Վիքիպեդիա

Վիկտորյա (Մեծ Բրիտանիայի թագուհի)

Մեծ Բրիտանիայի թագուհի (1821-1901)
Այս հոդվածը Մեծ Բրիտանիայի թագուհու մասին է։ Այլ գործածությունների համար այցելեք Վիկտորյա (այլ կիրառումներ)։

Վիկտորյա (անգլ.՝ Victoria, (Ալեքսանդրինա Վիկտորյա, անգլ.՝ Alexandrina Victoria, մայիսի 24, 1819(1819-05-24)[1][2][3][…], , Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[4][5][6] - հունվարի 22, 1901(1901-01-22)[1][2][3][…], Օսբորն Հաուս, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն), Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորության թագուհի 1837 թվականի հունիսի 20-ից։ Հանովերյան դինաստիայի վերջին ներկայացուցիչը։ 1876 թվականին հռչակվել է Հնդկաստանի կայսրուհի։ Վիկտորյայի գահակալության սկիզբը համընկել է Մեծ Բրիտանիայի առևտրաարդյունաբերական համաշխարհային գերիշխանության հաստատման հետ, իսկ 2-րդ կեսը՝ Բրիտանիայի ընդարձակ գաղութային տերության ստեղծման հետ։

Վիկտորյա
Ծնվել է՝մայիսի 24, 1819(1819-05-24)[1][2][3][…]
Ծննդավայր, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն[4][5][6]
Մահացել է՝հունվարի 22, 1901(1901-01-22)[1][2][3][…] (81 տարեկան) բնական մահով
Վախճանի վայրՕսբորն Հաուս, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
The Royal Mausoleum և Արքայական գերեզմանատուն
Երկիր Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
ՏոհմՀանովերյան արքայատոհմ
միապետ
ՇրջանավարտWindlesham House School?
ՀայրPrince Edward, Duke of Kent and Strathearn?[7][8]
ՄայրPrincess Victoria of Saxe-Coburg-Saalfeld?[7][8]
ԵրեխաներՎիկտորիա Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացի[8], Էդուարդ VII[8], Ալիսա Բրիտանացի[8], Ալֆրեդ Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացի[8], Ելենա Բրիտանացի[7], Լուիզա Բրիտանացի Արգայլի դքսուհի[9][8], Prince Arthur, Duke of Connaught and Strathearn?[8], Prince Leopold, Duke of Albany?[7] և Princess Beatrice of the United Kingdom?[7]
ՀավատքԱնգլիկան եկեղեցի
Պարգևներ
Առողջական վիճակՀեմոֆիլիա
ՍտորագրությունИзображение автографа

1840 թվականին Վիկտորյան ամուսնացել է Ալբերտ Սաքսեն Կոբուրգ Գոթացու հետ։ Ամուսնության ընթացքում ծնված ինը երեխաներն ամուսնացել են թագավորական և ազնվական ընտանիքների հետ` ամրապնդելով Եվրոպայի դինաստիաների միջև կապը, և Վիկտորյային բերել են «Եվրոպայի տատիկ» մականունը։

Վիկտորյայի դերը պետական գործերում եղել է ոչ նշանակալից։ Սակայն անգլիական բուրժուական գրականության մեջ Վիկտորյայի անունը (դեռևս նրա կենդանության օրոք) դարձել է անգլիական տիրող հասարակարգերի բարգավաճումն ու ինքնազոհությունը մարմնավորող յուրօրինակ խորհրդանիշ, իսկ նրա տիրապետության ժամանակաշրջանը կոչվել է «Վիկտորյական դարաշրջան» (այստեղից էլ «Վիկտորյական» ածականը, որը կիրառվել է անգլիական 19-րդ դարի արվեստը, կենցաղն ու բարքերը բնութագրելիս)։

Վիկտորյայի անունով են կոչվել Բրիտանական կայսրության կազմի մեջ մտնող մի շարք քաղաքներ, գետեր, լճեր, տարածքներ և այլն։

Ծնունդ և ընտանիք

խմբագրել

Վիկտորյայի հայրը՝ արքայազն Էդուարդը, ով Կենտի և Սթրեթըրնի դուքսն էր, Գեորգ III-ի՝ այդ ժամանակ Մեծ Բրիտանիայում թագավորող արքայի չորրորդ որդին էր։ Մինչ 1817 թվականը Էդուարդի զարմուհին՝ Ուելսի արքայադուստր Շարլոտը, Գեորգ III-ի միակ օրինական թոռնուհին էր։ 1817 թվականին նրա մահը առաջացրեց իրար հետևից շարունակվող ճգնաժամ Մեծ Բրիտանիայում, որն էլ իր հերթին քաղաքական ճնշում առաջացրեց Կենտի դուքսի և իր չամուսնացած եղբայրների վրա և ստիպեց նրանց ամուսնանալ ու երեխաներ ունենալ։ 1818 թվականին նա ամուսնացավ Սաքս-Կոբուրգ-Սալֆելդի արքայադուստր Վիկտորյայի՝ մի այրի գերմանուհու հետ, ով արդեն ուներ երկու զավակ արքայազն Լենինգենի հետ իր առաջին ամուսնությունից՝ Կարլը (1804–1856 թվականներ) և Ֆեոդորան (1807–1872 թվականներ)։ Նրա եղբայր Լեոպոլդը արքայադուստր Շարլոտի ամուսինն էր։ Կենտի դուքսի և դքսուհու միակ երեխան՝ Վիկտորյան, ծնվել է Լոնդոնի Կենսինգթոն Պալատում 1819 թվականի մայիսի 24-ին՝ ժամը 4-ն անց 15 րոպե[11]։ Վիկտորյան բոլորից առանձին մկրտվել է 1819 թվականի հունիսի 24-ին։ Նրան մկրտել է Կանտերբըրիի արքեպիսկոպոս Չառլզ Մեննըրս Սաթթընը Կենսինգտոն պալատի Կուպոլա սենյակում։ Նրան կնքեցին Ալեքսանդրինա՝ իր նախահայր Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր Առաջինի պատվին և Վիկտորյա՝ իր մոր պատվին։

