Morte

Vanitas, a cara simbólica da morte, detalle dunha pintura de Philippe de Champaigne.

A morte é o final permanente das funcións biolóxicas ou funcións vitais que definen un ser vivo. Refírese tanto á terminación en si da vida como ao estado posterior do antigo organismo, do que se di que está morto. A auténtica natureza do que vén despois da morte foi, desde hai milenios, unha preocupación central das tradicións relixiosas e filosóficas de todo o mundo. Moitas relixións teñen fe ben nunha vida no máis alá, ben na reencarnación.

O efecto da morte física sobre a mente ou a alma segue a ser unha pregunta aberta. Para a ciencia contemporánea, a morte dun organismo é o final.

A Santa Compaña.

Pintura en mosaico de gladiadores romanos loitando entre si; A letra grega Θ ao lado da persoa caída representa a Thanatos (é dicir, a morte).

A morte nos animais

Case sen excepcións, agás a Turritopsis nutricula, un cnidario hidrozoo que ten un ciclo vital no cal o animal volve ao estado de pólipo colonial despois de alcanzar a madureza sexual, sendo o único caso coñecido dun metazoo que é capaz de volver a un estado de immadureza sexual despois de alcanzala, os animais morren por envellecemento, pero algúns fenómenos poden causar unha morte prematura, como a malnutrición, a depredación, a enfermidade, os accidentes que provocan traumatismos terminais ou, en circunstancias extremas, unha grave perturbación dun ecosistema.

Por iso, a morte no mundo natural tamén pode producirse como resultado directo ou indirecto da activitade humana: unha causa crecente da extinción de especies en tempos recentes é a destrución de ecosistemas como consecuencia do incremento e expansión da tecnoloxía industrial.

A morte nos seres humanos

As actividades humanas voluntarias que provocan a morte inclúen o suicidio, o homicidio e a guerra. Cada día morren aproximadamente 150 000 persoas en todo o mundo.

O obxectivo principal da ciencia médica é o de pospoñer e evitar a morte. Neste contexto, a morte vese máis como un proceso que como un acontecemento; algúns elementos ou craracterísticas que antigamente eran considerados como indicadores da morte son actualmente reversíbeis. Cando se quere trazar unha liña divisoria entre a vida e a morte, cómpre ter en conta outros factores a parte da presenza ou ausencia de signos vitais. En xeral, a morte clínica non é nin necesaria nin suficiente para determinar a morte legal. Un paciente cun corazón e uns pulmóns funcionais que estea en situación de morte cerebral pode declararse legalmente morto sen que se producira a morte clínica. Noutras palabras, a definición médica precisa da morte é máis problemática, paradoxalmente, a medida que avanzan os coñecementos científicos e a tecnoloxía.

Causas da morte nos seres humanos

Hai diferentes causas de morte: As mortes non intencionadas, a morte natural producida por unha patoloxía determinada que acaba coa vida do ser humano, a morte accidental como consecuencia da acción dun axente externo de forma involuntaria ou azarosa, as mortes intencionadas, a morte por culpa doutro, é dicir, o asasinato, incluíndo as mortes nas guerras e a pena de morte (para algunhas persoas tamén o aborto e a eutanasia, aínda que esta inclusión é polémica) ou a morte provocada por un a si mesmo (suicidio), que pode ser ritual (sacrificio) ou non.

As principais causas de morte na actualidade, segundo a OMS son (por orde de prevalencia): enfermidades relacionadas co corazón, infeccións, cancros, enfermidades respiratorias, accidentes, enfermidades dixestivas e mortes intencionadas.

Estas causas difiren segundo se trate dun país desenvolvido ou dun país do Terceiro Mundo. No primeiro caso, os motivos máis frecuentes de morte son os cardiovasculares, o cancro de pulmón e outros problemas respiratorios, os accidentes de tráfico, o cancro de estómago, problemas de presión arterial (tensión), tuberculose e suicidios, nesta orde. En cambio, nos países subdesenvolvidos a primeira causa de morte é a SIDA, seguindo as infeccións respiratorias, as diarreas, as enfermidades cardiovasculares, as enfermidades da infancia e a malaria.

