Բուլղարիա
| Բուլղարիայի Հանրապետություն Република Българияno Republika Bǎlgariya |
||||
|---|---|---|---|---|
|
||||
Նշանաբան՝
|
||||
| Ազգային օրհներգ՝ Мила Родиноno Միլա Ռոդինո (գրադարձություն) |
||||
 |
||||
| Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք |  Սոֆիա
| |||
| Պետական լեզուներ | Բուլղարերեն | |||
| Էթնիկ խմբեր (2011) |
|
|||
| Կառավարում | Ունիտար պառլամենտական հանրապետություն[1] |
|||
| - | Նախագահ | Ռումեն Ռադև | ||
| - | Վարչապետ | Բոյկո Բորիսով | ||
| Բուլղարիայի պատմություն | ||||
| - | Բուլղարական առաջին կայսրություն | 681-1018 | ||
| - | Բուլղարական երկրորդ կայսրություն | 1185-1396 | ||
| - | Ժամանակակից պետություն՝ | |||
| - | Բուլղարիայի անկախության օր | 3 մարտի, 1878 | ||
| - | Անկախության օրը Օսմանյան կայսրությունից | 5 հոկտեմբերի, 1908 | ||
| - | Ջրային (%) | 2.16[2] | ||
| Բնակչություն | ||||
| - | 31 դեկտեմբերի, 2018 նախահաշիվը |  7,000,039[3] (104-րդ) |
||
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2019 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $170.655 միլիարդ[4] (75-րդ) | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $24,485[4] (60-րդ) | ||
| ՀՆԱ (անվանական) | 2019 գնահատում | |||
| - | Ընդհանուր | $67.044 միլիարդ[4] (74-րդ) | ||
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $9,619[4] (69-րդ) | ||
| Ջինի (2018) | 39.6 | |||
| ՄՆԶԻ (2017) | 0.813 (51-րդ) | |||
| Արժույթ | Լև (BGN) | |||
| Ժամային գոտի | EET (ՀԿԺ+2) | |||
| - | Ամռանը (DST) | EEST (ՀԿԺ+3) | ||
| Ազգային դոմեն | .bg .бг |
|||
| Հեռախոսային կոդ | ++359 | |||
Բուլղարիա[5](բուլղարերեն՝ България, Bălgariya, ՄՀԱ՝ [bɤlˈgarijə]), պաշտոնապես Բուլղարիայի Հանրապետություն (բուլղ.՝ Република България, Republika Bălgariya, ՄՀԱ՝ [rɛˈpubliˌkə bɤlˈgarijə]), երկիր Հարավային Եվրոպայում՝ Բալկանյան թերակղզու արևելքում՝ Սև ծովի ափին։ Զբաղեցնում է թերակղզու մակերեսի 22 %-ը։ Բուլղարիան գտնվում է նախկին Թրակիայի տարածքում։
Ըստ 2018 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Բուլղարիայի բնակչությունը կազմում է 6 999 908 մարդ[6][7][8]։ Բուլղարիայի ժողովրդագրությունը վերահսկվում է Բուլղարիայի Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի կողմից։ Պետությունն ունի բնակչության զարգացվածության շատ բարձր մակարդակ՝ 0.782։ Այն 2012 թվականի ցուցանիշներով գտնվում է 57-րդ հորիզոնականում ամբողջ աշխարհում և պահում է 38-րդ հորիզոնականը Newsweek-ի այն երկրների ցանկում, որ ամենահարմարն են ապրելու համար[9]։ Ընդհանուր հաշվով՝ պետության մակերեսը կազմում է 110 993 կմ²։ Սահմանակից է Ռումինիային՝ հյուսիսում, Սերբիային և Մակեդոնիային՝ արևմուտքում, Հունաստանին և Թուրքիային՝ հարավում, և Սև ծովին՝ արևելքում[10][11]։ Բուլղարիան աշխարհում տարածքով զբաղեցնում է 103-րդ տեղը, իսկ բնակչությամբ՝ 107-րդ տեղը։ Եվրամիությունում տարածքով և բնակչությամբ զբաղեցնում է 11-րդ և 16-րդ տեղերը՝ համապատասխանաբար[12]։
Բուլղարիայի մայրաքաղաքն է Սոֆիա քաղաքը։ Պետական լեզուն է բուլղարերենը[13]։ Երկրի բնակչության հիմնական մասը կազմում են բուլղարները։ Ազգային փոքրամասնություններ են թուրքերը (8.8%) և գնչուները (4.9%)[14]:
