Fruitu

Fruta salgai Bartzelonako azoka batean.

Botanika arloan, fruitu edo igaliak landare loredunek emandako aleak dira, lorearen ondoriozkoa, haziak dauzkana. Eguneroko hizkeran eta sukaldaritzan, mamitsua edo jateko ona dena da bereziki. Azken honi, hegoaldean, fruta ere deritzo sarri.

Fruitua eratzen da polinizatua izan den loretik. Itxura askotakoa izan daiteke: drupa, baia, leka, kapsula, akenioa...

Hitza botanikan eta eguneroko hizkeran

Batzuetan, eguneroko hitz asko ez datoz guztiz bat termino botanikoarekin. Eguneroko hizkeran, fruitu bat (hegoaldean fruta ere esaten dena) landarearen atal gozo eta mamitsua da, eta barazkia ez hain gozoa edo mamitsua dena, sarri gazia jaten dena.

Adibidez, botanikoki fruituak direnak baina eguneroko hizkeran barazki diogunak, hauek dira: kuia eta kuiatxoa, alberjinia, piperra eta tomatea.

“Fruitu” hitzaz gain, euskaraz ere igali, alorta eta arnari izenak erabili dira.

Ezaugarriak

Drupa baten egitura eskematikoa (mertxika), era berean fruitua eta hazia erakutsiz.

Obulutegiaren paretak garatu eta hazi-hasikinak ernaldu eta hazi bihurtzen direnean sortzen da fruitua. Lorearen petaloak, estiloa eta estigma lehortu egiten dira gehienetan. Fruituen oinarrizko sailkapenean, lorearen obulutegi bakarretik sortzen direnak fruitu bakunak dira; obulutegiaz gainera, lorearen beste zati batzuei esker sortzen direnak konposatuak dira; fruituak izan daitezke ale bakarrekoak (sagarra, adibidez), edo askotarikoak, sortetan bilduak (laranja).

Perikarpoaren ezaugarrien arabera mamitsuak edo lehorrak izan daitezke. Mamitsuetan hiru atal bereizten dira: azala edo epikarpoa (kanpoaldeko atala), mamia edo mesokarpoa (tartekoa) eta bihotza edo endokarpoa. Azken hau, aranarena eta muxikarena esaterako, hezur gogor bat izaten da. Fruitu lehorrak, berriz, zabalkorrak edo zabalgaitzak izaten dira. Ilarra, esaterako, zabalkorra da eta hazia ateratzen uzten du. Hurra, intxaurra edo arroza, berriz, zabalgaitzak dira.

Fruitu motak

Botanikan

Botanikoki, hauek dira fruitu motak:

• Mamitsuak:
  • baia: mahatsa, tomatea, ahuakatea, laranja etab.
  • drupa: arana, mertxika, oliba, gerezia etab. Ezaugarri nagusia da haziak hezur gogora duela babesteko (endokarpo gotorra).
• Fruitu lehorrak:
  • fruitu lehor dehiszenteak (zabaltzen direnak) :
    • folikulua: Helleborus, Paeonia etab.
    • leka: Fabaceae familiako fruitua, hau da, lekadunak: ilarra, soja, Robinia, argi-belarrra etab.
    • kapsula:
      • arrakaladun kapsula dehiszentea: kolkikoa, tabakoa, Gentianaceae etab.
      • kapsula lokulizidoa: tulipa, zitoria, bioleta etab.
      • silikua, dehiszentzia paraplazentarioa, brassicaceae fruitua: aza, koltza etab.
      • pixidioa, dehiszentzia biribila: pasmo-belar loregorri etab.
      • dehiszentzia apikala: krabelina, mitxoleta etab.
  • fruitu lehor indehiszenteak (zabaltzen ez direnak):
    • akenioa: txikori-belarra, belar bedeinkatua, marrubia etab.
    • kariopsidea: Poaceae fruitua (gramineak): garia, artoa etab.
    • samara: astigarra, lizarra, zumarra etab.
    • eskizokarpoa, akenio askoz osatua : azenarioa, menda etab.

