La Chaux-de-Fonds
|
Por samtitola artikolo vidu la paĝon La Chaux-de-Fonds (stacidomo). |
| La Chaux-de-Fonds | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
 | |||||
| komunumo en Svislando • urbo en Svislando | |||||
| |||||
| Kantono | Neŭŝatelo | ||||
| Distrikto | La Chaux-de-Fonds | ||||
| Geografia situo | CH1903: 553418 / 216893 (mapo)47.1013888888896.825Koordinatoj: 47° 6′ N, 6° 50′ O; CH1903: 553418 / 216893 (mapo) | ||||
|
| |||||
| Nombro de loĝantoj | 37023 | ||||
| Areo | 55,66 km² | ||||
| Alteco | 992 m super marnivelo | ||||
| Poŝtkodo | 2300 | ||||
| Komunumkodo | 6421 | ||||
 | |||||
La Chaux-de-Fonds estis la tria plej granda franclingva urbo en Svislando laŭ loĝantaro (37023 je la 31-a de decembro 2007) kaj la plej granda urbo de la Kantono Neŭŝatelo. Pro la nova surfaco de la urbo Neuchâtel, kiu akiris teritoriojn de najbaraj vilaĝoj, ekde 2022 Neuchâtel estas pli granda ol La Chaux-de-Fonds. Oni nomas la komunumon "urbo de utopio", pro ĝia aŭdaca plano, la ekonomia memstareco en siatempe izolita loko, kaj la socia avangardeco. Ĝi iĝis ĉefurbo de horloĝa industrio.
En la jaro 2009 la urboj La Chaux-de-Fonds kaj Le Locle (eo: Loklo) estis kune deklaritaj monda heredaĵo de UNESKO.
Geografio
[redakti | redakti fonton]La Chaux-de-Fonds situas je alteco de inter 992 kaj 1100 m, en la montaro Ĵuraso kaj la svisa Kantono Neŭŝatelo.
La najbaraj komunumoj de La Chaux-de-Fonds estas Les Planchettes, Le Locle, La Sagne kaj Val-de-Ruz en Kantono Neŭŝatelo, Renan kaj La Ferrière en Kantono Berno, Les Bois en Kantono Ĵuraso, kaj Fournet-Blancheroche, Bonnétage kaj Grand'Combe-des-Bois en Francio.
Trafiko
[redakti | redakti fonton]De La Chaux-de-Fonds eliras fervojlinioj de Svisaj Federaciaj Fervojoj al Bielo kaj al Neŭŝatelo. Kaj ĝi estas nodo de la Neuŝatelaj Fervojoj, kiu funkciigas lokan tramreton respektive etŝpurfervojreton. Tra la Vue-des-Alpes-Tunelo kaj -Pasejo la urbo per la kantona aŭtovojo J20 estas konektita kun la kantona ĉefurbo Neŭŝatelo kaj la svisa aŭtovojo A5. La urbo disponas ankaŭ pri efika trolebuso kaj busreto.
Ekonomio
[redakti | redakti fonton]En sia eldono de 1836, la Dictionnaire géographique-statistique de la Suisse jam raportis: „Kiel Le Locle, La Chaux-de-Fonds estas unu el la centroj de la neŭŝatela industrio, precipe de la horloĝo. En 1832, 54,332 kazoj estis faritaj tie, inkluzive de 9,033 en oro kaj 45,299 en arĝento. La labordivido en ĉi tiu parto estas tie puŝita, por tiel diri, al siaj plej ekstremaj limoj. Komercaj rilatoj tie estas tre ampleksaj[1].»
Hodiaŭ ĝi ankoraŭ estas, kun la najbara urbo Le Locle, tre grava horloĝa centro kaj gastigas multajn horloĝproduktantojn (TAG Heuer, Girard-Perregaux, 88 rue du Rhône, Certina, Audemars Piguet...). Dum la plimulto de la grandaj horloĝaj aŭ mekanikaj firmaoj, en la 1970-aj jaroj, ankoraŭ apartenis al individuoj aŭ familioj de aŭ loĝantaj en la urbo aŭ regiono, hodiaŭ ili preskaŭ ĉiuj transiris en la manojn de firmaoj aŭ naciaj aŭ internaciaj grupoj, kies ĉefsidejo estas aliloke. .
