŭ redaktantoj de Esperanto-Vikipedio kriteriojn por elstara artikolo.
Elstara artikolo
Elstara artikolo
 Ĉi tiu artikolo estis je la nekonata dato akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.
Tiu ĉi artikolo estis artikolo de la semajno en la 51-a semajno de la jaro 2011.
Tiu ĉi artikolo estis artikolo de la semajno en la 03-a semajno de la jaro 2019.
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Birdoj&oldid=8813358"