Երբ Վիկտորյան ծնվեց, նա դարձավ 5-րդ ժառանգորդը իր հոր և երեք եղբայրներից հետո (Արքայազն Ռեգենտ, Յորքի Դուքս և Կլարենսի Դուքս)։ Արքայազն Ռեգենտը և Յորքի Դուքսը լքեցին իրենց կանանց, որոնք երկուսն էլ արդեն այն տարիքում էին գտնվում, որ այլևս երեխաներ ունենալ չէին կարող։ Իսկ Կլարենսի Դուքսը ամուսնացավ Կենտի Դքսուհու հետ Վիկտորյայի ծնունդից 12 ամիս առաջ, սակայն նրանց երկու նորածին աղջինկերն էլ մահացան։

Վիկտորյայի պապը և հայրը մեկ շաբաթ տարբերությամբ մահացան 1820 թվականին, իսկ Յորքի Դուքսը մահացավ 1827 թվականին։ 1830 թվականին Վիկտորյայի հորեղբայր Ջորջ 4-րդի մահից հետո, նա դարձավ գահի հավակնորդ՝ իր մյուս հորեղբայր Ուիլյամ 4-րդից հետո։ 1830 թվականին կատարված "Գահի Խնամակալության" որոշումը Կենտի Դքսուհուն հնարավորություն ընձեռեց խնամակալ դառնալ այն դեպքում, եթե Ուիլյամը մահանա այն ժամանակ, երբ Վիկտորյան դեռ անչափահաս է։

Թագավոր Ուիլյամը, վստահություն չներշնչելով Դքսուհուն, 1836 թվականին նրա ներկայությամբ հայտարարեց, որ ցանկանում է ապրել մինչև Վիկտորյայի 18 տարելիցը։

 
Վիկտորյան 4 տարեկան հասակում, 1823

Վիկտորին մկրտվել է արքեպիսկոպոսի կողմից Քենթրբերիում, 1819 թվականի հունիսի 24-ին Քենսինգթոն պալատի Կուպոլա սենյակում։ Նա մկրտվել է որպես Ալեքսանդրինա, ի պատիվ իր կնքահոր՝ Ալեքսանդրի Ռուսաստանի կայսեր, և մոր՝ Վիկտորյայի։ Ծնողների կողմից առաջարկած հավելյալ անունները՝ Ջորջինա, Շարլոտ և Օգուստա անունները՝ ըստ դուքսի ավագ եղբոր՝ արքայազն Ռեջենթի (ավելի ուշ՝ Ջորջ IV) հայեցողության վրա էին[11]։

Վիկտորյան ծնունդով 5-րդ ժառանգորդն էր իր հայրիկից և 3 ավագ եղբայրներից հետո. արքայազն Ռեջենթը, Յորքի և Կլարենսի դքսերը (ավելի ուշ Վիլիամ IV)[12]։ Արաքայազն Ռեջենթը և Յորքի դուքսը հեռացել էին իրենց կանանցից, ում ծննդաբերելու տարիքն անցել էր, այսպիսով, երկու ավագ եղբայրներն ապագայում որևէ երեխա չունեցան։ Կլարենսի և Կենտի դքսերն ամուսնացան նույն օրը՝ Վիկտորյայի ծննդից 12 ամիս առաջ, բայց Կլարենսի երկու դստրերն էլ (ծնված՝ 1819 և 1820 թվականներին) մահացան մանուկ հասակում[13]։

Վիկտորյայի պապիկը և հայրիկը մահացան 1820 թվականին մեկ շաբաթ տարբերությամբ, իսկ Յորքի դուքսը մահացավ 1827 թվականին[14]։ Հորեղբայր Ջորջ IV-ի մահվան օրը 1830 թվականին, նա դարձավ իր մյուս կենդանի հորեղբոր՝ Ուիլյամ IV-ի հավանական ժառանգորդը։ 1830 թվականի ժառանգորդի խնամակալության հարցը հատուկ առիթ ստեղծեց Կենտի դքսերի համար Ուիլյամ IV-ի մահից հետո՝ որպես խնամակալ հանդես գալ քանի դեռ Վիկտորյան անչափահաս էր[15]։

Գահի հավակնություն

խմբագրել

Ավելի ուշ Վիկտորյան իր մանկությունը նկարագրում էր «բավական տխուր ժամանակահատված»։ Նրա մայրը չափազանց պահպանողական էր և Վիկտորյան մեծանում էր մյուս երեխաներից առանձին, այսպես կոչված «Կենսիգտոնյան համակարգով»` մշակված կանոնների և արձանագրությունների շարք, որոնք կազմվել էին Դքսուհու և իր ամբիցիոզ և բռնակալ կառավարչի՝ Սըր Ջոն Կոնրոյի կողմից. համաձայն այս համակարգի արքայադստերը արգելվում էր հանդիպել, շփվել այն մարդկանց հետ, որոնք Դքսուհու և Կոնրոյի կարծիքով համարվում էին անցանկալի։ Դքսուհին խուսափում էր արքունիքում լինելուց, քանի որ միշտ վեճի էր բռնվում թագավորի ապօրինածին երեխաների հետ։ Վիկտորյան միևնույն ննջարանն էր կիսում իր մոր հետ, մասնավոր դասընթացներ էր ունենում հատուկ դասացուցակով, իսկ ազատ ժամանակը անցկացնում էր՝ իր տիկնիկներով և թագավոր Չառլզի սպանյել՝ Դաշի հետ խաղալով։ Նա ուսուցանում էր ֆրանսերեն, գերմաներեն, իտալերեն և լատիներեն, սակայն տանը միայն խոսում էր անգլերեն։ 1830 թվականին, Կենտի Դքսուհին և Կոնրոյը Վիկտորյայի հետ ուղևորվեցին Անգլիայի կենտրոն՝ այցելելու Մալվերնի բլուրները՝ կանգառելով քաղաքներում և երկրի հայտնի տներում։ Նման ճանապարհորդություններ Անգլիայում և Ուելսում կատարվեցին 1832, 1833, 1834 և 1835 թվականներին։ Վիկտորյային ոգևորությամբ ընդունում էին բոլոր տներում, ինչը թագավորի սրտով չէր։ Ուիլյամը ճանապարհորդությունները համեմատում էր թագավորական առաջխաղացումների հետ՝ մտահոգվելով, որ այս փաստը Վիկտորյային ավելի շուտ դարձնում է իր թշնամին և ոչ ժառանգորդուհին։ Վիկտորյային դուր չէր գալիս ճանապարհորդելը։ Հասարակության մեջ անընդհատ հայտնվելը նրան հոգնեցնում էր, իսկ հանգստի համար քիչ ժամանակ էր մնում։ Սակայն նրա մայրը հաշվի չէր առնում Վիկտորյայի բողոքները։ 1835 թվականի հոկտեմբերին Ռամսգեյթում Վիկտորյան ուժեղ ջերմություն ունեցավ, որը Կոնրոյի համար երեխայական պահանջներ էր։ Այդ ժամանակ, երբ Վիկտորյան ծանր հիվանդ էր, մայրը և Կոնրոյը անհաջող կերպով համոզում էին, որ Կոնրոյին դարձնի իր անձնական քարտուղարը։ Դեռահաս ժամանակ Վիկտորյան դեմ էր, որ Կոնրոն որևէ առնչություն ունենա իր գործերի հետ։ Իսկ արդեն թագուհի դառնալուց հետո նրան արգելեց իր մոտ լինել, սակայն Կոնրոն շարունակում էր Վիկտորյայի մոր տանը մնալ։ 1836 թվականին Դքսուհու եղբայր Լեոպոլդը, որը 1831 թվականից ի վեր Բելգիայի թագավորն էր, հույս ուներ իր զարմուհուն ամուսնացնել իր զարմիկի Ալբերտի հետ։ Լեոպոլդը, Վիկտորյայի մայրը և Ալբերտի հայրը քույր-եղբայր էին։ Սակայն թագավոր Ուիլյամին դուր չէր գալիս այս գաղափարը։ Նա նախընտրում էր Հոլանդիայի արքայազն Ալեքսանդրին։ Վիկտորյան տեղյակ էր այս ամենից և քննադատորեն էր մոտենում։