Causas da morte en Galicia

No ano 2009, segundo cifras do Instituto Nacional de Estadística, producíronse 30 180 defuncións (15 241 homes e 14 9839 mulleres), e as causas destes falecementos distribúense así:

Enfermidades do aparello circulatorio

• 9 799 (32,5 %)
  • Accidente vascular cerebral, 2 893
  • Insuficiencia cardíaca, 1 453
  • Infartos de miocardio, 1 358
  • Outras isquemias, 1 191
  • Enfermidades hipertensivas, 580
  • Arteriosclerose, 299
  • Outras: 2 095

Tumores

• 8 107 (26,90 %)
  • Cancro de traquea, bronquios e pulmón, 1 411
  • Cancro de colon, 811
  • Cancro linfático,¹ 580
  • Cancro de estómago, 558
  • Cancro de próstata, 480
  • Cancro de mama,² 440
  • Cancro de páncreas, 408
  • Cancro de fígado, 367
  • Cancro de vexiga, 347
  • Cancro de recto e ano, 267
  • Cancro de labio, boca e farinxe, 185
  • Cancro de pel,³ 174
  • Cancro de esófago, 169
  • Cancro de útero,⁴ 159
  • Cancro de encéfalo, 158
  • Cancro de ovario, 152
  • Cancro de ril, 140
  • Cancro de larinxe, 108
  • Outros cancros dixestivos, 185
  • Outros cancros respiratorios, 42
  • Tumores benignos, 26
  • Outros cancros,⁵ 922

1. Dos que 206 foron leucemias.
2. Dos que 10 afectaron a homes.
3. Dos que 60 foron melanomas malignos.
4. Dos que 53 foron de colo uterino.
5. Iclúense óseos, de cartilaxes, síndrome mielodispolásica e incertos/descoñecidos.

Enfermidades do aparello respiratorio

• 3 642 (12,07 %)
  • Enfermidades crónicas¹, 1 205
  • Pneumonía, 684
  • Insuficiencia respiratoria, 193
  • Asma, 77
  • Influenza (gripe), 21
  • Outras, 1 472

1. Agás asma.

Enfermidades do aparello dixestivo

• 1 377 (4,56 %)
  • Cirrose e outras enfermidades hepáticas, 431
  • Enfermidades vasculares intestinais, 269
  • Outras, 677

Trastornos mentais

• 1 325 (4,40 %)
  • Trastornos mentais orgánicos, senís e presenís, 1 272
  • Trastornos mentais debidos ao abuso do alcohol, 27
  • Trastornos mentais debido a toxicomanías, 2
  • Ouros, 24

Mortes debidas a causas externas

• 1 257 (4,17 %)
  • Suicidio, 340
  • Accidentes de tránsito, 250
  • Afogamento e sufocación, 239
  • Caídas accidentais, 155
  • Outros accidentes, 145
  • Envelenamento, 36
  • Homicidio, 14
  • Outras, 64

Enfermidades do sistema nervioso e órganos dos sentidos

• 1 249 (4,14 %)
  • Enfermidade de Alzheimer, 695
  • Outras, 554

Mortes de causa non ben definida

• 1 020 (3,38 %)
  • Paro cardíaco, morte sen asistencia e de causa descoñecida, 693
  • Senilidade, 636
  • Morte súbita infantil, 1
  • Outras, 160

Enfermidades do sistema xenitourinario

• 751 (2,49 %)

Enfermidades endócrinas, nutricionais e metabólicas

• 717 (2,38 %)
  • Diabetes mellitus, 632
  • Outras, 85

A morte axexando a unha rapaza. Escultura de Asorey, no Cemiterio de Pereiró, na sepultura das fillas de Xosé Gil Gil, finadas por tuberculose.