Fine de 2019 estis lanĉita la loka valuto, kiu venas en formo de magneta karto kaj permesas pagon en pli ol cent butikoj, restoracioj kaj servoprovizantoj[2]. Tiu ĉi paga solvo estis starigita de la urba merkata sektoro kun la celo antaŭenigi la lokan komercon, per kuraĝigo kaj konsciigo de la koncernatoj subteni la lokan ekonomion per siaj ĉiutagaj aĉetoj. Konsiderante tion, la Urbo ĉiujare disdonas lokan valuton al siaj dungitoj, aliaj entreprenoj faras la samon, ekzemple okaze de finjaraj salutoj[3].
Kulturo
[redakti | redakti fonton]La kultura vivo en La Chaux-de-Fonds estas aparte riĉa; pluraj kinejoj, muzikhalo, la popola romanda teatro. Inter la vidindaĵoj estas la
Arta muzeo,
Internacia Horloĝa Muzeo.
Historia Muzeo (Esperantlingva priskribo de la kolektoj ekzistas. Petu pri ĝi, kaze ke vi vizitas tiun institucion)
Monda kulturheredaĵo de Unesko
[redakti | redakti fonton]La Chaux-de-Fonds kaj Le Locle estis kune deklaritaj monda heredaĵo de UNESKO en la jaro 2009. La horloĝaj urboj Le Locle kaj La Chaux-de-Fonds kune ricevis rekonon de Unesko pro sia escepta universala valoro. Aliaj svisaj lokoj sur la listo de monda heredaĵo de Unesko estas ekzemple la Malnova Urbo de Berno, la Retia Fervojo, kaj la Abatejo kaj Monaĥejo Sankt-Galo.
Esperanto-Movado
[redakti | redakti fonton]Inter la horloĝistoj de la urbo estis Achilles Ditesheim kiu fondis horloĝfabrikon en 1881 kaj kies fabriko akiris nomon en Esperanto: "Movado".
La Chaux-de-Fonds povas esti konsiderata kiel Esperanto-ĉefurbo de Svislando. Ĝi estas la sidejo de diversaj gravaj Esperanto-institucioj kun nacia kaj internacia signifo kaj renomo.
La urba biblioteko (vidu foton) havas vastan interlingvistikan fakon CDELI, kies preciza nomo estas Centro de Dokumentado kaj Esploro pri la Lingvo Internacia (1968). CDELI gastigas ekde la 1990-aj jaroj ankaŭ la oficialan sidejon de Svisa Esperanto-Societo. La stratadreso estas Progrès 33.
Ekde 1975 en la urbo situas Kultura Centro Esperantista (KCE). En 1980 tie fondiĝis LF-koop, en 1998 estis lanĉita Pakto por la Esperanta Civito, en 2004 estis fondita Feminisma Esperanta Movado. La domo de KCE (vidu foton) situas en strato Postiers 27. Tuj apude situas la Esperanto-Verdejo (vidu foton) je vojkruciĝo Rue du Succès - rue des Recrêtes.
En La Chaux-de-Fonds okazis Ido-kongreso (1972), SAT-kongreso (12-19 julio 2003), Kultura Esperanto-Festivalo (9-15 aŭgusto 2020), zorge de KCE.
En 2006 kaj 2009 La Chaux-de-Fonds gastigis la Ĝeneralan Kunvenon de Svisa Esperanto-Societo.
De la 13-a ĝis la 16-a de majo 2015 okazis en Svislando, en Neŭŝatelo kaj en la Centro de Dokumentado kaj Esploro pri la Lingvo Internacia (CDELI) de La Chaux-de-Fonds, la Tria Tutmonda Kolokvo pri instruado de Esperanto, organizita de ILEI.