Թագավորման առաջին տարիներ

խմբագրել

Վիկտորյան 18 տարեկան դարձավ 1837 թվականի մայիսի 24-ին։ 1837 թվականի հունիսի 20-ին մահացավ Ուիլյամ 4-րդը՝ 71 տարեկան հասակում, իսկ Վիկտորյան դարձավ Միացյալ Թագավորության թագուհին։ 1714 թվականից սկսած Հանովերի և Բրիտանիայի միապետը նույնն էր, սակայն համաձայն Սալիկայի օրենքի, Հանովերի թագավորը չէր կարող լինել կին։ Վիկտորյան դարձավ Բրիտանիայի տիրապետության տակ գտնվող բոլոր տարածքների թագուհին, իսկ Հանովերը անցավ Վիկտորյայի հոր փոքր եղբորը՝ Հանովերի թագավոր Էռնեստ Աուգուստուս 1-ին։ Նա համարվում էր Վիկտորյա թագուհու հավակնորդ ժառանգորդը մինչ այն օրը, երբ նա ամուսնացավ և երեխա ունեցավ։ Վիկտորյայի գահ բարձրանալու ժամանակ կառավարության գլուխ էր կանգնած վարչապետ Լորդ Մելբորնը։ Վերջինս մի ժամանակ հզոր ազդեցություն ուներ թագուհու վրա քաղաքականության առումով։ Նրա թագադրումը տեղի ունեցավ 1838 թվականի հունիսի 28-ին։ Վիկտորյա թագուհին առաջին միապետն էր, որ բնակություն հաստատեց Բուքինգեմյան Պալատում։ Թագավորության սկզբնական շրջանում Վիկտորյան սիրված թագուհի էր, սակայն նրա անունը տուժեց 1839 թվականին արքունիքում տեղի ունեցած ինտրիգի պատճառով, երբ Դքսուհու սպասուհիներից մեկը հղի էր Սըր Ջոն Կոնրոյից։

Ամուսնություն

խմբագրել
 
Վիկտորյայի և Ալբերտի ամուսնությունը, 1840 թվական

Վիկտորյան ամուսնության առաջարկություն արեց Ալբերտին 1839 թվականի հոկտեմբերի 15-ին։ Նրանք ամուսնացան 1840 թվականի փետրվարին Լոնդոնի Սուրբ Ջեյմսի արքայական մատուռում։

Ալբերտը դարձավ կարևոր քաղաքական խորհրդատու թագուհու համար՝ փոխարինելով Լորդ Մելբորնին։ Վիկտորյայի մայրը վտարվեց պալատից. Ալբերտի միջնորդությամբ Վիկտորյայի և իր մոր հարաբերությունները գնալով լավանում էին։ 1840 թվականին Վիկտորյայի առաջին հղիության սկզբնական ամիսներին, երբ նա և Ալբերտը կառքով գնում էիր իր մորը տեսության, 18-ամյա Էդվարդ Օքսֆորդը փորձեց սպանել թագուհուն։ Նա երկու անգամ ապարդյուն փորձ կատարեց սպանել թագուհուն։ Նրանց աղջիկը ծնվեց 1840 թվականի նոյեմբերի 21 -ին. աղջկան անվանեցին Վիկտորյա։ Թագուհին ատում էր հղիությունը, կրծքով կերակրելը նա պատկերացնում էր տհաճ երևույթ և կարծում էր, որ նորածինները տգեղ են։ Այնուամենայնիվ, 17 տարիների ընթացքում նա և Ալբերտը ունեցան իրենց հաջորդ 8 երեխաներին՝ Ուելսի Արքայազն Ալբերտ Էդվարդ, Էլիս, Ալֆրեդ, Հելենա, Լուիզա, Արթուր, Լեոպոլդ և Բեատրիս։ Վիկտորյայի կենցաղային հարցերով զբաղվում էր նրա մանկության տնային դաստիարակչուհի Բարոնուհի Լուիզ Լեհզենը Հանովերից։ Սակայն Ալբերտի կարծիքով նրա վատ աշխատելը կարող էր վատ ազդեցություն ունենալ իր դստեր առողջության վրա։ Ալբերտը և Վիկտորյան վիճաբանություն են ունենում այդ հարցի շուրջ, որից հետո Լեհզենի և Վիկտորյայի միջև եղած մոտ հարաբերությունները ավարտվում են։

1842-1860 թվականներ

խմբագրել
 
«Նորին Մեծություն Անգլիայի թագուհու ժամանումը Շատո Սեն Կլու պալատ», 1855 թվականի օգոստոսի 24, Բուկինգհեմյան պալատ, Լոնդոնի թագավորական հավաքածու, նկարիչ Շառլ Մյուլլեր (1815-1892)