Բուլղարիան գտնվում է բարեխառն գոտում։ Բուլղարիայի հյուսիսը զբաղեցնում է Դանուբի բլրապատ հարթավայրը, որը հարավում աստիճանաբար բարձրանում է և ձուլվում Ստարա Պլանինա լեռնաշղթայի նախալեռներին[15]։ Ստարա Պլանինա լեռներն արևմուտքից արևելք հատում են ամբողջ Բուլղարիան։ Ստարա Պլանինայի և Սրեդնա Գորա լեռնային համակարգերի միջև ընկած են ենթաբալկանյան տեկտոնական գոգհովիտներ։ Հարավում և հարավ-արևմուտքում տարածվում են Ռիլա, Պիրին և Ռոդոպյան լեռները։ Ռոդոպների և Սրեդնա Գորա լեռների միջև, Մարիցա գետի երկայնքով տարածված է Վերին Թրակյան դաշտավայրը, որն ամենաբերրին է երկրում։ Բուլղարիայի սևծովյան ափերը ցածրադիր են, տեղ-տեղ՝ զառիթափ, կան շատ լողափեր[16]։
Բոսնիա և Հերցեգովինան ըստ կառավարման ձևի Խորհրդարանական հանրապետություն է[17]։ Պետության գլխին է կանգնած նախագահը։ 2016 թվականին հինգ տարի ժամկետով Բուլղարիայի նախագահ է ընտրվել Ռումեն Ռադևը[18][19][20]։
Վարչական բաժանման համաձայն՝ Բուլղարիան բաժանվում է 28 մարզի (բուլղար․՝ област), որոնք բաժանվում են 264 համայնքի (բուլղար․՝ община)։ Համայնքների ղեկավարներն են կմետերը։ Մարզերում կենտրոնական պետական կառավարումը կատարում են մարզային կառավարիչները, որոնց նշանակում է Նախարարների Խորհուրդը։ Համաձայն № 1059/2003 Եվրամիության ռեգլամենտի՝ Բուլղարիայի տարածքը բաժանվում է առաջին կարգի երկու տարածաշրջանի և երկրորդ կարգի վեց տարածաշրջանների։ Նրանք վարչա-տարածքային միավորներ չեն, այլ միայն երկրի վիճակագրական գոտիներ են[21]։
Ըստ Բուլղարիայի սահմանադրության՝ Բուլղարիայի պետական կրոնն է օրթոդոքս քրիստոնեությունն է։ Բնակչության գերկշռող մասը (մոտ 78 %) դավանում են ուղղափառություն։ Ուշագրավ է այն փաստը, որ 2011 թվականի մարդահամարի ժամանակ բնակչության մեկ հինգերորդը հրաժարվել է այս հարցին պատասխանելուց[22]։
Բուլղարիան ինդուստրիալ երկիր է՝ զարգացած գյուղատնտեսությամբ։ Տնտեսության կառուցվածքում գյուղատնտեսության բաժինը կազմում է 4,9%[23], արդյունաբերությանը՝ 31,2%[23], իսկ 63,9%-ը՝ բաժին է ընկնում ծառայություններին[23]։ Երկիրն ապրում է ժողովրդագրական ջգնաժամ և կյանքի տևողությամբ աշխարհում զբաղեցնում է 73-րդ տեղը։
ԱՄՀ-ի տվյալների համաձայն՝ 2018 թվականին ՀՆԱ-ի ծավալը կազմել է 159,681 մլրդ $ (մեկ շնչի հաշվով՝ $22 700): Արժույթը բուլղարական լևն է[24]։
Բուլղարիայի Հանրապետությունը ՄԱԿ-ի անդամ է համարվում 1995 թվականից, ԵԱՀԿ-ի անդամ՝ 1975 թվականից, Եվրոպայի Խորհրդի անդամ՝ 1992 թվականից, ԱՀԿ-ի անդամ՝ 1996 թվականից, ՆԱՏՕ-ի անդամ՝ 2004 թվականից և Եվրամիության անդամ՝ 2007 թվականից[25][26]։
Բուլղարիայի տարածքի հնագույն բնակիչները թրակացիներն են։ Մ․ թ․ 1-ին դարում այն նվաճել են հռոմեացիները։ 3-րդ դարում սկսվել է հյուսիսային բարբարոսական ցեղերի ներխուժումը Բալկաններ։ Բուլղարները հարավային սլավոններ են։ Հնուց ի վեր նրանք բնակվում են Բալկանյան թերակղզու հյուսիս-արևելքում։ Իրենց ամբողջ պատմության ընթացքում նրանք պայքարել են անկախության համար՝ նախ` Բյուզանդիայի, ապա՝ Օսմանյան կայսրության դեմ։ Բուլղարիան մոտ 500 տարի գտնվել է օսմանյակ լծի տակ, որից ազատվել է 1878 թվականի մարտի 3-ին և այդ օրը համարվում է Բուլղարիայի անկախության օր[27][25]։
Անվան ծագումնաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երկրի անվանումը ծաֆում է թյուրքական բուլղարներ ցեղերի անվանումից, որոնք 4-րդ դարից բնակեցրել են Հյուսիսային Չեռնոմորիայից մինչև Կասպիա և Հյուսիսային Կովկաս ընկած տափաստանները և 7-րդ դարի 2-րդ կեսին գաղթել են մասամբ Պոդունավիե, իսկ ավելի ուշ՝ Միջին Պովոլժիե և մի շարք այլ շրջաններ։ Որոշ պատմաբաններ հարցի տակ են դնում բուլղարների նույնականացումը որպես թյուրքական ցեղեր՝ ասելով նրանց հյուսիսիրանյան ծագման վարկածը[28][29]։ «Բուլղարներ» բառը, հավանաբար, առաջացել է թյուրքական bulģha («խառնել», «թափահարել») և նրա ածանցավոր bulgak («ապստամբություն», «անկարգություն») բառից[30][31][25][26][32]։ Այլընտրական ստուգաբանությունները բառի ծագումը ման են ածում bulğarak («բաժանել») բառից կամ թյուրքական bel («հինգ») և gur («նետ») բառերի միացումից՝ ենթադրվող ութիգուրների և օնոգուրների ցեղերի բաժանումից («տասը ցեղ»)[33]։