De septembro 2016 al februaro 2020 okazis lingva kafejo en la turo Espacité kun la sistemo unu tablo - unu lingvo. Esperanto aperas inter pli ol dek lingvoj. Prizorgis la programon Svisa Esperanto-Societo.
En La Chaux-de-Fonds interalie rezidas la geedzoj Claude Gacond kaj Andrée Gacond, Mireille Grosjean, Giorgio Silfer.
Se vi vizitas la historian muzeon, petu pri la esperantlingva priskribo de la kolektoj.
La Esperanta Civito
[redakti | redakti fonton]Ĉaŭdefono (fr: La Chaux-de-Fonds) pro la fondo de la Pakto, Sabloneto (it: Sabionetta) pro la promulgo de la Konstitucia Ĉarto kaj Loklo (fr; Le Locle) pro la unua parlamenta sesio de la Esperanta Civito estas ĉiuj lokoj kun kiuj la esperanta civito estas historie plej ligita[4], krom esti enskribitaj en la listo de Monda Kulturheredaĵo de Unesko.
Famaj civitanoj
[redakti | redakti fonton]En La Chaux-de-Fonds naskiĝis interalie la arkitekto Le Corbusier en 1887, la verkisto Blaise Cendrars en 1887, la inĝeniero kaj aŭtokonstruisto Louis Chevrolet, la sekretario de la Kominterno-estraro Jules Humbert-Droz. La unuaj du samjare kiel Esperanto (1887). Plie menciindas, ke la pentrista dinastio Robert (dek du pentristoj) devenas de La Chaux-de-Fonds; la plej fama estas Léopold Robert (1794-1835), kiu donis sian nomon al la granda centra avenuo de la urbo. Mireille Grosjean membras en tiu familio Robert.
Historio
[redakti | redakti fonton]De koloniigo ĝis komunumo
[redakti | redakti fonton]La unua dokumenta mencio de La Chaux-de-Fonds datiĝas el la jaro 1350 kiel Chaz de Fonz.
En la Epipaleolitika periodo (10300 - 9000 a.K.), kelkaj restaĵoj atestas la nuntempan homan ĉeeston de Kro Magnon-homo en la regiono, ekzemple ĉe la kaverno Bichon en la Doubs-marbordo kie homa kranio kaj aliaj fragmentoj estis malkovritaj en 1956.
Estas vojeto nomata "vojeto de la romianoj", kies toponimio restas neklara kaj ĉirkaŭ kiu neniuj arkeologiaj elfosadoj estis entreprenitaj, ĉar la oficiala historio komenciĝas multe pli malfrue ol la romia epoko.
La unuaj setlantoj verŝajne alvenis en la 11-a aŭ 12-a jarcento al la Neŭŝatela Montoj kaj estis ĉefe el Val-de-Ruz , regiono kiu tiam apartenis al la reĝlando de Valangin . En tiu tempo, la montoj estis kovritaj per kio estas nomita la Noires Joux (la arbaro) kaj la fundoj de la valoj estis marĉaj. Tial, la tero unue devas esti malbarita antaŭ ol ĝi povas esti ekspluatata. Longe la montoj de Valangin estis uzataj nur por la somerado de brutaro. La setlantoj unue alvenas en la valoj de La Sagne kaj Le Locle, ĉar la unua pado ne pasas super la grundo de Chaux-de-Fonds. Malgraŭ la severa klimato kaj la neproduktema grundo, setlantoj finfine ekloĝis meze de la 14-a jarcento en la montoj kaj estis liberigitaj de certaj devoj fare de la sinjoro de Valangin, tio certe por antaŭenigi sian starigon kaj kompensi la mankon de gajno ligita al la malbonaj teroj de la montoj. Liberuloj estas nomataj frankoj de galantaĵoj.