1842 թվականի մայիսի 29-ին Ջոն Ֆրանսիսը փորձ է կատարում ատրճանակով սպանել թագուհուն այն ժամանակ, երբ վերջինս կառքով անցնում էր Լոնդոնի Մոլով, սակայն ատրճանակը չի կրակում։ Հաջորդ օրը թագուհին արդեն կանխամտածված նորից է անցնում նույն տեղով, այս անգամ ավելի արագ։ Ինչպես կարծում էին, Ֆրանսիսը նորից է կրակում նրա վրա, սակայն ոստիկանությունը բռնում է նրան։ Հուլիսի 3-ին նրա մահապատիժը մեղմացվում է և նրան ապրելու հնարավորություն է ընձեռվում։ Որից 2 օր հետո Ջոն Ուիլյամ Բինը նույնպես փորձ է անում ատրճանակով սպանել թագուհուն, սակայն դրա պարունակությունը չէր կարող մահացու լինել։ Էդվարդ Օքսֆորդի կարծիքով իր սեփական փորձը նրանց համար օրինակ էր հանդիսացել։ Բինը դատապարտվեց 18 ամիս ազատազրկման։ Հաջորդ փորձը իռլանդացի Ուիլյամ Հեմիլթոնինն էր, որը 1849 թվականին նմանատիպ հարձակում կատարեց։ 1850 թվականին թագուհին վնասվածք ստացավ նախկին սպա Ռոբերտ Փեյթի կատարած մահափորձից հետո։ Նրան, ինչպես և Հեմիլթոնին դատապարտեցին 7 տարվա ազատազրկման։

1845 թվականին Իռլանդիայում կարտոֆիլի երաշտ էր։ Դրան հաջորդող 4 տարիների ընթացքում մոտավորապես մեկ միլիոն իռլանդացի մահացավ, մոտավորապես մեկ միլիոնը արտագաղթեց։ Այս ժամանակահատվածը հայտնի է "Մեծ երաշտ" անվամբ։ Իռլանդիայում Վիկտորյային անվանում էին Երաշտի թագուհի։ Նա իր սեփական ֆինանսներից տրամադրեց 2000 ֆունտ ստերլինգ՝ վիճակը բարելավելու համար։

Միջազգայնորեն, Վիկտորյան սկսեց հետաքրքրվել Ֆրանսիայի և Բրիտանիայի հարաբերությունների բարելավման հարցով։ Նա այցելեց, ինչպես նաև հյուրընկալեց Օռլեանների ընտանիքին։ Վիկտորյան առաջին միապետն էր, որ Ֆրանսիա այցելություն էր ունենում, Անգլիայի թագավոր Հենրի 8-րդի և Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանսիս 1-ի 1520 թվականին տեղի ունեցած հանդիպումից հետո։ Իսկ երբ 1844 թվականին Լուի Ֆիլիպ թագավորը պատասխան այցելությունը կատարեց Բրիտանիա, դարձավ առաջին ֆրանսիացի թագավորը, որը այցելում է Բրիտանական միապետին։ 1848 թվականին տեղի ունեցած հեղափոխության ժամանակ Լուի Ֆիլիպը գահընկեց եղավ և արտաքսվեց Անգլիա։ Վիկտորյայի առաջին այցը Իռլանդիա 1849 թվականին դրական ազդեցություն ունեցավ հասարակական կապերի ամրապնդման վրա, բայց ոչ մի ազդեցություն չունեցավ իռլանդական աճող ազգայնականության վրա։

1853 թվականին ծնվում է Վիկտորյա թագուհու 8-րդ երեխան՝ Լեոպոլդը։ Ծննդաբերությունը կատարվում է նոր անզգայացնող միջոցի՝ քլորոֆորմի օգնությամբ։ Նա այնքան էր տպավորվել ծննդաբերության ընթացքում քլորոֆորմի անզգայացումից, որ 1857 թվականին այդ միջոցով նորից ծննդաբերում է իր 9-րդ և վերջին երեխային։

1855 թվականի սկզբին Լորդ Աբերդինի կառավարությունը մեղադրվում էր Ղրիմի պատերազմի ժամանակ բրիտանական զորքերի վատ կառավարման մեջ։ Վիկտորյան Դերբիին և Ռուսսելին առաջարկեց մինիստրություն ձևավորել, սակայն ոչ մի կողմից աջակցություն չստանալով նա ստիպված վարչապետ նշանակեց Պալմերստոնին։ Նապալիոն 3-րդը, որը Ղրիմի պատերազմից հետո Բրիտանիայի ամենամոտ դաշնակիցն էր, 1855 թվականի ապրիլին այցելեց Լոնդոն, իսկ նույն տարվա օգոստոսի 17-28-ին Վիկտորյան և Ալբերտը պատասխան այցով ժամանեցին Ֆրանսիա։ 1858 թվականի հունվարի 14-ին Բրիտանիայից ժամանած մի իտալացի փախստական (Օրսինի) մահափորձ կատարեց Նապալիոն 3-րդի նկատմամբ։ Հետագա դիվանագիտական ճգնաժամը ապակայունացրեց կառավարությունը և Պալմերստոնը հրաժարական տվեց։ Դերբին նորից վերանշանակվեց վարչապետի պաշտոնին։ Նապոլիոն 3-րդին այցելելու ընթացքում Վիկտորյան և Ալբերտը ներկա գտնվեցին Չիրբուրգի ֆրանսիական ռազմական նավահանգստում նոր ջրամբարի բացմանը։ Վերադառնալով Բրիտանի թագուհին մի նամակ ուղղեց վարչապետ Դերբիին թագավորական ռազմածովային նավատորմի վատ վիճակի վերաբերյալ՝ համեմատելով ֆրանսիական նավատորմի հետ։ Դերբիի վարչակարգը երկար չկառավարեց, իսկ արդեն 1859 թվականի հունիսին Վիկտորյան Պալմերստոնին վերանշանակեց վարչապետի պաշտոնին։

Ֆրանսիայում Օրսինի կատարած մահափորձից հետո, Վիկտորյայի ամենամեծ աղջիկը ամուսնանում է Պրուսիայի արքայազն Ֆրեդերիկ Ուիլյամի հետ։ Նրանք նշանված էին 1855 թվականի սեպտեմբերից, երբ Վիկտորյան դեռևս 14 տարեկան էր։ Ամուսնությունը հետաձգել էին Վիկտորյան և Ալբերտը, մինչև Վիկտորյան կդառնար 17 տարեկան։ Վիկտորյայի սիրտը ցավեց, երբ տեսավ աղջկան Անգլիայից հեռանալիս։ Ուղիղ մեկ տարի հետո ծնվեց արքայադուստր Վիկտորյայի երեխան, թագուհի Վիկտորյայի առաջին թոռը՝ Ուիլհելմը։