Infeccións e parasitoses

• 498 (1,65 %)
  • Septicemia, 297
  • Hepatite vírica, 51
  • SIDA, 64
  • Tuberculose, 30
  • Outras, 22
  • VIH⁺, 0

Outras causas (menos do 1 % de prevalencia)

• 442
  • Enfermidades do sistema osteo-muscular: 193 (0,64 %)
  • Enfermidades da pel: 107 (0,35 %)
  • Enfermidades do sangue e o sistema hemopoético: 66 (0,22 %)
  • Malformacións conxénitas e anomalías cromosómicas: 39 (0,13 %)
  • Enfermidades no período perinatal: 33 (0,11 %)
  • Enfermidades no embarazo, parto e puerperio: 0 (0,00 %)

Taxa de mortalidade e esperanza de vida ao nacer

Artigos principais: Taxa de mortalidade e Esperanza de vida.

A taxa de mortalidade é a relación entre o número de mortes nunha determinada poboación nun período de tempo e o número total de persoas vivas nunha zona determinada. Normalmente exprésase en número de mortes por 10 000 persoas e ano (tanto por mil):

Taxa bruta de mortalidade = Falecidos nun ano / poboación x 1.000

A taxa de mortalidade considérase alta se supera o 35 º/_oo, moderada se vai do 15 º/_oo ao 35 º/_oo, e baixa se está por debaixo do 15 º/_oo. En España a taxa bruta de mortalidade está situada arredor do 8,3 º/_oo e en Galicia é un pouco máis elevada, o 10,8 º/_oo (datos do ano 2009).

Porén, hai que dicir que se trata dunha taxa menos clara que a de natalidade, xa que se ve alterada polo envellecemento da poboación á que se fai referencia, que en Galicia é moi acusado. Por iso é necesario complementar este dato con outras taxas, como a da mortalidade infantil.

Taxa de mortalidade infantil (TMI) = Falecidos menores dun ano / nacidos no ano x 1000

Nalgúns países onde as condicións sanitarias e hixiénicas son moi deficitarias, a mortalidade infantil é moi elevada. Actualmente a mortalidade infantil española e galega é das máis baixas de Europa.

En Galicia, no ano 2009, a taxa de mortalidade infantil foi do 2,7 º/_oo, sendo as das catro provincias:

• A Coruña: 3,2
• Lugo: 2,2
• Ourense: 1,9
• Pontevedra: 2,4

A esperanza de vida é o número medio de anos de vida que pode esperar vivir unha persoa no momento do seu nacemento. Actualmente existe unha clara diferenza entre os países desenvolvidos, onde a esperanza de vida é superior aos 70 anos, e os países subdesenvolvidos, onde a esperanza de vida está por debaixo dos 50 anos.

En Galicia a esperanza de vida pasou, nos últimos tempos, de 79,0 anos en 1998 (75,1 para os homes e 82,7 para as mulleres) a 81,7 anos en 2009 (78,3 para os homes e 85,1 para as mulleres).

A morte na cultura

Escudo da Coruña, coa presenza dunha caveira con dúas tibias cruzadas, que simboliza na mitoloxía o triunfo de Hércules sobre Xerión, cuxos restos estarían enterrados nos alicerces do faro.

Tradicionalmente a morte foi unha das principais fontes do medo, e por iso varias relixións céntranse en explicar que coa morte non acaba realmente a vida, porque cren na resurrección futura, nalgunha reencarnación da alma ou porque o espírito da persoa entra noutro mundo (escatoloxía).