La teritorio de La Chaux-de-Fonds do unue estis uzata de la loĝantoj de Fontainemelon por somerado. Sed de 1358, la unuaj tutjaraj setlantoj estas listigitaj, ĉiuj de Fontainemelon. Tamen, ili ne apartenas al la Clos de la Franchise kaj tial ne favoras la statuson de franc-habergantoj kiel la Sagnards aŭ la Loclois. Ekde la deksesa jarcento, estis ĉi-lastaj kiuj komencis loĝi La Chaux-de-Fonds, kaj ne plu homoj de Val-de-Ruz, ĉar la Clos de la Franchise komencis esti troloĝata.
En 1510, La Chaux-de-Fonds havis 45 luantoj, ĉiuj farmistoj, kaj heterogene distribuita sur la teritorio. La unua preĝejo en la vilaĝo certe estis konstruita en 1523 kaj la reformado alvenis en 1528. Ĉar la senjoreco de Valangin estis aliancano de Berno, protestantismo rapide disvastiĝis. Ĝis 1656, La Chaux-de-Fonds daŭre estis parto de la urbodomo de Valangin. Daŭris ĝis decembro ke la duko Henriko la 2-a de Orléans-Longueville subskribis la akton de konstruo de la nova urbodomo en Rueno. La Chaux-de-Fonds do estas municipo en sia propra rajto kaj Abraham Robert iĝas ĝia unua urbestro. Tiel la paroĥo ankaŭ iĝas administra kaj juĝa unuo dotita per tribunalo de malalta justeco.
Komenco de la horloĝfarado
[redakti | redakti fonton]Dum la svisa horloĝfarado naskiĝis en Ĝenevo en la 16-a jarcento post la malpermeso de Jean Calvin de surporto de ornamaj objektoj18, ĝi rapide alvenis en la terojn de La Chaux-de-Fonnières. La kamparanoj de la Montoj ĉiam havis metiajn aspirojn por okupi siajn longajn vesperojn, kiel ligno aŭ ferlaboro. En la 17-a jarcento, interŝanĝoj inter regionoj estis multaj kaj la viroj de la Neŭŝatelaj montoj ofte vizitis la foirojn. Krome, metiistoj multe vojaĝas, kio instigas la enkondukon de horloĝscio en La Chaux-de-Fonds.
Ĉar la populacio de la Montoj pliiĝis konstante en la 17-a jarcento, la agrikulturaj biendomoj iĝis pli kaj pli malgrandaj, kio implicis la bezonon praktiki alian enspezigan agadon ĉe la randoj de agrikulturo. Ĝuste en tiu ĉi kunteksto disvastiĝas kamparanaj horloĝistoj. Krome, en La Chaux-de-Fonds aperas ankaŭ puntofarado, kiu alportas plian enspezon al domanaroj. Estis unue grandvoluma horloĝo kiu aperis en la Neŭŝatelaj montoj, poste horloĝoj (konataj kiel Neŭŝatelaj horloĝoj) kaj finfine horloĝoj en la dua duono de la 17-a jarcento.
La komenco de la 18-a jarcento estis markita per la transiro de Neŭŝatelo en la manojn de la reĝo de Prusio (en 1707). Ĝis tiam, Neŭŝatelo havis siajn proprajn gvidantojn (la senjoreco de Valangin, unue sub la sino de la episkopejo de Bazelo, pasis en Neŭŝatelan manojn en 159219). Ĉi tiu distanco de la suvereno garantias al Neŭŝatelo certan sendependecon, estante certigita pri bona protekto. Kvankam la Chaux-de-Fonniers ŝajnas kontentaj pri tiu elekto, alia problemo kaŭzas ilian malkontenton: ili sentas sin malfavorataj kompare kun la Marbordo kiu tenas preskaŭ la tutan potencon en la Ŝtata Konsilio.