Վիկտորյա Թագուհու այրիություն

խմբագրել

1861 թվականի մարտին մահանում է Վիկտորյայի մայրը. նա այդ ժամանակ գտնվում էր մոր կողքին։ Կարդալով մոր նամակները՝ Վիկտորյան իր համար բացահայտում է, որ մայրը իրեն խորապես սիրել է։ Նրա սիրտը կոտրվում է։ Մեղմացնելու համար իր կնոջ ցավը, Ալբերտը իր վրա է վերցնում կնոջ պարտականությունների մի մասը, չնայած որ ուներ ստամոքսի խրոնիկական խնդիրներ։ Դեկտեմբերի սկզբին Ալբերտը շատ վատ առողջական վիճակում էր գտնվում։ Նրա մոտ ախտորոշվեց տիֆային տենդ։ Նա մահացավ 1861 թվականի դեկտեմբերի 14-ին։ Վիկտորյան իրեն "ավերված" զգաց։ Վիկտորյան մինչև իր կյանքի վերջը կրեց սև զգեստներ։ Սկզբնական շրջանում նա խուսափում էր հանրության մեջ դուրս գալ։ Նման մեկուսացումը Վիկտորյա թագուհուն շնորհեց "Ուինսդորի այրի" մականունը։ Վիկտորյայի մեկուսացման պատճառով թուլացավ միապետության ժողովրդականությունը, իսկ հանրապետական շարժումը սկսեց աճել։ Նա նորից ստանձնեց իր պետական կառավարական պարտականությունները, սակայն չցանկացավ վերադառնալ Բուքինգեմյան պալատ։ Վիկտորյայի քեռին՝ Լեոպոլդը նրան խորհուրդ տվեց երևալ հանրությանը։ Նա համաձայնեց այցելել Կենսինգտոնում գտնվող Արքունական այգեգործական միության այգիները և բաց կառքով շրջել Լոնդոնում։

1860-ականների շրջանում Վիկտորյան ապավինում էր իր շոտլանդացի ծառա Ջոն Բրաունին։ Զրպարտող բամբասանքներ սկսեցին տարածվել ռոմանտիկ կապի վերաբերյալ և նույնիսկ գաղտնի ամուսնության մասին սկսեցին խոսել, իսկ թագուհուն դիմում էին որպես տիկին Բրաուն։ Նրանց կապի մասին պատմությունը 1997 թվականին նկարահանված "Տիկին Բրաուն" ֆիլմի սցենարն էր։ 1865 թվականին մահանում է Պալմերստոնը։ Ռուսսելի կարճաժամկետ կառավարումից հետո, Դերբին նորից դառնում է իշխանության գլուխ։ 1866 թվականին Վիկտորյան ներկա է գտնվում Պառլամենտի պետական բացմանը։ 1868 թվականին Դերբին պաշտոնանկ է լինում։ Վերջինիս փոխարինում է Բենջամին Դիսրաելին։ Դիսրաելիի վարչակարգը տևեց միայն մի քանի ամիս։ Նրան հաջորդեց Ուիլյամ Էվարտ Գլեդսթոունը։

1870 թվականին Բրիտանիայում տարածվում է հանրապետականների ալիքը։ Նրանք հանրահավաքներ էին կազմակերպում Թրաֆալգար հրապարակում՝ պահանջելով Վիկտորյայի հրաժարականը։ 1871 թվականի օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսների ընթացքում թագուհին լուրջ հիվանդ էր։ Նրա թևի մեջ թարախակույտ էր հավաքվել։ Բժիշկ Ժոզեֆ Լիստերը հաջող կերպով բուժում է նրան։ 1871 թվականի նոյեմբերի վեջին Ուելսի արքայազնը նույնպես հիվանդանում է տիֆով։ Թագուհին վախենում է, որ իր որդին նույնպես կմահանա։ Ալբերտի մահվան տարելիցն էր արդեն լրանում, իսկ որդու վիճակը դեռ անկայուն էր և Վիկտորյայի մտահոգությունը շարունակվում էր։ Ի ուրախություն բոլորի, նա ապաքինվում է։ 1872 թվականի փետրվարի 27-ին մայր և որդի ներկա են գտնվում Լոնդոնում տեղի ունեցող հանրային շքերթին և Սբ. Պոլի մատուռում իրականացվող "Շնորհակալության օրվան" նվիրված արարողությանը։ 1872 թվականի փետրվարի վերջին, "Շնորհակալության օրվանից" 2 օր հետո 17-ամյա Արթուր Օ՝ Քոնները մահափորձ կատարեց թագուհու վրա, երբ վերջինս բաց կառքով ժամանում էր Բուքինգեմյան պալատ։ Բրաունը, ով ուղեկցում էր թագուհուն, բռնեց մարդասպանին։ Նրան դատապարտեցին 12 ամսվա ազատազրկման։ Այս դեպքից հետո թագուհու հանրաճանաչությունը նորից վերականգնվեց։

Հնդկաստանի կայսրուհի

խմբագրել

1857 թվականին տեղի ունեցած հնդկական ապստամբությունից հետո, Բրիտանական Արևելյան Հնդկաստան ընկերությունը կազմալուծվեց, իսկ բրիտանական ունեցվածքները և պրոտեկտորատները ամբողջը ընդգրկվեցին Բրիտանական Կայսրության մեջ։ Թագուհին ուներ համեմատաբար հավասարակշռված տեսակետ այս կոնֆլիկտի վերաբերյալ և դատապարտում էր երկու կողմին էլ վայրագությունների համար։

