عبدالحسین میرزا فرمانفرما

عبدالحسین میرزا فرمانفرما
عبدالحسین میرزا فرمانفرما
رئیس‌الوزرای ایران
دوره مسئولیت ۲ دی ۱۲۹۴ – ۱۴ اسفند ۱۲۹۴
پادشاه	احمدشاه قاجار
وزیر عدلیه ایران
نخست‌وزیر	سلطان‌علی وزیر افخم میرزا علی‌اصغر اتابک
وزیر داخله ایران
نخست‌وزیر	ابوالقاسم ناصرالملک و جواد سعدالدوله
اطلاعات شخصی
زاده	شاهزاده عبدالحسین میرزا فرمانفرما ۱۲۳۱ تبریز، آذربایجان، ایران
درگذشته	۳۰ آبان ۱۳۱۸ (۸۷ سال) تهران، ایران
ملیت	ایران
حزب سیاسی	اعتدالیون
فرزندان	۲۴ پسر و ۱۲ دختر
پیشه	سیاستمدار

عبدالحسین فرمانفرمائیان در زمان قاجار موسوم به عبدالحسین میرزا فرمانفرما (۱۲۳۱، تبریز – ۱۳۱۸، تهران) شاهزادهٔ قاجار و نخست‌وزیر ایران در دوران سلطنت احمدشاه قاجار و رئیس انستیتو پاستور ایران بود.خانواده‌های فیروز و فرمانفرمائیان منسوب به او هستند. فرمانفرما پس از روی کار آمدن دودمان پهلوی به تدریج ثروت و نفوذ سیاسی خود را از دست داد.

زندگی

عبدالحسین میرزا فرمانفرما در دهه ۱۸۸۰ میلادی (دهه ۱۳۰۰ قمری و دهه ۱۲۶۰ خورشیدی)

عبدالحسین میرزا پسر دوم فیروز میرزا در سال ۱۲۳۱ خورشیدی در تبریز متولد شد. پدرش فیروز میرزا پسر شانزدهم عباس میرزا و مادرش حاجیه هُما خانم دخترعموی پدرش و دختر بهمن میرزا بهاءالدوله (پسر سی‌وهفتم فتحعلی‌شاه) بود. تحصیلات را در خانه و زیر نظر پدر و مادر آغاز کرد. سپس وارد دارالفنون شد و در رشتهٔ نظام به تحصیل پرداخت.

قبل از نهضت مشروطه

پس از فوت پدرش در سال ۱۳۰۳ قمری (۱۲۶۵ خورشیدی) ملقب به نصرت‌الدوله گردید. پس از ازدواج با عزت‌السلطنه دختر ولیعهد مظفرالدین میرزا در سال ۱۳۰۶ قمری (۱۲۶۷ خورشیدی) به سمت صندوقدار ولیعهد تعیین گردید و بعد در طول سه سال متوالی بعد چندین فوج ابواب جمعی وی شد.

در سال ۱۳۰۹ قمری لقب «سالار لشکر» گرفت و به فرماندهی قشون آذربایجان منصوب شد. دو سال بعد لقب «فرمانفرما» دریافت کرد و والی کرمان و بلوچستان شد. پس از به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه وی در ۱۱ ربیع الاول ۱۳۱۴ (۳۰ مرداد ۱۲۷۵) از کرمان وارد تهران شد و بجای کامران میرزا به حکومت تهران گماشته شد.

پس از عزل میرزا علی‌اصغر اتابک از صدارت و به صدارت رسیدن علی امین‌الدوله در آبان ۱۲۷۵ خورشیدی، فرمانفرما در کابینه جدید به سمت وزارت جنگ منصوب شد.

در نهضت مشروطه

در جریان نهضت مشروطیت خود را به آزادیخواهان نزدیک کرد و پس از صدور فرمان مشروطیت در کابینهٔ موقت سلطانعلی وزیرافخم به وزارت عدلیه منصوب شد و این سمت را در کابینهٔ علی‌اصغرخان اتابک حفظ کرد. او در کابینهٔ ناصرالملک و سعدالدوله عهده‌دار وزارت داخله بود و در کابینه‌های اول و دوم تنکابنی سمت وزارت عدلیه داشت.