Sed la komenco de ĉi tiu jarcento estas precipe grava, ĉar estis li, kiu vidis gravan personecon agi por la Montoj: Daniel Jeanrichard. Ĉi tiu horloĝisto estas ĉe la origino de la establadosistemo, kiu estas sendube la bazo de la ekspansio de horloĝfarado en la montoj. Danke al tiu praktiko, implikanta pli grandan labordividon kaj pli grandan aŭtonomecon de la regiono, naskiĝis vera industrio. Tiu ĉi ekonomia eksplodo implikos la laŭgradan malaperon de kamparanaj horloĝistoj kaj la aperon de horloĝistoj en sia propra rajto. Tiel, multaj svis-germanaj kamparanoj venis transpreni la forlasitajn biendomojn. Tiu ĉi ondo de enmigrado estas grava, ĉar la loĝantaro duobliĝas inter 1750 kaj la fino de la jarcento. La pliiĝo de ĉi tiu malgranda horloĝa industrio ankaŭ altiros eksterlandajn komercistojn, inkluzive de judoj el Alzaco. Chaux-de-Fonniers estas sufiĉe rezistema kontraŭ homoj de aliaj kredoj ol protestantismo (katolikoj kaj anabaptistoj estas regule forpelitaj), sed judoj ŝajnas esti tolerataj, almenaŭ kiam ili ĵus trapasas, ĉar ili kontribuas al la forigo de akcioj. Denove en 1845, la franca advokato kaj deputito Adolphe Crémieux reprezentis la interesojn de francaj laboristoj en horloĝfarado en La Chaux-de-Fonds, forpelita de Svislando ĉar judoj, en apliko de la leĝo de la kantono, ke li ne hezitis ne puni. same kiel ĝian reputacion kiel "tero de libereco" en la Reprezentantĉambro, sur la tereno ke "la traktatoj inter Francio kaj Svislando deklaras ke la svisoj estos traktitaj en Francio kiel francaj civitanoj, kaj ke la francoj estos traktitaj en Francio. Svislando kiel svisaj civitanoj”, kaj ke ili ne estis ekzekutitaj de Svislando, “simularo de respubliko”. En 1848, nova konstitucio alportis egalajn rajtojn al kristanoj, sed judoj ankoraŭ ne ĝuis religian liberecon, kiu nur 26 jarojn poste estus akirita.
La apero de metiaj aktivadoj en la montaro implicos ŝanĝon de la aspekto de la vilaĝo La Chaux-de-Fonds. Komenciĝas aperi ludomoj same kiel loĝdomoj, duonvoje inter bienoj kaj lukonstruaĵoj, kiuj permesas la praktikon de horloĝfarado aŭ aliajn novajn enspezigajn agadojn dum daŭre kultivas malgrandan bienon. La tegmentoj estas faritaj el tegoloj, kio estos grava poste.
Granda Fajro kaj Nova Vilaĝa Mapo
[redakti | redakti fonton]En la nokto de la 4-a ĝis la 5-a de majo 1794, fajro ekis en la kuirejo de ligna domo. Pro diversaj kombinaĵoj de cirkonstancoj (kesto da pulvo kaj barelo da oleo estas stokitaj en la ĉambro apud la kuirejo, kie la fajro ekis, la preĝejestro vundis sian kapon en sia hasto kaj tial ne povis sonigi la toksinon sufiĉe longe), la fajro rapide disvastiĝas. Kvindek du domoj estis detruitaj per fajro kaj nur kelkaj loĝejoj ĉe la ekstremaĵoj de la urbo estis ŝparitaj. La preĝejo, ĝia sonorilturo kaj la kuraco estas perditaj. Tamen, la fajro ne kaŭzis iujn ajn viktimojn.
Solidareco ludas gravan rolon en rekonstruado. Kolekto estas organizita en la preĝejoj de la princlando, sed ankaŭ ĉie en Svislando. 175 familioj trovas sin sur la strato; se iuj elmigras, la plimulto tamen restas surloke. El 4 560 loĝantoj en 1793, estis ankoraŭ 4 119 en 1795. La rapida kaj efika rekonstruo evitis gravan ondon de elmigrado. Tri monatojn post la fajro, la komenco de laboro sur la nova templo estis anoncita.