1874 թվականի ընդհանուր ընտրություններից հետո Դիսրաելին նորից անցավ իշխանության գլուխ։ Նա ընդունեց Հանրային Պաշտամունքի կարգավորման ակտը 1874, համաձայն որի կաթոլիկական ծիսակատարությունները պետք է իրականացվեին անգլիական պատարագներից առանձին, որին Վիկտորյան համաձայն էր։ Նա նաև ընդունեց Թագավորական տիտղոսներ ակտը 1876։ Այսպիսով Վիկտորյան ստացավ Հնդկաստանի կայսրուհի տիտղոսը 1876 թվականի մայիսի 1-ին։ 1878 թվականի դեկտեմբերի 14-ին, Ալբերտի մահվան տարելիցի օրը դիֆտերիայից մահացավ նրանց երկրորդ դուստրը՝ Էլիսը։ 1879 թվականի մայիսին Վիկտորյան ունեցավ իր առաջին ծոռնիկին։ Նա դարձավ 60 տարեկան։ Նա իրեն ծեր էր զգում իր սիրելի զավակի կորստից հետո։ 1877 թվականի ապրիլ - 1878 թվականի փետրվար ժամանակահատվածում նա 5 անգամ սպառնաց հրաժարական տալ, մինչդեռ ճնշելով Դիսրաելին գործել Ռուսաստանի դեմ Ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, սակայն նրա սպառնալիքները ոչ մի ազդեցություն չունեցան իրադարձությունների կամ Բեռլինի Կոնգրեսի որոշման վրա։ Դիսրաելի նվաճողական արտաքին քաղաքականությունը, որին Վիկտորյան հավանություն էր տալիս, այնպիսի կոնֆլիկտների պատճառ դարձավ, ինչպիսիք են Անգլո-զուլուս և երկրորդ Անգլո-ավղանական պատերազմները։

Հետագա տարիներ

խմբագրել

Զայրացած Ռոդերիկ Մաքլինը (պոետ) հավանաբար վիրավորվելով, որ թագուհին մերժել է ընդունել իր բանաստեղծություններից մեկը, կրակում է նրա վրա այն պահին, երբ թագուհու կառքը հեռանալիս է լինում Ուինսդոր երկաթուղային կայարանից։ Էթոն քոլեջի երկու ուսանող իրենց անձրևանոցներով հարվածում են Ռոդերիկին, նախքան նա կհասցներ փախչել ոստիկանությունից։ Թագուհին զայրանում է, երբ նրան անմեղ են ճանաչում ՝ խելագար լինելու պատճառով։ 1883 թվականի մարտի 17-ին նա վայր է ընկնում աստիճաններից Ուինսդորում, որի պատճառով մինչև հուլիս կաղում է. նա երբեք ամբողջովին չվերականգնվեց և տառապում էր ռևմատիզմից։ Այս միջադեպից տասը օր հետո մահանում է Բրաունը։ Վիկտորյան սկսում է աշխատել Բրաունի կենսագրության վրա։ Սակայն ձեռագրերը ոչնչացվում են՝ բամբասանքներից խուսափելու նպատակով։ Բրաունի մահվան առաջին տարելիցից մեկ օր հետո Վիկտորյային հայտնում են որդու՝ Լեոպոլդի մահվան մասին։ Նա ողբում էր որդու մահը. «Նա իմ սիրելի որդիներից ամենասիրելին էր»։ Հաջորդ ամիս Վիկտորյայի ամենակրտսեր դուստրը հանդիպում և սիրահարվում է Բատենբերգի արքայազն Հենրիին թագուհու թոռնուհի Հեսսի արքայադուստր Վիկտորյայի ամուսնության ժամանակ։ Բեատրիսը և Հենրին պլանավորում են ամուսնանալ, սակայն Վիկտորյան հակառակվում է նրանց որոշմանը՝ ցանկանալով դստերը պահել իր կողքին։ Մեկ տարի անց Բեատրիսը և Հենրին համոզում են նրան՝ խոստանալով ապրել և խնամել թագուհուն ամուսնությունից հետո։

Վիկտորյան գոհ էր, երբ հրաժարական տվեց Գլեդսթոունը 1885 թվականին։ Թագուհին ասում էր, որ նրա կառավարությունը ամենավատն էր իր գահակալության ընթացքում ձևավորված կառավարությունների մեջ։ Գլեդսթոունին փոխարինելու եկավ Սալիսբըրին։ Նրա վարչակարգը կառավարեց միայն մի քանի ամիս, և թագուհուն ստիպեցին նորից վերանշանակել Գլեդսթոունին։ Հերթական ընտրությունների ժամանակ Սալիսբըրիի կուսակցությունը հաղթեց և նրանք նորից տեղերով փոխվեցին։

Ոսկե տարելից

խմբագրել

1887 թվականին Բրիտանիայում նշվեց թագուհու ոսկե տարելիցը։ Վիկտորյան նշեց իր կառավարման 50-րդ տարելիցը հունիսի 20-ին՝ հանդիսավոր ճաշկերույթ կազմակերպելով, որին ներկա էին 50 թագավորներ և արքայազներ։ Հաջորդ օրը նա մասնակցեց «Շնորհակալության օրվան» նվիրված արարողությանը Վեստմինստերյան աբբայությունում։ Այս ընթացքում Վիկտորյան նորից չափազանց հայտնի էր։ Երկու օր հետո՝ հունիսի 23-ին նա իր մոտ երկու մուսուլման է ընդունում գործի, որոնցից մեկը Աբդուլ Կարիմն էր։ Ավելի ուշ նրան կոչում են «Մունշի»։ Նրանք թագուհուն հնդկերեն էին սովորեցնում և ծառայում էին որպես քարտուղարներ։

1888 թվականին Վիկտորյայի ավագ դուստրը դարձավ Գերմանիայի կայսրուհի, սակայն նա մեկ տարի հետո այրիացավ և Վիկտորյայի թոռը՝ Ուիլհելմը դարձավ Գերմանիայի կայսր։ Ուիլհելմի կառավարման ընթացքում Վիկտորյայի և Ալբերտի հույսերը չիրականացան։ Նա նախընտրում էր բռնակալությունը։ Համընդհանուր ընտրություններից հետո Գլեդսթոունը 82 տարեկան հասակում վերընտրվեց վարչապետ։ 1894 թվականին Գլեդսթոունը թոշակի անցավ, իսկ վարչապետ նշանակվեց Լորդ Ռոզբըրին։ Նրա կառավարությունը թույլ էր, այսպիսով հաջորդ տարի նրան փոխարինեց Սալիսբըրին։ Նա վարչապետի պաշտոնին մնաց մինչև Վիկտորյայի կառավարման վերջին օրը։