Երկրի անվանման ծագման այլընտրական վարկած, արտասանման առանծնահատկություններով պայմանավորված, կապում է Վոլգա գետի անվանման հետ, որի ափերին բնակվել են այդ ցեղերը, և աստիճանաբար ձևափոխվել են՝ Volga - Volgarii - Volgaria - Bolgaria - Bulgaria[34][25]:
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարական պետականության հաջորդականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուլղարիայի Հանրապետությունը համարվում է 681 թվականից բուլղարական չընդհատվող պետականության նախորդող ձևերի պատմական ժառանգորդը։ Սակայն թյուրքալեզու բուլղարները միասնական էթնոս էին ավելի շուտ։ Բուլղարների մասին առաջին հիշատակումը թվագրվում է 354 թվականին[27]։
- Բուլղարական առաջին կայսրություն (681-1018 թվակականներ)։
- Մայրաքաղաք՝ Պլիսկա (681-893 թվակականներ), Վելիկի Պրեսլավ (893-968/972 թվակականներ), Սկոպիե (972-992 թվակականներ), Օխրիդ (992-1018 թվակականներ)։
- Բյուզանդական Բուլղարիա (1018-1185 թվակականներ)։
- Բուլղարական երկրորդ կայսրություն (1185-1396 թվակականներ)։
- Մայրաքաղաք՝ Վելիկո Տիռնովո (1185-1393 թվակականներ), Վիդին և Նիկոպոլ (1393-1396 թվակականներ)։
- Վիդինյան թագավորություն (1396-1422 թվակականներ)։
- Մայրաքաղաք՝ Վիդին:
Ալեքսանդր II-ի հուշարձան։ Կառուցվել է ռուս կայսր Ալեքսանդր II-ի պատվին:
- Մայրաքաղաք՝ Վիդին:
- Օսմանյան Բուլղարիա (1396-1878 թվակականներ)։
- Բուլղարիայի իշխանություն (1878-1908 թվակականներ)։
- Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։
- Բուլղարական երրորդ կայսրություն (1908-1946 թվակականներ)։
- Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։
- Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն (1946-1990 թվակականներ)։
- Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։
- Բուլղարիայի Հանրապետություն (1990 թվականից)։
- Մայրաքաղաք՝ Սոֆիա։
Հնագույն պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Եվրոպայի հնագույն միշտ բնակվեցված քաղաք է համարվում բուլղարական 6-հազարամյա Պլովդիվը[35]։ Բուլղարիայի ժամանակակից տարածքի ամենահին բնակիչներն են եղել, որոնց մասին կան ստույգ տեղեկություններ, թրակիացիները, հնդեվրոպական ցեղեր, որոնք այդտեղ են ապրել մ. թ. ա. 1 հազարամյակից[36]։ Մ. թ. 1-ին դարում թրակիական հողերը մտել են Հռոմեական կայսրության կազմում և բաժանվել են Թրակիա և Մյոզիա գավառների միջև։ Մի քանի դարի առաջ ափում առաջացել էին հունական գաղութներ[37], որոցից արդյունքում թրակիցիներն ընդօրինակել են հին հունարենը[38][39][40][41]: 395 թվականի Հռոմական կայսրության Արևմտյան և Արևելյան բաժանվելուց հետո երկու գավառներն էլ անցել են Արևելյան Հռոմական կայսրությանը[42][43]։
Բուլղարների առաջին պետությունը, որի մասին պահպանվել են ճիշտ պատմական տեղեկություններ, եղել է Մեծ Բուլղարիան, պետություն[44], որը մի քանի տասնամյակների ընթացքում սևծովյան և ազովյան տափաստաններում միավորվել է բուլղարների և այլ ցեղերի։ Պետության մայրաքաղաքը եղել է Ֆանագորիան, իսկ նրա հիմնադիրը և կառավարիչը՝ խան Կուբրաթը[45][46]։