Tiu ĉi fajro havas tre fortan efikon sur la cetero de la historio de La Chaux-de-Fonnière, ĉar la rekonstruo de la aglomeraĵo estas farita laŭ tre aparta plano pro Moïse Perret-Gentil, majstra gravuristo. La novaj stratoj intersekcas orte kaj publika placo staras en la centro de la vilaĝo (nuntempe la Place de l'Hôtel-de-Ville). La kohereco de tiu ĉi nova plano permesos al La Chaux-de-Fonds eniri la modernan epokon, preta akcepti la multajn ŝanĝojn venontajn, kiel la apero de elektro, transporto kaj telekomunikado. La urbo evoluas sur la flanko de la valo plej bone eksponita al la suno, laŭ la ĝenerale aplikata principo de "Sonnenbau". Sen la fajro de 1794, La Chaux-de-Fonds verŝajne neniam havus sian plej karakterizan trajton, ĝiaj stratoj intersekciĝantaj orte24. Ĉi tiu unua fazo de rekonstruo estas ankoraŭ videbla hodiaŭ. La inĝeniero Charles-Henri Junod tiam daŭrigis la rekonstruon laŭ damtabulplano en 1835 kaj 1841.
Leviĝo de liberalismo kaj proklamo de la Respubliko
[redakti | redakti fonton]De la fino de la 18-a jarcento, multaj kondiĉoj estis renkontitaj por liberalaj ideoj por disvastigi en la Neŭŝatelaj montoj. Ni povas identigi tri ĉefajn. Antaŭ ĉio, potenco en la princlando koncentriĝas sur la Marbordo. Tiam la verkoj de Rousseau, Voltaire kaj aliaj tiamaj filozofoj aperas en la areo. Fine, la Franca Revolucio eksplodis ne malproksime de la Montoj. Krome, la pliiĝo de horloĝfarado koste de agrikulturo favoris kontaktojn kun la ekstera mondo same kiel la disvastiĝon de vivmaniero kiu pli konsideris intelektajn kaj kulturajn aspektojn.
La Franca Revolucio kaj la Deklaracio de la Rajtoj de Homo kaj de la Civitano dividis la loĝantaron de la montoj en du tendarojn: la patriotoj kaj la oranĝuloj. Perfortaj kolizioj foje okazas inter la du klanoj. Malgraŭ tio, la Patriota Societo, kun Moise Perret-Gentil ĉe sia kapo, ne estis revolucia. Ĝi simple postulas plibonigon de la institucioj en loko. Ĝis 1793, la registaro apenaŭ intervenis, ĉar ĝi timis francan intervenon. Sed tuj kiam la nova respubliko komencas malfortiĝi, post la ekzekuto de Ludoviko la 16-a de Francio kaj kelkaj revoluciaj malvenkoj, komenciĝas fazo de subpremo. Kelkaj patriotoj estas forpelitaj el la Montoj, aliaj forlasas la regionon memstare.
En 1806, nova ŝanĝo de reĝimo okazis. La Reĝo de Prusio decidas cedi la Princlandon de Neŭŝatelo al Napoleono. Estas sub tiu nova reĝimo ke la du ĉefŝoseoj ligantaj la Montojn al la Marbordo estas konstruitaj (de la Vue des Alpes kaj La Tourne). Sed en 1813, la sinsekvaj malvenkoj de Napoleono implicis aneksadon de la princlando de la aŭstra armeo. Estis la Reĝo de Prusio kiu finfine reakiris la posedon de Neŭŝatelo en 1814. En septembro de la sama jaro, la princlando eniris la Svisan Konfederacion kiel nova kantono samtempe kun Valezo kaj Ĝenevo. Tamen, la suvereneco de la Reĝo de Prusio estas konservita, kiu metas la kantonon de Neŭŝatelo en unikan situacion en Svislando.