Ադամանդե տարելից

խմբագրել

1896 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Վիկտորյան գերազանցեց իր պապ Ջորջ 3-րդին՝ դառնալով ամենաերկար կառավարող միապետը Անգլիայի, Շոտլանդիայի և Բրիտանիայի պատմության մեջ։ 1897 թվականին նշվեց նրա ադամանդե տարելիցը։ Միջոցառմանը հրավիրված էին բոլոր ինքնավար տիրությունների վարչապետները։ Թագուհու ադամանդե տարելիցին նվիրված երթին մասնակցում էին կայսրության բոլոր զորքերը։ Բոլոր տոների ընթացքում թագուհին պարբերաբար այցելություններ էր ունենում Եվրոպա մայրցամաքում։ 1889 թվականին կարճ այցելություն կատարելու նպատակով նա անցավ Իսպանիայի սահմանը և դարձավ բրիտանական առաջին միապետը, որ ոտք է դնում այդ տիրություններ։ 1861 թվականի հուլիսին մահանում է նրա երկրորդ որդին՝ Ալֆրեդը։

Մահ

խմբագրել

Համաձայն երկար տարիների ավանդույթի՝ Վիկտորյա թագուհին սուրբ ծննդյան տոներն անցկացնում էր Օսբորնների տանը։ Ոտքի ռևմատիզմի պատճառով նա կաղում էր, իսկ տեսողությունը կատարակտի պատճառով վատացել էր։ Հունվարի սկզբին նա իրեն շատ վատ զգաց, հունվարի կեսերին դարձել էր արդեն «քնկոտ»։

Թագուհին մահացավ 1901 թվականի հունվարի 22-ին 6։ 30-ին, 81 տարեկան հասակում։ Նրա որդին և իրավահաջորդ՝ թագավոր Էդվարդ 3-րդը և մեծ թոռ Գերմանիայի կայսր Ուիլհելմ 2-րդը թագուհու մահանալու ժամանակ նրա մահճի մոտ էին։ Նրա վերջին ցանկությամբ իր սիրելի տնային կենդանին շպից Թուրրին նույնպես պառկած էր նրա կողքին։ 1897 թվականին Վիկտորյան հրահանգներ էր գրել իր թաղման արարողության վերաբերյալ՝ համաձայն որի այն պետք է անցկացվեր ինչպես զինվորականի աղջկա և բանակի գլխավորի թաղումը և սևի փոխարեն պետք է օգտագործվեին սպիտակ զգեստներ։ Դագաղում պառկած՝ նա կրում էր սպիտակ զգեստ և իր հարսանեկան քողը։ Թագուհու խնդրանքով դագաղի մեջ դրել էին իր մեծ ընտանիքի բոլոր անդամներից հուշանվերներ։ Թագուհու կողքին էր դրված Ալբերտի զգեստներից մեկը՝ գաջից պատրաստած նրա ձեռքի կրկնօրինակով։ Իսկ թագուհու ձախ ձեռքում էին դրել Ջոն Բրաունի մազերից մի փունջ և նրա նկարը, որը զգուշորեն թաքցրել էին ծաղիկների փնջի տակ։ Վիկտորյան կրում էր զարդեր, այդ թվում նաև Ջոն Բրաունի մոր մատանին, որը թագուհուն էր նվիրել Ջոնը 1883 թվականին։

Թաղման արարողությունը տեղի ունեցավ փետրվարի 2-ին Սուրբ Ջորջի մատուռում, Ուինսդորի ամրոցում։ Նրա աճյունը ամփոփեցին արքայազն Ալբերտի կողքին Ուինսդորի Մեծ Զբոսայգում։ Երբ արդեն նրա մարմինը դամբարանում հանգչում էր, սկսեց ձյուն տեղալ։

Կառավարելով 63 տարի, 7 ամիս և 2 օր՝ Վիկտորյա թագուհին համարվում է ամենաերկար իշխող միապետը Բրիտանիայում և ամենաերկար իշխող թագուհին ամբողջ աշխարհում։ Նա վերջին միապետն էր Հանովերների տոհմից։ Նրա որդին և թագավոր Էդվարդ 7-րդը պատկանում էր թագուհու ամուսնու տոհմին՝ Սաքս - Կոբուրգների և Գոտտաների ընտանիքին։

Ժառանգություն

խմբագրել

Համաձայն կենսագիր Գիլես սբ. Աուբի՝ Վիկտորյան չափահաս տարիքում օրական գրում էր 2500 բառ։ 1832 թվականի հուլիսից մինչև իր մահվան օրը նա մանրամասնորեն լրացնում էր իր օրագիրը, որն ի վերջո կազմեց 122 հատոր։ Նրա մահից հետո կրտսեր դուստր Բեատրիսը նշանակվեց թագուհու գրական կատարածուն։ Բեատրիսը արտագրեց և խմբագրեց օրագրերը՝ թաքցնելով թագուհու կառավարման տարիները և այրելով բնօրինակները։ Սակայն օրագրերից շատերը դեռ գոյություն ունեն։ Նախքան Բեատրիսը կոչնչացներ օրագրերի պարունակությունը, Լորդ Էշերը հասցրել էր արտագրել 1832 -ից մինչև 1861 թվականներին նվիրված հատորները։ Վիկտորյայի ծավալուն նամակագրությունից մի մաս հրատարակվել է հատորներով։

Վիկտորյան գեր, անճոռնի էր և ուներ 5 ոտնաչափ հասակ, սակայն նրան հաջողվում էր ստանալ հոյակապ կերպար։ Միայն նրա օրագրերի հրապարակումից հետո հանրությանը հայտնի դարձավ թագուհու քաղաքական ազդեցության աստիճանը։ Կենսագիրները թագուհուն նկարագրում էին որպես զգացմունքային, անկոտրում, ազնիվ և ուղղախոս անձնավորություն։ Վիկտորյայի կառավարման ընթացքում շարունակվում էր ժամանակակից սահմանադրական միապետության աստիճանական ստեղծումը։ Ընտրական համակարգում կատարված բարեփոխումները մեծացրեցին Ստորին Պալատի իշխանությունը՝ Լորդերի Պալատի և միապետի հաշվին։ Քանի որ Վիկտորյայի միապետությունը դառնում էր ավելի սիմվոլիկ, սկսեցին շեշտը դնել բարոյականության և ընտանեկան արժեքների վրա ի տարբերություն Հանովերի ընտանիքի հետ կապված սեքսուալ, ֆինանսական և անձնական սկանդալներին, որոնց պատճառով վարկաբեկվում էր միապետությունը։