Բուլղարական առաջին կայսրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խան Կուբրաթի մահից հետո պետությունը կազմալուծվել է և որոշ ցեղեր շարժվել են տարբեր ուղղություններով. խան Բաթբայանը պաշտպանում էր իր եղբայրների հեռանալը, խան Կատրոգը Վոլգայի գետաբերանում մոտավորապես 66 թվականին հիմնադրել է Վոլգյան Բուլղարիան (66?-1237)[47], խան Ասպարուխը հեռացել է Դանուբի գետաբերան, որից հետո ուղևորվել է Բալկաններ՝ հիմնադրելով Բուլղարյան խանությունը։ Գոյություն ունի առասպել, որ խան Քուբրաթն իր մահից առաջ պատգամել է լինել միասնական, ինչպես նետերի կապը, սակայն խազարները կարողացել են միացնել Մեծ Բուլղարիան Խազարական խաքանությանը[48]։ Բուլղարները 6-րդ դարում և 7-րդ դարի սկզբին Բալկաններում բազմաթիվ արշավանքներ են կատարել (Մարցելին Կոմիտը 491-498 թվականներին՝ առաջին արշավանք, իսկ 558 թվականին՝ Զաբերգանը)։ Բյուզանդիայի տարածքում, Բալկանյան լեռներից դեպի հյուսիս, բազմաթիվ էին սլավոնական ցեղերը, բայց իրենց միասնական չլինելու պատճառով չէին կարողանում դիմադրել լավ կազմակերպված բյուզանդական զորքերին։ Սլավոնները հեծելազորային զորք չունեին, աշխարհազորը միայն հետևակից էր կազմված, և իրենց հեծելազորային դաշինք էր հարկավոր։ Բուլղարներն ունեին այն ժամանակի ամենալավ հեծելազորից մեկը, բուլղարների միջև «ձիախաղը» սկսվում էր 3-4 տարեկան հասակից։ Ժամանակից հյուսիսային Բուլղարիայի տարածքում գոյություն ուներ Յոթ սլավոնական ցեղերի դաշինքը՝ Տիմոկ գետից դեպի արևմուտք, Բուլկանյան լեռներից՝ հարավ, Սև ծովից՝ արևելք և Դանուբից՝ հյուսիս։ Այդ սլավոնական ցեղերի հետ էր խան Ասպարուխն դաշինք կնքել։ Այդ դաշինքը փոխշահավետ էր, թեպետ մինչև 863 թվականի Բուլղարիայի քրիտոնեություն ընդունելը բուլղարները կազմում էին բանակի ազնվապետությունը և տիրապետությունը։ Առաջին Բուլղարական խանության գոյության պաշտոնական հաշվումը համարվում է Դանուբի հովտում ռազմական վերջին պարտությունից հետո (680-681 թվականներ) Բյուզանդիայի բուլղարների հետ կնքած պայմանագիրն է, որով Բյուզանդիան բուլղարներին պարտավորվում էր տուրք վճարել[49]։ Պետության մայրաքաղաքն է դարձել Պլիսկան։ Պետության կազմի մեջ էին մտնում թյուրքալեզու բուլղարները, սլավոնները և տեղի թրակիացիների մի փոքր մասը[50]: Արդյունքում այդ էթնոսները կազմել են սլավոնական բուլղարների ազգը, որոնք իրենց անվանումն են ստացել ըստ երկրի և խոսացել են այն լեզվով, որից առաջացել է ժամանակակից բուլղարերենը։ 9-րդդարի սկզբին սկզբին պետության տարածքն էականորեն մեծացել է նվաճված Ավարական խանության հաշվին[51][50]:
-TsarSimeon-byTodorBozhinov.png)
Մինչև 865 թվականը Բուլղարիայի ղեկավարները կրում էին հայտնի տիտղոս («խանաս յուվիգիի» - մեծ խան, զորապետ և քուրմ, «սարակտ» - պետություն)։ Բորիս Առաջինի օրոք պետությունը պաշտպանել ընդունել է քրիստոնեությունը (այդ ժամանակ եկեղեցին դեռ բաժանված չէր արևմտյան և արևելյան ճյուղերի) և ղեկավարները սկսել են կրել իշխանի, իսկ հետո՝ ցարի տիտղոս։ Սիմեոն I-ի օրոք պետությունը հասել է իր Աշխարհաքաղաքականության գագաթնակետին և ներառել է ժամանակակից Բուլղարիայի, Ռումինիայի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Սերբիայի տարածքները, Հունգարիայի ժամանակակից արևելյան մասը, ինչպես նաև Ալբանիայի հարավային մասերը, Հունաստանի մայրցամաքային հատվածը, Ուկրաինայի հարավ-արևմտյան մասը և գրեթե եվրոպական Թուրքիայի ամբողջ տարածքը։ Մայրաքաղաքն է դարձել Վելիկի Պրեսլավը որպես հակակշիռ նախկին հեթանոսական մայրաքաղաքին։ Բորիսի և Սիմեոնի ժամանակ Բուլղարական պետությունը նաև ապրել է չտեսնված մշակութային ծաղկում, որը քրիստոնեական գրքերի թարգմանության համար սկսվել է այն ժամանակ գոյություն ունեցող Կյուրեղ և Մեթոդիոսի թթվիճի մատենագրության փոփոխությունից, որոշ սլավոնական տառերի չհասկանալու պատճառով, որոնք լուծվել էին, ստեղծվել էր միջնադարյան բուլղարական գրականության մեծ կորպուս։ Բուլղարական գրականությունը, որը սլավոնականներից ամենահինն է, առաջացել է դեռ 886 թվականին՝ Պրեսլավի գրադպրոցի առաջացմամբ[52]։