La sekvaj dek kvin jaroj estas metitaj sub la signon de la Restarigo. Liberalaj progresoj estas sufokitaj kaj liberecoj estas limigitaj. Sed humoroj ne trankviliĝas. La progresemuloj revas pri la fino de la suvereneco de la Reĝo de Prusio dum la konservativuloj volas totalan rompon kun la Konfederacio. Ekde 1830, sub la premo de la publika opinio, naskiĝis leĝdona organo, elektita de la popolo, kaj reakiris certan gazetara libereco. En 1831, kelkaj provoj de la respublikanoj kapti potencon malsukcesus kaj kondukus al la malliberigo aŭ ekzilo de pluraj elstarfiguroj en la Montoj. La sekvaj jaroj estis markitaj per reveno de la rojalistoj. Ni eĉ pensas eligi Neŭŝatelon el la Konfederacio, kion la Dieto rifuzas.
La Chaux-de-Fonds iĝis vera respublikana bastiono en la unua duono de tiu ĉi 19-a jarcento. Efektive, la senbrida industriiĝo de tiu ĉi urbo, akompanata de forta kresko de la loĝantaro, plifortigas la senton de maljusteco al la koncentriĝo de potenco en la malsupra parto de la kantono. La ekonomia potenco nun estas en la Montoj, sed la Marbordo ŝajnas ignori ĝin. Krome, la alta proporcio de eksterlandanoj kun enmigrinta fono ŝveligos la vicojn de respublikanoj.
La proklamo de la Dua Respubliko en Francio same kiel iuj aliaj okazaĵoj, precipe kriza periodo en 1846-1847, kreos novan agitadon inter la respublikanoj. Ĉi-foje, populara premo estis tro granda kaj la rojalistaj komitatoj de Le Locle komence, poste La Chaux-de-Fonds kaj Val-de-Travers rezignis la potencon la 29-an de februaro 1848. Neŭŝatelo tiam sekvus. Bravante la vintran ŝtormon, mil viroj el la Neŭŝatela montaro kolektiĝis en La Chaux-de-Fonds. Gvidataj de Fritz Courvoisier, ili malsupreniris la Ĵurasajn deklivojn por atingi la marbordon. La revoluciuloj kaptis la Kastelon de Neŭŝatelo vespere de la 1-a de marto sen verŝado de sango. La respubliko nun estas establita.
Dua duono de la 19-a jarcento
[redakti | redakti fonton]Ekde 1848, La Chaux-de-Fonds estis la ekonomia centro de la Kantono Neŭŝatelo. Socia kaj kultura vivo intensiĝis kaj urbaj infrastrukturoj disvolviĝis kun muzeoj, teatroj kaj bibliotekoj. La fino de la 19-a jarcento vidis fortan enfluon de enmigrintoj de germanlingva Svislando, Francio, Italio kaj Germanio.
En la 1870-aj jaroj la svisa Ĵuraso akceptis multajn politikajn rifuĝintojn el la tuta Eŭropo: iamaj francaj komunanoj, rusaj kaj italaj ekzilitoj... Multaj el ili aliĝis al la laboristaj societoj aligitaj al la Ĵurasa Federacio de Internacia Laborista Asocio. En tiu ĉi fandopoto disvolviĝis nova socialisma movado, la komunista anarkiismo, kiu asertos sian ekziston en du kongresoj en La Chaux-de-Fonds, en oktobro 1879, poste en oktobro 1880.
La judoj venantaj el Alzaco ludis gravan ekonomian kaj kulturan rolon, la komunumo nombras tiutempe 850 judojn. La sinagogo konstruita en 1896 estas unu el la plej grandaj en Svislando. En 1900, La Chaux-de-Fonds estis grava centro de horloĝoproduktado kaj komerco. Produktado estas mekanizita en horloĝfabrikoj.
En 1912 la nova proporcia sistemo permesis aliron al potenco por la maldekstro. Inter 1945 kaj 1975, la horloĝindustrio permesis al la grandurbo travivi periodon de senprecedenca ekonomia kresko. La populacio atingos sian pinton kun 43 000 loĝantoj en 1967.
Kun la horloĝa krizo de 1975 kiu influis la grandurbon, 2,000 laborlokoj kaj 1,000 loĝantoj estis perditaj. La urbo reagis diversigante siajn industriojn kaj profitis el federacia helpo asignita al montaraj regionoj.