اواخر قاجاریه

سِر پِرسی سایکس در کنار عبدالحسین میرزا فرمانفرما

در کابینه‌ اول حسن مستوفی که در سوم امرداد ۱۲۸۹ تشکیل شد به وزارت داخله رسید اما کمتر از دو ماه بعد بر سر اختلاف میان ایل قشقایی و ایل بختیاری در فارس و درافتادن با حاج آقا مجتهد نماینده این ایالت و اینکه ناصرالاسلام نماینده گیلان او را استیضاح کرده بود، استعفا داد. در ترمیم کابینه مستوفی الممالک در هشتم آبان همان سال وزیر جنگ شد که تا پایان این کابینه در اسفند همان سال بر سمت خود باقی ماند. نخستین قانون نظام وظیفه ایران را او پیشنهاد کرد. بنابراین قانون، از هر سی خانوار عشایر یک نفر سوار برای قشون گرفته می شد و تا سه سال می بایست در اختیار وزارت جنگ باشد اما با پایان دوران وزارتش، سپهدار تنکابنی که در دولت بعدی علاوه بر نخست وزیری، وزارت جنگ را نیز بر عهده داشت، این لایحه را از دستور کار مجلس خارج کرد. طرح تشکیل نخستین مدرسه نظام در ایران نیز در وزارت جنگ او تهیه شد اما با پایان عمر وزارتش هیچگاه در دستور کار مجلس قرار نگرفت.

عبدالحسین میرزا فرمانفرما دو بار به حکومت کرمانشاه رسید. حکومت اول او از ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳ خورشیدی (۱۹۰۵-۱۹۰۲ میلادی) و حکومت دوم او از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۳خورشیدی (۱۹۱۴-۱۹۱۱ میلادی) ادامه داشت. دورۀ‌اول حکومت فرمانفرما بر کرمانشاه با اپیدمی وبا در این منطقه در سال ۱۲۸۲ خورشیدی (۱۹۰۴-۱۹۰۳ میلادی) همراه بود.

فرمانفرما از نیمه سال ۱۲۹۰ حاکم فارس شد تا اینکه سال بعد جای خود را به مخبرالسلطنه هدایت داد. در یازدهم اردیبهشت ۱۲۹۴ عین‌الدوله او را به عنوان وزیر داخله کابینه خود به مجلس معرفی کرد. فرمانفرما بر سر اغتشاشات کرمانشاه آماج اعتراض نمایندگان مجلس شد که سرانجام در پانزدهم تیر همان سال، دولت عین الدوله را به استیضاح کشیدند. عین الدوله و اعضای دولتش جلسه استیضاح را به حالت قهر ترک کردند و استعفا دادند. فرمانفرما در زمان فترت میان دوره‌های سوم و چهارم مجلس شورای ملی خودش تشکیل کابینه داد و علاوه بر ریاست وزرا، وزارت داخله را نیز بر عهده گرفت. این کابینه پس از یک ماه و نیم سقوط کرد و سپهسالار تنکابنی مأمور تشکیل کابینهٔ جدید شد.

از مأموریت‌های جنگی فرمانفرما می‌توان به دفع تجاوز قوای عثمانی به مرزهای ایران و نیز دفع فتنهٔ سالارالدوله در کردستان و کرمانشاه در زمان سلطنت محمدعلی‌شاه اشاره نمود.

فرمانفرما در کابینه دوم وثوق‌الدوله (۱۶ مرداد ۱۲۹۷ – ۱۲ تیر ۱۲۹۹) والی فارس شد.

در کودتای ۱۲۹۹ سیدضیاءالدین طباطبایی فرمانفرما و دو پسرش فیروز میرزا نصرت‌الدوله و عباس میرزا سالار لشکر را به زندان انداخت. فرمانفرما برای سیدضیاء پیشکشی قابل ملاحظه‌ای فرستاد و در برابر سیدضیاء قول حفظ جان او و پسرانش را داد.

پس از آزادی از زندان، فرمانفرما توجه خود را به سردارسپه، رئیس جنگ که سابقاً رئیس قراولان خانهٔ او بود، معطوف کرد و در زمرهٔ دوستان رضاشاه قرار گرفت. منوچهر فرمانفرمائیان در خاطرات خود (خون و نفت) سوابق آشنایی رضاشاه و پدرش را به سال‌ها پیش از آن بازگردانده و «رضا ماکسیم» را یکی از تفنگچی‌های پدرش می‌داند و برای مدعای خود عکسی به گواه ارائه می‌دارد.

پهلوی اول

فرمانفرما از کودتای ۱۲۹۹ عهده‌دار هیچ شغل دولتی نبود و بیشتر اوقات خود را به رسیدگی به املاک و تربیت فرزندانش سپری می‌کرد.