Շատ հաճախ Բուլղարական կայսրությունը ստիպված է եղել պատերազմել Բյուզանդիայի հետ։ Հաջող պատերազմներից և նվաճումներից հետո կրթված Սիմեոնի հավակնություններն այնպես մեծացան, որ նա կարծում էր, որ պետք է դառնա Բյուզանդիայի կայսր՝ նվաճելով այն, ինչպես նաև իր պետության և անկախ եկեղեցու համար ձգտում էր կայսրության (թագավորության) կարգավիճակի միջազգային ճանաչմանը։ Նրա երազանքներտ մասամբ էին իրականանում իր որդու կառավարման ժամանակ, սակայն Սիմեոնը սխալվել է՝ ժառանգորդ նշանակելով իր երկրորդ որդուն՝ Պյոտր I-ին, որն համարում էր, որ իր կոչումը վանական լինելն է, այլ ոչ թե ցար[53]: Պյոտրի կառավարման վերջում բուլղարների կայսրությունը սկսել էր փլուզվել Բյուզանդիայի և հունգարների հարվածների տակ, իսկ վերջնական հարվածն է դարձել կիևյան իշխան Սվյատոսլավ Իգորևիչի արշավանքը, որը ոչ մեծ զորքի օգնության որոշ ժամանակով նվաճել է մայրաքաղաքը և տարածքի մի մասը։ Ապագա ցար և զորահրամանատար Սամուիլը հասցրել է վերադարձնել կայսրության տարածքի մեծ մասը, սակայն կորցվել էր մայրաքաղաքը և թրակիական տարածքները, որոնց կազմում էին «պետության սիրտը», ինչպես նաև կորցվել էին հյուսիս-արևմտյան տարածքները, որոնք անցել էին հունգարներին[54]։
1018 թվականին, Սամուիլի մահից հետո[55], Բուլղարիան նվաճվել է Բյուզանդիայի և կողմից և դադարեցրել է իր գոյության մոտ երկու դար։ 1018 թվականից մինչև 1187 թվականը Բուլղարիայի տարածքը համարվել է Բյուզանդիայի մարզ, թեպետ հաստատվել էր բուլղարական եկեղեցու ինքնավարությունը[56]։ Պետությունն այդ ժամանակ ապրել է երկու անհաջող ապստամբություն՝ Պյոտր II Դելյանի և Կոնստանտին Բոդինի։ 11-րդ դարում Բուլղարիային Բյուզանդիայի կազմում հաջորդաբար սպառնում էին հունգարները, նորմանները և պեչենեգները։ 1185 թվականից մինչև 1187 թվականը եղբայրներ Իվան Ասեն I-ի և Պյոտր IV-ի գլխավորությամբ ապստամբության արդյունքում պետությունն ազատվել է բյուզանդական կառավարումից և առաջացել է Բուլղարական երկրորդ կայսրությունը[57]։
Բուլղարական երկրորդ կայսրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տիռնովոյում ապրող բուլղարները 1185 թվականին դեսպանություն են ուղարկում բյուզանդական կայսր Իսաակ Անելին իրենց տիրույթները հաստատելու խնդրանքով։ Մերժումը և դեսպանության ծեծը դարձել էին ապստամբության ազդանշան։ Կարճ ժամանակվա ընթացքում ապստամբությունը ընդգրկել է Բալկանյան լեռներից մինչև Դանուբ տարածքը[58][59]։ Այդ ժամանակներից սկսել է բուլղարների պոլովցների հետ համագործակցությունը, որոնք Բուլղարիայում հայտնի էին որպես կումաններ։ Պոլովցները բուլղարների կողքին բազմաթիվ անգամ կռվել են բյուզանդացիաների հետ[60][61]։