Եվրոպական թագավորական ընտանիքների հետ կապերի շնորհիվ Վիկտորյան ստացավ "Եվրոպայի տատիկ" մականունը։ Վիկտորյան և Ալբերտը ունեցել են 42 թոռ, որոնցից 34-ը ապրել են մինչև չափահաս տարիքը։ Նրանց հետնորդներից են Եղիզաբեթ 2-րդը, Արքայազն Ֆիլիպը, Էդինբուրգի դուքսը, Նորվեգիայի Հարալդ 5-րդը, Շվեդիայի Կարլ 16-րդ Գուստավը, Դանիայի Մարգարիտ 2-րդը, Խուան Կարլոս I-ը և Իսպանիայի Սոֆիա թագուհին։

Վիկտորյայի կրտսեր որդին Լեոպոլդը տառապում էր հեմոֆիլիա հիվանդությամբ, իսկ նրա դուստրեր Էլիսը և Բեատրիսը՝ այդ հիվանդության կրողներ էին։ Վիկտորյայից սերող հեմոֆիլիայի կրողներ են Ռուսաստանի ցարևիչ Ալեքսեյը, Ալֆոնսոն, Աստուրիասի արքայազնը և Իսպանիայի Ինֆանտ Գոնսալոն։ Այն փաստը, որ Հեմոֆիլիայով վարակված էին թագուհու հաջորդները և ոչ նախորդները, կասկածի տակ դրեց նրա Կենտի դուքսի դուստր լինելու հանգամանքը։ Վիկտորյայի մոր մոտ հեմոֆիլիայի առկայության մասին ոչ մի փաստացի ապացույցներ չկային, քանի որ այս հիվանդության կրողները սովորաբար արական սեռի ներկայացուցիչներն են լինում։ Հնարավոր է, որ մուտացիան տեղի է ունեցել այն պատճառով, որ Վիկտորյայի հայրը մոտավորապես 50 տարեկան էր աղջկա ձևավորման ժամանակ և հիվանդությունը ավելի հաճախ ձևավորվում է ծեր հայրերի երեխաների մոտ։

Վիկտորյա թագուհու պատվին են անվանակոչվել Սեյշելի մայրաքաղաքը, Աֆրիկայի ամենամեծ գետը, Վիկտորիա ջրվեժը, Բրիտանական Կոլումբիայի մայրաքաղաքը և Սասկաչեվան (Ռեգինա) և Ավստրալիական երկու նահանգներ (Վիկտորյա և Քվինսլենդ)։

Վիկտորյայի Խաչը ներկայացվեց 1856 թվականին՝ որպես Ղրիմի պատերազմի արիության շքանշան, և այն համարվում է բրիտանական, կանադական, ավստրալիական և նոր զելանդական քաջության համար տրվող ամենամեծ պարգևը։ Վիկտորյայի Օրը կանադական տոն է։ Այն նշվում է նաև Շոտլանդիայի որոշ մասերում մայիսի 24-ից հետո կամ առաջ վերջին երկուշաբթի օրը (թագուհի Վիկտորյայի ծննդյան օրը)։

Զավակներ

խմբագրել
 
Վիկտորյա և Ալբերտ ընտանիքը 1846 թվականին, նկարիչ Ֆրանց Քսավեր Վինտերհալթեր
ախից աջ. Արքայազն Ալֆրեդ և Ուելսի Արքայազն Էդուարդ, Թագուհի ու արքայադուստրեր Ալիսա, Ելենա և Վիկտորյա
 
Անգլիայի թագուհի Վիկտորյայի (1840-1901) և արքայազն Ալբերտի (1831-1888) տոհմածառը

Վիկտորյա թագուհու և Արքայազն Ալբերտի 42 թոռներից չորսը դարձել են միապետեր. 

  1.   Միացյալ Թագավորություն - Գեորգ V
  2.   Գերմիանիայի կայսր Վիլհելմ II
  3. Էռնեստ Լուի, Հեսսենի և Հռենոսյան միության Մեծ դուքս
  4. Կարլ Էդուարդ, Սաքսեն Կոբուրգ Գոթա պետության դուքս, որը զրկվել է բոլոր կոչումներից Առաջին համաշխարհային պատերազմում Գերմանիայի կողմում պայքարելու համար,

և հինգ կոնսորտ միապետեր.

  1.   Նորվեգիա - Մոդ
  2.   Հունաստան - Սոֆյա
  3.   Իսպանիա - Վիկտորյա Եվգենյա
  4.   Ռումինիա - Մարիա Ռումինացի
  5.   Ռուսաստան - կայսրուհի Ալեքսանդրա Ֆեոդորովնա։

Ալբերտի սերունդներից շատերը Եվրոպայի թագավորական և ազնվական ընտանիքների անդամներ են։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Benezit Dictionary of Artists — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Williams E. T., Veldman M. Encyclopædia Britannica
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 RKDartists (նիդերլ.)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 http://www.bbc.co.uk/schools/primaryhistory/famouspeople/victoria/
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/theroyalfamily/9150661/Kensington-Palace-reopens-its-doors-after-12m-revamp.html
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 http://www.bbc.co.uk/history/british/victorians/queen_victoria_01.shtml
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Oxford Dictionary of National Biography / C. Matthew — Oxford: OUP, 2004.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 8,7 Kindred Britain
  9. ↑ Lundy D. R. The Peerage
  10. ↑ https://www.thersa.org/about/albert-medal/past-winners
  11. ↑ 11,0 11,1 Hibbert, pp. 3–12; Strachey, pp. 1–17; Woodham-Smith, pp. 15–29
  12. ↑ Her godparents were Emperor Alexander I of Russia (represented by her uncle the Duke of York), her uncle the Prince Regent, her aunt Queen Charlotte of Württemberg (represented by Victoria's aunt Princess Augusta) and Victoria's maternal grandmother the Dowager Duchess of Saxe-Coburg-Saalfeld (represented by Victoria's aunt Princess Mary, Duchess of Gloucester and Edinburgh).
  13. ↑ Hibbert, pp. 12–13; Longford, p. 23; Woodham-Smith, pp. 34–35
  14. ↑ Longford, p. 24
  15. ↑ Hibbert, p. 46; Longford, p. 54; St Aubyn, p. 50; Waller, p. 344; Woodham-Smith, p. 126
  16. ↑ Weir, 1996, էջեր 306–321

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 
Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վիկտորյա (Մեծ Բրիտանիայի թագուհի)» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վիկտորյա (Մեծ Բրիտանիայի թագուհի)» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վիկտորյա_(Մեծ_Բրիտանիայի_թագուհի)&oldid=9772355» էջից