Como asunto descoñecido, diversas culturas trataron de personoficar a morte con símbolos, entre os que están:

• Un esqueleto cunha ferramenta enorme (normalmente unha gadaña) para cortar a vida (usual no tarot).
• Os olimpos na mitoloxía clásica.
• Azrael, o Anxo da morte do cristianismo e o islam.
• Un Deus da morte en varias mitoloxías.
• Unha sombra negra ou un espírito que vén poa noite.
• O demo.
• Unha cara con cruces nos ollos, ou simplemente a cruz (usualmente reprensentada nas árbores xenealóxicas e nas necrolóxicas).
• Ás veces pode adquirir a aparencia dun monstro.

Varios mitos e lendas xiran en torno á criaturas que superan a morte (ou que permanecen nun estado intermedio entre a vida e a morte), como zombis, vampiros e ánimas errantes, entre outros. Tamén sobre diversos feitizos e encantamentos que prometen a inmortalidade ou elixires da eterna xuventude.

Tamén hai moitos mitos sobre o que cómpre facer cos falecidos, ritos funerarios e dós dos superviventes. Actualmente a maioría das culturas opta por enterrar os corpos (nos cemiterios) ou cremalos.

A fascinación pola morte é a esencia de movementos culturais como o dark, o gótico ou o decadentismo.

Algunhas frases sobre a morte

• "Estar alerta, eis a vida; xacer na tranquilidade, velaí a morte". Oscar Wilde.
• "Polo tanto, amados míos, como sempre obedecéchedes, [...], ocuparvos na vosa salvación con temor e tremor". Filipenses 2, 12.
• "Un individuo que sobrevivise á súa morte física é algo alén da miña comprensión, nin eu o desexo doutro xeito; tales nocións son para os medos ou absurdos egoísmos das mentes febles". Albert Einstein.
• "Cando a miña voz cale coa morte, o meu corazón seguirache falando". Rabindranath Tagore.
• "A figura da morte, en calquera traxe que veña, é espantosa". Miguel de Cervantes.
• "É unha mágoa irse, isto comezaba a poñerse divertido". Louis Joseph Gay-Lussac.
• "A morte é o remedio de todos os males; pero non debemos botar man deste até última hora". Molière.

A cultura da morte en Galicia

Artigo principal: A morte na cultura popular galega.

Na Galicia rural, tradicional, a morte era algo sempre presente, cotiá, á que se esperaba e para a que cumpría prepararse. Desde sempre estivo rodeada dun complexo sistema de prácticas ritualizadas que comezaban a pórse en acción desde os momentos previos ó pasamento ata máis ou menos tempo despois de producirse este. Estas prácticas, algunhas herdadas desde tempos da romanización ou anteriores, establecéronse secularmente na memoria colectiva, sendo asumidas e coñecidas por todos. En definitiva, e aínda que se saiba perfectamente que a todos nos chega (Ó fin, morrer hai que morrer), no momento último da morte o protagonista está só e ten medo. Tamén a familia vive unha sensación semellante, ante a inminencia da ausencia do ser querido e da perda da súa presenza e amparo. Por todo iso, o grupo familiar e social ó que pertencen préstase a axudar no que estea na súa man e a comparti-la dor, e acoden á casa para demostrar esa solidariedade, ese apoio, ese conforto, nunha despedida que quere pór en evidencia que os protagonistas directos non están sós.

Os distintos momentos ou fases cronolóxicas que se van suceder son:

A morte anunciada

Crese firmemente que a morte sempre avisa, o que permite prepararse para ese momento, e iso axuda a minora-la angustia da ameaza constante da morte. Estes agoiros chegan por distintas vías: ánimas ou espíritos que se achegan a quen vai morrer ou a alguén do seu contorno (o caso máis coñecido sería o da Santa Compaña); a propia morte que vén advertir o futuro defunto; ou mediante outros sinais emitidos, normalmente, por distintos animais. Tamén se interpretan así outros feitos inexplicables, como o toque dunha campá sen que ninguén a tanxa, a coincidencia do son das campás de dúas parroquias, que se apague un cirio no funeral ou o cheiro a cera ou a aceite nunha encrucillada ou dentro da casa. Verte-lo sal na mesa pode considerarse só agoiro de mala sorte ou mesmo unha maior desgraza, así como escoitar golpes na porta ou na ventá (que se explican como ánimas que veñen petar na porta para entrar na casa). Crese, finalmente, que as ánimas dos familiares emigrados ou que viven lonxe poden vir facernos unha última visita de despedida xusto no instante no que morren.