عبدالحسین میرزا فرمانفرما به همراه خواهرش ملک‌تاج نجم‌السلطنه (مادر محمد مصدق). عکس در خانهٔ نجم‌السلطنه توسط عبدالحسین‌خان ثقةالدوله انداخته شده‌است در ذی‌الحجه ۱۳۴۱

رضاشاه کوتاه‌ زمانی پس از تاج‌گذاری از فرمانفرما خواست تا خانهٔ مسکونی و باغش در خیابان سپه را به او واگذار کند. فرمانفرما که می‌دانست خودداری از واگذاری املاک، سروکار او را با پلیس رضاشاهی خواهد انداخت، بی‌درنگ خانه و باغ را به رضاشاه بخشید و خود با خانواده‌اش در باغ شاه (که سالیانی پیش از احمدشاه خریداری کرده بود) اقامت گزید. کاخ مرمر در زمین‌های فرمانفرما در خیابان سپه احداث شد. در سال ۱۳۱۵ نصرت‌الدوله دستگیر شد. یک سال بعد خبر درگذشت نصرت‌الدوله در زندان سمنان را به فرمانفرما دادند. فرمانفرما به نصرت‌الدوله بیش از دیگر فرزندانش علاقه داشت و مرگ او تأثیر بدی در روحیه‌اش گذاشت. اجبار رضاشاه در عدم برگزاری مراسم تشییع و ترحیم، اندوه فرمانفرما را دوچندان کرد. رضاشاه بازماندگان نصرت‌الدوله را مکلف کرد رشوهٔ ۲۸۰۰۰ پوندی انگلستان به نصرت‌الدوله در عقد قرارداد ۱۹۱۹ را به دولت بازگردانند. فرمانفرما برای تأمین وجه درخواستی، مقدار قابل توجهی از اموالش را فروخت. در همان سال رضاشاه باغ شاه را تصرف کرد. مرگ نصرت‌الدوله و ضبط اموال فرمانفرما توسط رضاشاه، او را ضعیف و ناتوان ساخت. فرمانفرما در سال ۱۳۱۸ پس از دو سکتهٔ مغزی پیاپی در سن هشتاد و هفت‌سالگی در باغ ییلاقی خود (واقع در رضوانیهٔ شمیران) درگذشت. او را در آرامگاهی در نزدیکی قبر نصرت‌الدوله در شاه عبدالعظیم به خاک سپردند.

املاک و دارایی

فرمانفرما از مالکان معتبر ایران بود و املاک وسیعی در آذربایجان، کرمانشاه، کردستان، فارس، کرمان، کرج و تهران داشت. فرمانیه از املاک فرمانفرما بود که به پسرش نصرت‌الدوله بخشید. فرمانفرما بخشی از املاک خود را برای تأسیس بیمارستان، مدرسه و مسجد وقف کرد. نخستین مدرسهٔ دخترانهٔ رسمی و غیرمذهبی شیراز به هزینهٔ فرمانفرما تأسیس شد. او همچنین در دوران نخست‌وزیری خود ملکی را به منظور پی‌ریزی ساختمان انستیتو پاستور اهدا کرد.

خانواده

فرمانفرما در سی‌سالگی با فاطمه‌خانم عزت‌السلطنه دختر چهارم مظفرالدین‌شاه و تاج‌الملوک (دختر عزت‌الدوله و امیرکبیر) ازدواج کرد و تا بیست سال بعد همسری اختیار نکرد. پس از مدتی عزت‌السلطنه بنای ناسازگاری گذاشت، از جمله زمانی که فرمانفرما پسر بزرگش نصرت‌الدوله را به ازدواج با آمنه (دختر نجم‌السلطنه و خواهر تنی محمد مصدق) وادار کرد، عزت‌السلطنه مخالفت ورزید. ازدواج با غیر قاجار از نظر عزت‌السلطنه در شأن پسرش نبود و سرانجام پس از دو سال دشمنی و بدگویی نصرت‌الدوله به اجبار مادرش، آمنه را طلاق داد. حتی به دستور عزت‌السلطنه، نوزاد تازه ‌به ‌دنیا آمده، مظفر را از مادرش جدا کردند. نجم‌السلطنه خواری و رنجی را که بر دخترش روا شده بود بر فرمانفرما نبخشید و فرمانفرما نیز با عزت‌السلطنه که روابط دوستانهٔ او را با خواهرش برهم زده بود، به کلی قطع رابطه کرد. پس از این ماجرا، فرمانفرما با زنان دیگری ازدواج کرد و از آن‌ها صاحب سی فرزند شد.

پس از اجباری شدن نام خانوادگی توسط رضاشاه و حذف القاب، عبدالحسین میرزا لقب خود «فرمانفرما» را به عنوان نام خانوادگی انتخاب کرد. اغلب فرزندان او نام خانوادگی «فرمانفرمائیان» و برخی «فیروز» (برگرفته از نام پدر فرمانفرما، فیروز میرزا) را برای خود برگزیدند. فرمانفرما دایی محمد مصدق و داماد و برادرزن مظفرالدین‌شاه قاجار بود.

فرزندان

فرمانفرما به همراه نصرت‌الدوله و عبدالعلی فرمانفرمائیان در شب عروسی جبّاره فرمانفرمائیان، ۱۳۱۵. نصرت‌الدوله بزرگ‌ترین و عبدالعلی کوچک‌ترین فرزند فرمانفرما بود.