Fruituen erabilpen gastronomikoa

Sukaldaritzan eta gozogintzan fruitu ohikoenak

Hona hemen fruitu batzuk, sukaldaritzan erabiliak:

• Fruitu lehorrak: Arbendola, Ezkurra, Gaztaina, Hurra, Intxaurra, Kakahuetea, Pistatxoa
• Fruitu lehortuak: Mahaspasa
• Mamitsuak: Banana, Pikua
• Hezurdunak: Abrikot edo arbeletxekoa, Gerezia, Mertxika edo muxika
• Pipitaduna: Laranja, Madari edo udarea, Mahatsa, Mandarina, Mingrana, Meloia, Sagarra, Sandia edo angurria

Fruituen aurkezpen komertziala

Fruitu freskoak: Haragidunak eta urtsuak momentuan jateko prest daudenak.

Fruitu lehortuak: Eguzkiaren bitartez edo modu mekanikoen bitartez, lehortuak izan diren fruituak.

Fruitu izoztuak: Ongi garbituak eta poltsetan saltzen diren fruituak, bai osorik edo pure eginak.

Fruitu ontziratua: Normalean fruitu freskoa almibarretan egosi eta ontziratu ondoren esterilizatzen direnak.

Fruitu freskoen nutrizio ezaugarriak.

Fruitu motaren eta honen heldutasunaren arabera nutrizio ezaugarriak asko aldatzen badira ere, orokorrean, fruituak gehien duena ur kantitatea izaten da, bere pisuaren %80tik %93 (meloi eta angurria) bitarte. Karbohidrato eta azukreetan ere aberatsak izaten dira ( %5 eta 18 bitartean). Bitaminetan berriz C bitamina aipatuko genuke, baita A eta B taldekoak ere, udakoak eta kolore biziena dutenak aberatsenak. Gatz mineraletan potasioa eta magnesioa aukeratuko genuke. Mantenugaia ez izan arren, fruituetan ezin aipatu gabe utzi zuntza: %5 arte izatera irits daiteke eta gure hesteetarako bikaina. Zuntzean ere oso aberatsa dugu.

Fruituaren kontserbazioa

10ºC inguruko tenperaturan kontserbatuko ditugu. Beti ontzi itxi batean sarturik. Jan aurretik, zuritu behar direnak garbitu egin beharko ditugu eta azala ere jaten den kasuetan desinfektatu egin beharko da.

Fruitu nagusien urtaroak

Udaberria: Sagarra, udarea, laranja, platanoa, marrubia, mugurdia, andere-mahatsa, gerezia.

Udara: Platanoa, marrubia, mugurdia, andere-mahatsa, gerezia, mangoa, arana, meloia, sandia, muxika, abrikota, mahatsa.

Udazkena: Mahatsa, pikua, irasagarra, masustak, klementinak, mandarinak, sagarrak, udareak.

Negua: Mandarina, sagarra, udarea, laranja.

Fruitu freskoak jan eta kozinatzeko moduak

Gordinik bere horretan.

Garaikoa eta naturalki heldutakoa da fruta jateko modurik egokiena. Azala eta guzti gordinik jango den fruitua ondo garbitu behar dugu eta zerbitzatu beharko bagenu, arautegiak dio desinfektatu egin beharko genukeela.

Gordinik zukuak eginda.

Fruitu batekin edo ugarirekin, zuku bikainak presta daitezke, bere horretan jateko edo gozogintza eta saltsa desberdinak bustitzeko balioko duena.

Egosita pure eginda eta haragi plateren hornigai moduan.

Fruitu purea egiteko zatitu ondoren, sutan edo mikrouhinean egosi, azukrearekin edo gabe. Ongi egosita eta lehortuta daudenean, birrindu, eta pure bat lortu. Labean berriz sagarra osorik ur pittin batekin erre daiteke, behin egosirik, azala eta bihotza erretiratu eta sardexka batekin desegingo dugu, kasu honetan ere pure bat lortuz. Bereziki ehiza edo haragien lagungarri moduan erabiltzen da. Sagar purea, mertxika purea, aran purea....

Saltsa desberdinen hornigai moduan.

Fruitu zatituak , ehiza, behiki eta txerriki haragi  gisatuen eta erregosien saltsan  hornigai moduan erabiltzen dira. Anana, mertxika, aranak, mahatsak, fruitu lehorrak.