Os agoiros permiten a preparación do moribundo e da súa familia para o pasamento. No mundo rural galego prefírese a morte morrida -a que sería por morte natural- que permita certa preparación espiritual e poder deixar solucionadas as últimas vontades, fronte a morte matada, unha morte rápida, súbita, á que se aspira no medio urbano.

O pasamento

O momento exacto da morte só se podía acreditar por métodos empíricos, pois a presenza do médico era infrecuente. Ademais de observa-la falta de movementos, a ausencia de respiración, a frialdade que se ía instaurando, o máis común era confirmalo colocando un espello, un cristal ou a folla dun coitelo xunto á boca; outras veces, unha candea.

Confirmada a morte, comezábase a prepara-lo corpo para a súa presentación no velorio e posterior enterro. O primeiro coidado que se debe ter co defunto é pecharlle os ollos, porque se cre que se quedan abertos van chamando por outra persoa da familia para que o acompañe na viaxe ó outro mundo, e pecharlle a boca. A continuación procedíase ao lavado do seu corpo (no caso dos homes, afeitábannos) como preparándoo para unha longa viaxe ou unha visita importante. Tamén lle tapaban tódolos orificios do corpo, con liño ou algodón, co que se pretendía pechar calquera camiño que puidese permitir ben que a alma retornase ó corpo, ben que lle entrase o Mal. A seguir procedíase a vestilo coa mortalla: a mellor roupa que tivese o defunto, ou ben, se se trataba dunha familia pobre, envolto nunha tea branca.

Tamén había que acondiciona-la casa, especialmente a habitación na que se exporá o cadáver: normalmente o dormitorio, noutros casos a sala máis ampla da casa. Cando se expoñía dentro da caixa, esta se colocaba no chan, sobre un pano negro. En caso contrario colocábase o corpo sobre o leito –outras veces sobre unha mesa-, coas mans cruzadas no peito, por crer que esta postura cos brazos en cruz protexía o morto do demo. Ó lado do corpo, un caldeiro con auga bendita e unha rama de loureiro. Tamén se adoitaba botar sal no chan da habitación para escorrenta-lo demo e abrir unha ventá para que a alma teña por onde saír e non darlle ocasión de introducirse no corpo dalgún dos presentes producíndolle o asombramento ou aire de morto.

Ao mesmo tempo que se preparaba o corpo do defunto, outros membros da familia comunicaban o desenlace aos veciños da parrroquia. Esta comunicación podía ser persoal, de porta en porta, ou mediante o toque das campás da igrexa, as necrolóxicas colocadas en lugares habituais, ou mediante o toque das campás da igrexa: cando as campás tocan a morto, o número e ritmo das badaladas –variable en cada parroquia- informaba do sexo e idade de quen faleceu: tres toques seguidos, cunha pausa, anunciaban a morte dun home; dous, a dunha muller.

O velorio

Pouco a pouco, nunha incesante corrente humana, familiares, amigos e veciños van reuníndose na casa para despedi-lo morto, colocado sobre a cama ou xa na caixa, e acompañar á familia durante toda a noite. Tras persignarse e descubrirse, dedicaban uns primeiros momentos de silencio e dor, con distintas mostras de louvanza e aprecio polo defunto. As mulleres quedaban rezando interminables rosarios interrompidos por choros e os homes retirábanse a outra habitación. Pronto cambiaban o tema de conversación facéndoo máis livián e variado, nun intento inconsciente de alivia-la dor e adormece-la angustia ante a morte, para rematar falando do tempo, dos traballos do campo ou de calquera cousa, mesmo xa con momentos de relaxación e algunhas risas máis ou menos disimuladas.