Բուլղարական երկրորդ կայսրությունը գոյություն է ունեցել 1187 թվականից մինչև 1396 թվականը, նոր մայրաքաղաքն էր դարձել Տիռնովո քաղաքը։ 1197 թվականին Ասեն I-ին սպանել է խռովարար, Իվանկոն, որն անցել էր Բյուզանդիայի կողմը։ Պյոտրը՝ եղբայների միջև կրտսերը, նույնպես մահացել է մարդասպանների կողմից։ Հարավային Բուլղարիայում գոյություն ունեին երկու անկախ պետություն՝ վոյեվոդա Դոբրոմիր Խրիզի և բռնապես Սլավի գլխավորությամբ, որի Ցեպինա ամրոցն այժմ գոյություն չունի։ Նոր ցար Կալոյանը, որը զբաղեցրել էր գահը 1197 թվականին, դաժանորեն ճնշել է ընդդիմությունը և սկսել է Բուլղարիայի արագ ընդլայնումը։ Հյուսիսային Բուլղարիայի Բյուզանդիայի վերջին ամրոցը՝ Օդեսսոսը (այժմ՝ Վառնա քաղաք), գրոհով գրավվել է 1201 թվականի մարտի 24-ին։ Ամբողջ բյուզանդական կայազորը սպանվել էր։ Կալոյանը, որն իր եղբոր Ասեն I-ի թագավորության օրոք գերի էր Կոստանդնուպոլիսում, ստացել է լավ հունական կրթություն։ Այնուամենայնիվ, նա ստացել է «Ռոմեոսպան» մականունը։ Բյուզանդական տարեգիր Գեորգի Ակրոպոլիտի խոսքերով. «Նա վրեժ էր լուծում ռոմենորից այն չարության համար, որը բուլղարների արել էր կայսր Վասիլի I-ը, և ինքն իրենց անվանում էր Ռոմեոսպան… Իսկապես, ուրիշ ոչ ոք ռոմեոներին հանդպես այքան մեծ թախիչ չէր ունեցել»։ Օգտնվելով խաչակիրների կողմից Բյուզանդիայի ավերումից, նա մի քանի անգամ պարտության է մատնել Լատինական կայսրությանը՝ ջախջախելով Խաչակրաց չորրորդ արշավանքը, և ընդարձակել է իր ազդեցությունը Բալկանյան թերակղզու մեծ մասի վրա։ Խաչակրաց չորրորդ արշավանքի զորքերի կողմից Կոստանդնուպոլիսի նվաճումից հետո, Կալոյանը շփվելով Հռոմի պապ Իննոկենտիոսի, նրանից «կայսրի» տիտղոս է ստանում։ 1205 թվականին, խաչակիրների ջախջախումից հետո, բուլղարական զորքերը ճնշել են բյուզանդական ապստամբությունը Պլովդիվ քաղաքում, որի առաջնորդն Ալեքսեյ Ասպիետն էր[62][63]։
Կալոյանի մահից հետո Բուլղարիան կորցրել է իր տարածքի մեծ մասը, բայց հետո հասել է բարձրագույն հզորության Իվան Ասեն II-ի օրոք (1218-1241), որը վերահսկել է գրեթե ամբողջ Բալկանյան թերակղզին[64]։ 1235 թվականին վերականգնվել է բուլղարական հայրիշխանությունը, բայց Իվան Ասեն II-ն իր կառավարության ընթացքում հարաբերություններ է պահպանել կաթոլիկական երկրների հետ։ Իր կառավարության վերջին տարվա ընթացքում հաղթել է Հունգարիայից եկած մոնղոլներին[65]։
Իվան Ասեն II-ի մահից հետո պետությունը սկսել էր թուլանալ[66][67]։ Մոնղոլները, այնուամենայնիվ 1242 թվականին ավերել են այն, և Բուլղարիան ստիպված է եղել նրանց տուրք վճարել։ 13-րդ դարում Բուլղարիան կրկին կորցրել է իր տարածքների մեծ մասը, որոնք անցել են Հունգարիային և Բյուզանդիայի ժառանգորդներին, ինչպես նաև կորցրել էր Վալախիայի վերահսկողությունը։ Ասենների հարստությունն ընդհատվել է 1280 թվականին։ Հաջորդ հարստությունից՝ Տերտերներից Ֆեոդոր Սվյատոսլավը 1300 թվականին թաթարների հետ համաձայնագիր է կնքել, ըստ որի ստացել է Բեսարաբիան և դադարել է տուրք վճարել։ 1322 թվականին պայմանագիր է կնքել Բյուզանդիայի հետ, որն ավարտում էր պատերազմների երկար շրջանը[68]։
Բուլղարիայի հետագա պատմությունն իրենից ներկայացնում է Հունգարիայի և Սերբիայի հետ մշտական պատերազմներ։ Ծաղկման կարճ ժամկետ է համարվում ցար Իվան Ալեքսանդրի կառավարումը (1331-1371), երբ Բուլղարիան կարողացել է հաղթել սերբերին և հսկողություն սահմանել ռոդոպների և սևծովյան ափի վրա։ Այդ ընթացքում նաև զրագանում է մշակույթը, որը ստանում է «երկրորդ ոսկե դար» անվանումը[69]։
1353 թվականին Եվրոպա են եկել թուրքերը, որոնք 1362 թվականին գրվել են Պլովդիվը, 1382 թվականին՝ Սոֆիան, իսկ 1393 թվականին, երեքամյս պաշարումից հետո՝ Վելիկա Տիռնովոն[70]։ Իոան Ալեքսանդրի մահից հետո Բուլղարիան բաժանվել է երկու պետության՝ Վիդին և Վելիկո Տիռնովո մայրաքաղաքներով, և չի կարողացել օսմաններին ոչ մի դիմադրություն ցուցաբերել[71]։ Տիռնովոյի թագավորության վերջին քաղաքը՝ Նիկոպոլը, թուրքերը գրավել են 1395 թվականին, իսկ Վիդինյան թագավորությունը՝ 1396 թվականին[72][73]։ Բուլղարական երկրորդ կայսրությունը դադարել է իր գոյությունը[74]։