Egosita azukre ugarirekin edo gabe gozogintzako prestaketetarako

Gozogintzan fruitua azukre ugarirekin egosten badugu, marmelada edo konfitura egingo dugu, bere horretan erabiltzeko edo beste prestaketa batzuen aurre lana izan daiteke, pastel batzuen estalkia ere, izozkiak eta sorbeteak...

Azukreztatutako fruituak gozogintzako prestaketa erabiltzeko.

Fruitu zatituak, almibarrean egosi eta lehorturik fruitu azukreztatuak lortuko ditugu, eta horiek ondoen gozogintzako prestaketa ugaritan erabil litezke. Esaterako, errege opilean gainetik jartzeko, cakeak egiteko....

Rosaceae familia

1. Arbeletxekoa edo Abrikota Prunus armeniaca
2. Aran Prunus domestica
3. Gerezia Prunus avium edo Prunus cerasus
4. IrasagarCydonia oblonga
5. Mertxika Prunus persica
6. Nektarina Prunus persica var. Nucipersica
7. Paraguaioa/Mertxika zapala Prunus persica var. platycarpa
8. Mizpira Mespilus germanica
9. Sagarra Malus sp.
10. Udarea Pyrus communis

Zitrikoak

1. Laranja Citrus × sinensis
2. Lima Citrus × aurantiifolia
3. Limoia Citrus × limon
4. Klementina Citrus × clementina
5. Mandarina Citrus reticulata
6. Panpelmusa Citrus maxima
7. Uglia Citrus reticulata × Citrus paradisi
8. Pomeloa edo arabisagarra Citrus x paradis
9. Tangeloa C. × tangelo

Azukre askokoak

1. Mahatsa, vitaceae.
2. Meloi Cucumis melo.
3. Angurri Citrullus lanatus.

Basa frutak edo fruitu gorriak

1. Mugurdi edo masusta gorriak Rubus idaeus
2. Andere mahatsa Ribes
3. Garangorria ArbutusArbutus unedo
4. Marrubi arrunt Fragaria vesca
5. Masusta edo martxuka Morus eta Rubus
6. Ahabia Vaccinium myrtillus

Fruta tropikal exotiko

1. Anana Ananas comosus
2. Datila Phoenix dactylifera
3. Mingrana edo Granada Punica granatum
4. Guaiaba Psidium
5. Kiwanoa Cucumis metuliferus
6. Kiwia Actinidia deliciosa
7. Mangoa Mangifera indica
8. Marakuia edo pasio fruitua Passiflora edulis
9. Japoniako mizpirondoa Eriobotrya japonica
10. Kaki Diospyros kaki
11. Papaia Carica papaya.
12. Piku Ficus carica.
13. Banana edo platanoa   Musa paradisiaca, Platanoa Musa balbisiana
14. Zuhaitzeko tomatea edo tamarillo Solanum betaceum .
15. Tamarindoa Tamarindus indica.
16. Txirimoia Annona cherimola.
17. Karanbola Averrhoa carambola.
18. Pitahaya. Selenicereus megalanthus.
19. Pomarrosa. Syzyygium jambos
20. Badea edo Granadilla. (Passiflora quadrangularis)
21. Guanabana.
22. Zapotea. Manilkara zapota
23. Piñuela Bromelia pinguin
24. Feijoa. Acca sellowiana
25. Makadamia. Macadamia integrifolia

Fruitu lehor

1. Arbendol, Prunus dulcis
2. Anakardo, Anacardium occidentale.
3. Brasilgo edo Bolibiako intxaurra, Bertholletia excelsa
4. Ekilorea hazia, Helianthus annuus
5. Ezkur Quercus suber
6. Kalabaza hazi, Cucurbita maxima, C. moschata eta C. pepo
7. Gaztain, Castanea
8. Intxaur, Juglans
9. Kakahuetea, Arachis hypogaea
10. Macadamia, Macadamia integrifolia
11. Pinazi, Pinus koraiensis eta Pinus gerardiana
12. Hur, Corylus avellana
13. Pistatxoa, Corylus avellana
14. Txufa, Cyperus esculentus
15. Mahaspasa
16. Aranpasa
17. Ahabigorri pasa

Ikus, gainera

• Drupa
• Sasifruitu

Kanpo estekak

• Datuak: Q1364
• Multimedia: Fruits / Q1364