Non era raro que ás poucas horas de velorio comezasen a aparecer barallas e vasos de viño ou augardente, e mesmo xogos diversos, habituais ata os anos vinte do século XX, que chegaban a incluír o morto (xogos de pezas de roupa, nos que tiñan que ir coller algunha peza ou calzado do morto, ou nos que as mozas que perdían tiñan que ir bicalo.

O enterro

Chegado o día seguinte procedíase ó enterro. O cadáver era retirado da casa a ombreiros dos familiares homes, dentro da caixa, podendo ir esta aberta ou, normalmente, pechada. Sacábano sempre cos pés por diante e pola porta principal. Cando o morto era un neno, a caixa era branca –como símbolo de pureza- e sobre ela colocaban flores; cando era un adulto, era negra ou cuberta de panos negros.

Nese momento liberábase toda a tensión e a familia e as mulleres presentes rompían a chorar despedindo o morto e louvando a berros as súas virtudes. Chamábase a isto face-lo pranto. Habitualmente, as mulleres da casa quedaban nela, logo de despedir o defunto desde a porta ou desde as ventás.

No camiño do cemiterio, a orde da comitiva era a seguinte: primeiro un rapaz tocando unha campaíña, logo o sancristán coa cruz da parroquia, a seguir ía o cadaleito portado por catro homes, que se intercambiaban cada pouco. Detrás ía o cura ou curas rezando responsos e, finalmente, a familia, os amigos e os veciños. Durante o camiño ó cemiterio, as mulleres continuaban chorando e despedindo o morto. Había mulleres que eran contratadas especificamente para facelo, as carpideiras, choradeiras ou pranxideiras. Adoitaban parar nos cruceiros que houbese no camiño e pousaban a caixa para que o crego botase un responso, segundo o solicitasen os asistentes botándolle unhas moedas no cubo da auga bendita.

O enterramento facíase no adro da igrexa, en sagrado. No momento de baixa-la caixa á cova repetíanse os choros e lamentos, despedindo definitivamente o familiar ou veciño. Algúns botaban presas de terra sobre a caixa logo de bicala.

Rematado o enterro, os participantes volven á casa do defunto, na que se adoitaba repartir un molete de pan a cada un (pan do defunto) ou só ós nenos (o carolo); noutras ocasións, o pan repartíase entre tódolos pobres do lugar. Pero moitas veces organizábase un verdadeiro banquete, semellante ó que se celebraba nas festas, no que participaban tódolos asistentes ou só os familiares que, por viviren lonxe, quedarían a durmir na casa. Estas comidas fúnebres (das que tamén se cita que se celebraban mesmo antes do enterro, co corpo aínda presente) facíanse na casa do defunto ou na dalgún familiar próximo, rara vez na taberna.

A lembranza

Pero a vida segue e os que quedan teñen que seguir coas ocupacións e traballos de tódolos días. Quen se foi permanece na memoria dos que quedan, durante máis nou menos tempo, e quedan tamén con nós, como ánimas benditas.

A familia mantén o contacto con el a través da oración. Como nunca se pode te-la seguridade de que fose ó ceo, hai que prever que a súa alma estea no purgatorio penando por algún pecado ou falta cometida, polo que cómpren oracións e esmolas que adianten o seu perdón definitivo. Tamén se lles reza para pedirlles axuda e conforto. Neste mesmo contexto nacen os petos de ánimas, onde os crentes botan esmolas para paga-las misas polas ánimas da parroquia.

Hai certos momentos nos que esta lembranza está máis presente: os cabodanos e o día de defuntos. Tamén no Nadal hai unha lembranza especial polas almas dos que morreron.