Բուլղարական Երկրորդ կայսրության տնտեսությունը հիմնված է եղել գյուղատնտեսության, հանքաքարի հատման և երկաթի հալման վրա։ Բուլղարիայում նաև զարգացած է եղել ոսկու արդյունահանումը[75][76]։
Վիդինյան թագավորություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1395 թվականին Տիռնովոյի թագավորության անկումից հետո և 1396 թվականին Վիդինյան թագավորության նվաճումից հետո, Վիդինի աթոռին է նստել Իվան Սրացիմիրի որդի Կոնստանտին II Ասենը[77]։ Նա կառավարում էր կա՛մ որպես թուրքական սուլթանի, կա՛մ հունգարական թագավորի վասալ, ինչպես նաև ժամանակով անկախություն էր հայտարարել, բայց այնուամենայնիվ նրա իշխանությունը տարածվում էր նախկին Վիդինյան թագավորության տարածքի վրա։ 1396 թվականից մինչև 1422 թվականը Վիդինյան թագավորության այս մնացորդները ներկայացնում էին Բուլղարիան[78][79]։ Տիռնովոյի և Վիդինի միջև այլևս վիճաբանություն չկար։ Մի շարք այլ պետություններ ճանաչում էին Կոնստանտին II Ասենին որպես Բուլղարիայի կառավարիչ։ Այդ տեսքով Բուլղարիան շարունակում էր գոյություն ունենալ մինչև 1422 թվականը, երբ Կոնստանտին II Ասենի մահից հետո Վիդինյան թագավորությունը դադարեց հիշատակվել աղբյուրներում[80]։
Օսմանյան Բուլղարիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]14-րդ դարի վերջին Բուլղարիան նվաճվել է Օսմանյան կայսրության կողմից։ Սկզբնապես նա գտնվում է վասալային կախման տակ, բայց 1396 թվականին սուլթան Բայազիդ I-ը, Նիկոպոլի ճակատամարտում խաչակիրների հանդպես հաղթանակ տանելուց հետո, անեքսիայի է ենթարկել այն[58][59]։ Թուրքական հինգ հարյուր տարվա կառավարման արդյունքն է դարձել երկրի ամբողջական ավերումը, քաղաքների, ամրոցների ոչնչացումը և բնակչության կրճատումը։ 15-րդ դարում բոլոր քաղաքայինից բարձր բոլոր բուլղարական մարմինները կազմալուծվել էին։ Բուլղարական եկեղեցին կորցրել էր ինքնուրույնությունը և ենթարկվում էր Կոնստանդնուպոլսի պատրիարքին։ 1396 թվականից մինչև 1878 թվականը Բուլղարիայի պատմությունում հայտնի է որպես թուրքական լծի շրջանу[81][82]:
Հողը, ձևականորեն, պատկանում էր սուլթանին որպես Երկրի վրա Ալլախի ներկայացուցիչ, բայց իրականում դրանք ստանում էին սիպահները, որոնք սուլթանի հրամանով ռազմական իրավիճակում պետք է հանեին հեծելազորը[83]։ Զորքի քանակը որոշվում էր հողային տիրության համեմատությամբ[84]։ Բուլղար գյուղացիների համար այդ համակարգը սկզբնապես ավելի հեշտ էր, քան հին բուլղարական ավատատիրականը, բայց թուրքական կառավարությունը թշնամաբար էր մոտենում բոլոր քրիստոնյաներին։ Չնայած դրան, որ այդ գյուղացիները, որոնք ապրում էին և այդ հողերում և պատկանում էին իսլամական կրոնական հաստատություններին՝ վակիֆներին, ունեին որոշ արտոնություններ, բոլոր բուլղարներն այսպես կորված «ռայա» իրավազուրկ կարգավիճակում էին[85]։ Բառացի թարգմանությամբ այդ բառը նշանակում է այն, որը քրիստեական եկեղեցական երգչախմբի մոտ «հոտ» բառը (ինչպես սահմանել են պատմաբաններին, ռայայի մեջ էին մտնում նաև որոշ մուսուլմաններ՝ հիմնականում գյուղացիներ, արհեստավորներ և այլ չքավորներ և միջնադարյան կայսրության բնակչության խոցելի շերտեր)[86]։ Բուլղարների ազատությունը, որոնք ապրում էին Օսմանյան կայսրությունում, սահմանափակված էր, քանի որ թուրքերը նրանց վերաբերում էին «երկրորդ կարգի քաղաքացիներին»[87]։ Նվաճված հողերում արմատական բուլղարական բնակչության իրավունքները թուրքերի իրավունքներին հավասար չէին, այդ թվում դավանության պատճառով[88]։ Թուրքերի դեմ քրիստոնյաների վկայությունները չէին ընդունվում դատարանի կողմից[89]։ Բուլղարները չէին կարողանում կրել զենք, ձիով շրջել, նրանց տները մուսուլմանների տներից բարձր չէին կարող լինել (այդ թվում ոչ թուրքերի), ինչպես նաև ունեին բազմաթիվ այլ իրական սահմանափակումներ[90]։ Բուլղարների մեծամասնությունը մնացին քրիստոնյաներ, որոնց պահպանեցին բուլղարերենը և այլ ավանդույթներ[91]։