فرمانفرما به همراه فیروزمیرزانصرت‌الدوله و عبدالمجیدمیرزا ناصرالدوله در آخرین حکومت کرمان خود.

• از شاهزاده‌خانم عزت‌السلطنه دختر مظفرالدین‌شاه و تاج‌الملوک (دختر عزت‌الدوله و امیرکبیر):

1. فیروز میرزا نصرت‌الدوله فرمانفرمائیان(۱۲۶۴-۲۰دی ۱۳۱۶)
2. عباس فرمانفرمائیان(۱۲۶۸-۱۳۱۴)
3. محمدولی فرمانفرمائیان(۱۲۶۹-۱۳۶۸)
4. محمدحسین فیروز (۱۲۷۰-۱۳۶۲)
5. محمدجعفر میرزا
6. نظام‌الدین میرزا

• از بتول احشمی کرمانشاهی:

1. مریم فیروز ( ۱۲۹۲ - ۲۲ اسفند ۱۳۸۶ )
2. مهرماه فرمانفرمائیان
3. منوچهر فرمانفرمائیان(۱۲۹۶-۱۳۸۲)
4. عبدالعزیز فرمانفرمائیان(۱۲۹۹-۳۱ خرداد ۱۳۹۲)
5. ابوالبشر فرمانفرمائیان(۱۳۰۰-۱۳۷۰)
6. لیلا فرمانفرمائیان
7. هایده فرمانفرمائیان
8. سیروس فرمانفرمائیان
9. عبدالعلی فرمانفرمائیان (۱۳۱۴- ۱۳ بهمن ۱۳۵۱)

• از معصومه‌خانم:

1. صَبّار فرمانفرمائیان ( ۲۳ تیر ۱۲۹۱ - ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۵)
2. جباره فرمانفرمائیان
3. سَتّاره فرمانفرمائیان( ۲ دی ۱۳۰۰-۳ خرداد ۱۳۹۱)
4. فاروق فرمانفرمائیان
5. حمیرا فرمانفرمائیان
6. غفار فرمانفرمائیان
7. ثریا فرمانفرمائیان
8. هارون‌الرشید فرمانفرمائیان
9. صحبت فرمانفرمائیان
10. خورشید فرمانفرمائیان

• از فاطمه‌خانم:

1. ماه‌سماء فرمانفرمائیان
2. جمشید فرمانفرمائیان
3. کاوه فرمانفرمائیان
4. علینقی فرمانفرمائیان (۱۲۹۸-۱۳ خرداد ۱۴۰۰)
5. علیداد فرمانفرمائیان
6. حافظ فرمانفرمائیان (۱۳۰۳-۱۳ تیر ۱۳۹۴)

• از همدم‌خانم:

1. خداداد میرزا فرمانفرمائیان(۱۸ اردیبهشت ۱۳۰۷- ۲۵آذر ۱۳۹۴)
2. الله‌وردی فرمانفرمائیان
3. تاری‌وردی فرمانفرمائیان (۱۳۱۰- ۲۳ آذر ۱۳۴۸)

• از اختر الزمان خانم

1. کریم‌داد فرمانفرمائیان

• از بتول‌خانم (دوم):

1. رودابه فرمانفرمائیان

تبارنامه

تبارنامهٔ خاندان آشتیانی، شاخهٔ میرزا کاظم آشتیانی

میرزا محسن آشتیانی میرزا کاظم آشتیانی میرزا هاشم میرزا آقاسی‏‌بیگ میرزا حسن میرزا محمدعلی مایل میرزا حسین فیروز میرزا پسر عباس میرزا میرزا یوسف آشتیانی دختر میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر نجم‏‌السلطنه عبدالحسین میرزا فرمانفرما حسن مستوفی‌الممالک میرزا محمدحسین وزیر دفتر میرزا علی موفق‏‌السلطنه محمد مصدق آمنه دفترالملوک فیروز نصرت‌الدوله میرزا محمود عین‏‌الممالک مظفر فیروز مریم فیروز احمد متین‌دفتری عبدالعزیز فرمانفرمائیان منوچهر فرمانفرمائیان ستاره فرمانفرمائیان محمدحسین فیروز اسکندر فیروز

کتاب‌شناسی

• به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی)، اسماعیل شمس و اعظم غفوری (۱۳۹۲)، وبای عالمگیر (اسناد، مدارک و مکاتبات عبدالحسین میرزا فرمانفرما در حکومت کرمانشاه ۲۳-۱۳۲۱ ق)، تهران: تاریخ ایران، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۰۸۲-۹۰-۸
• فرمانفرمائیان، ستّاره (۱۳۷۷)، دختری از ایران، تهران: کارنگ، شابک ۹۶۴-۹۰۳۸۰-۵-۱

جستارهای وابسته

• پلیس جنوب
• جنبش جنوب ایران