Galería de imaxes

Simboloxía da morte

• 
  A morte coa gadaña
• 
  A caveira
• 
  A caveira con dous ósos cruzados
• 
  Símbolo de perigo de morte extremo por tóxicos

A morte na arte

• 
  A morte e o lansquenete
  Alberto Durero (1510)
• 
  A morte de Cleopatra
  José Antolínez (ca. 1663)
• 
  Mausoleo de Mauricio de Saxonia. Igrexa de S. Tomé de Estrasburgo (1777)
• 
  A tentación de S. Antonio
  Félicien Rops (1878)

Morte e relixión

• 
  O Anxo da Morte
  Émile Vernet (1851)
• 
  O Anxo Exterminador.
  Cemiterio de Comillas (Cantabria)
• 
  O Xuízo Final.
  Porta principal de Nôtre Dame, París
• 
  A visión de Ezequiel
  Francisco Collantes, 1630
• 
  Unha imaxe de culto da Santa Muerte ("Santa Morte"), unha santa popular venerada en México

Véxase tamén

Bibliografía

• Aries, P. (1982): La muerte en Occidente. Barcelona: Argos Vergara.
• Arregui, Jorge V.(1992): El horror de morir: el valor de la muerte en la vida humana. Barcelona: Tibidabo Edicions. ISBN 978-84-86421-89-2
• Becker, E. (2003): La negación de la muerte. Barcelona: Kairós.
• Bowker, J. (1996): Los significados de la muerte. Cambridge University Press.
• Cobo Medina, C. (2000): Los tópicos de la muerte. La gran negación. Madrid: Ediciones Libertarias.
• Critchley, Simon (2008): El libro de los filósofos muertos. Madrid: Taurus. ISBN 978-84-306-0677-1
• García-Sabell, D. (1999): Paseata arredor da morte. Vigo: Editorial Galaxia. ISBN 978-84-8288-275-8
• Huisman-Perrin, E. (2003): La muerte explicada a mi hija. Barcelona: El Aleph.
• Kübler-Ross, E. (1989): Sobre la muerte y los moribundos. Barcelona: Grijalbo.
• León Azcárate, Juan Luis de (2007): La muerte y su imaginario en la historia de las religiones. Bilbao: Universidad de Deusto. ISBN 978-84-9830-101-4
• Llinás, Rodolfo (2003): El cerebro y el mito del yo, el papel de la neuronas en el pensamiento y el comportamiento humano. Belacqua.
• Lonetto, R. & Templer, D. I. (1992): La ansiedad ante la muerte. Barcelona: Ediciones Temis.
• Moody, R. A., Jr. (2006): Vida después de la vida. Barcelona: Círculo de lectores.
• Pieper, J. (1982): Muerte e inmortalidad. Herder. ISBN 978-84-254-0530-3
• Poveda, J. & Silvia Laforet (2009): El buen adiós. Espasa. ISBN 978-84-670-3026-6
• Scheler, M. (2001): Muerte y supervivencia. Encuentro Ediciones. ISBN 978-84-7490-623-3
• Waugh, E. (2000): Los seres queridos. Barcelona: Círculo de lectores. ISBN 978-84-226-7804-5

Outros artigos

• Experiencia achegada á morte
• A morte na cultura popular galega
• A morte na literatura popular galega
• Apoptose
• Autopsia
• Funeral
• Santa Compaña
• Dereito a morrer

Ligazóns externas

• Cheating Death: The Immortal Life Cycle of Turritopsis nutricula (en inglés) Consultada o 11/2/2012.
• Jaime Escobar Triana, M.D., Morir como ejercicio final a una vida digna Universidad El Bosque (Colombia) (en castelán) Consultada o 12/2/2012.
• José Ferrater Mora, Muerte (en castelán) Consultada o 12/2/2012.
• Judaísmo virtual. La vida después de la muerteArquivado 14 de xuño de 2012 en Wayback Machine. (en castelán) Consultada o 12/2/2012.
• Libros que falan sobre a morte desde o punto de vista iniciático e esotérico (en castelán) Consultada o 12/2/2012.