En 1994, la aŭtovojtunelo sub la Vue des Alpes estis inaŭgurita, alportante la grandurbon pli proksime al tiu de Neŭŝatelo.
Ŝtormo de la 24-a de julio 2023
[redakti | redakti fonton]En tiu tago je la 11:25 blovis fortega vento kaj pluvis abunde. Oficiale (laŭ la mezuroj en la flughaveno Les Eplatures) la ventego havis rapidecon de 217 km/hore. Tamen la mezurilo haltis tie kaj ne povis mezuri pli altan rapidecon. Per ne oficiala ventomezurilo aperis indiko de 254 km/hore. En iu preciza loko la ŝtormo daŭris proksimume kvar minutojn. La ŝtormo tuŝis unue la kvartalon de la liceo (nord-okcidente), poste la urbocentron kaj la stacidomon, poste la kvartalon de la prizono (sud-oriente). Aliaj kvartaloj kiel tiu de la hospitalo (nord-oriente) ne estis tuŝitaj. 4000 el 7000 konstruaĵoj estis damaĝitaj. Mortis unu persono, kiu serĉis protekton en sia veturilo, sed tien falis gruo kaj la veturilo ekbrulis.
Diversaj korpusoj, entute 375 homoj, laboris tuj post la katastrofo por reordigi la urbon: polico, fajrobrigado, urba servo por prizorgado de la stratoj kaj kelkaj dekoj de soldatoj de la svisa armeo.
Dum la unuaj tagoj la publikaj transportoj (busoj) ne funkciis. Same ne funkciis la trajnoj al Bielo, Neuchâtel kaj Le Locle. La trajnlinio al Le Locle restis ne uzebla ĝis la deka de aŭgusto.
Fakto estas, ke en La Chaux-de-Fonds ĉiuj industrioj ĉesas funkcii dum tri semajnoj en julio-aŭgusto, ĉar ĉiuj laboras pri horloĝfarado kaj kunlaboras. Pro tio en tiu tago la fabrikoj estis malplenaj. Same la lernejoj. Tio evitis pli altan nombron de viktimoj.
La najbara urbo Le Locle same estis tuŝita, kaj vilaĝoj en najbara Francio ankaŭ.
Fotoj vidiĝas en la dulingva blogo (fr, eo) de Mireille Grosjean: https://mirejo2020.blogspot.com/2023/07/2023-07-24-vento-217-kmh.html
Partneraj komunumoj
[redakti | redakti fonton]
Winterthur en Svislando
Frameries en Belgio
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ J. L. B. Leresche, Dictionnaire géographique-statistique de la Suisse, Imprimerie de Samuel Delisle, Lausanne, 1836, tome I, paĝo
- ↑ Ŝablono:Lien web.
- ↑ Ŝablono:Lien web.
- ↑ Giorgio Silfer, Civitoj en la monda kulturheredo, HeKo 394 4-C, la 27-an de junio 2009.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]- La Chaux-de-Fonds (stacidomo)
- La Chaux-de-Fonds-Est (stacidomo)
- La Chaux-de-Fonds-Grenier (stacidomo)
- La Chaux-de-Fonds Les Forges (stacidomo)
- La Cibourg (stacidomo)
- Le Crêt-du-Locle (stacidomo)
- Le Reymond (stacidomo)
- Tramtransporto en La Chaux-de-Fonds
- Trolebusa transporto en La Chaux-de-Fonds
- Esperanta Civito
- Sabloneto
- Loklo (1833), same kiel Malago (1862) estis pioniraj urboj por Esperanto[1].
- MOVADO (horloĝmarko)
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Oficiala retejo de la urbo La Chaux-de-Fonds
- Retpaĝoj pri CDELI en la retejo de ties fondinto, Claude Gacond
- Retejo de CDELI
- Retejo de la Esperanta Civito kaj ties sidejo KCE
| ||||||