Բուլղարները դիմադրում էին և Օսմանյան կայսրության դեմ բարձրացնում բազմաթիվ ապստամբություններ, որոնցից առավել հայտնի են Կոնստանտինի և Ֆրուժինի ապստամբությունը (1408-1413), Տիռնովոյի առաջին ապստամբությունը (1598), Տիռնովոյի երկրորդ ապստամբությունը (1686), Կարպոշի ապստամբությունը (1689)։ Բոլոր դրանք ճնշվել են[92]։
17-րդ դարում սուլթանական կառավարությունը, իսկ նրա հետ և օսմանների կողմից հիմնադրված ինստիտուտները, այդ նաև նաև հողատիրությունները, սկսել էին թուլանալ, իսկ 18-րդ դարում ճգնաժամ սկսվեց[93]։ Դա բերեց տեղի կառավարությունների ուժեղացմանը, որոնք երբեմն իրենց պատկանող հողերի վրա սահմանում էին շատ դաժան օրենքներ։ 18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին Բուլղարիան անարխիայի մեջ է ընկել։ Շատ գյուղացիներ փախչում էին գյուղական տարածությունից, իսկ որոշները գաղթում էին[94]։
Միաժամանակ 18-րդ դարը նշանավորվում է Բուլղարական վերածննդով, որն առաջին հերթին կապված է Պայսի Հիլենդարցիիի, որը 1762 թվականին գրել է բուլղարական պատմություն, և Սոֆրոնիոս Վռացացու անունների հետ և ազգային-ազատագրական հեղափոխության հետ[60][61]։ Այդ շրջանը շարունակվում էր մինչև 1878 թվականի Բուլղարիայի անկախանալը[69][95]։
Բուլղարիայի իշխանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալկանյան թերակղզու տարածքում անկախ բուլղարական պետության ստեղծման գաղափարն առաջացել է Բուլղարիայում ժամանակավոր ռուսական տիրապետության շրջանում, երբ 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Օսմանյան կայսրության բանակը ստիպված է եղել լքել Բուլղարիան։ Ռուսական կարճատև տիրապետության ժամանակահատվածում բուլղարական պետությունն ազգային զարթոնք է ապրել[96][97]։
Նորանկախ Բուլղարիայի սահմանները որոշել է 1878 թվականին գումարված Բեռլինի վեհաժողովը, որը բավականաչափ նվազեցրել է ազատագրված բուլղարական հողերը՝ հօգուտ Օսմանյան կայսրության։ Փաստացիորեն, Բեռլինի վեհաժողովը խափանել է Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով նախատեսված բուլղարական պետության ստեղծումը։ 1879 թվականին Միջնադարյան Բուլղարիայի մայրաքաղաք Վելիկո Տիռնովոյում հրավիրվել է սահմանադիր ժողով, որի արդյունքում երկրում հաստատվել է սահմանադրական միապետություն։
Սակայն Բուլղարիան չի ունեցել լիակատար անկախություն, քանի որ ղեկավարվում էր գերմանական ծագմամբ դրածո իշխանների կողմից։ 1887 թվականին երկրում տեղի է ունեցել իշխանափոխություն և երկրի ղեկն իրենց ձեռքն են վերցրել Սաքսեն Կոբուրգ Գոտայի ազնավականական տոհմի ներկայացուցիչները։ Կարճ ժամանակ անց Բուլղարիայի իշխանությունը պատերազմ է մղել Սերբիայի դեմ, որտեղ բուլղարացիները հասել են առավելության։ Օսմանյան կայսրության դիրքերի թուլացմանը զուգընթաց 1908 թվականի հոկտեմբերի 5-ին Բուլղարիան հռչակվել է թագավորություն։ Սա թվով երրորդ անկախ թագավորությունն էր Բուլղարիայի պատմության մեջ[98][99]։
Բուլղարական երրորդ կայսրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Օսմանյան կայսրության հերթական թուլացման և Ավստրո-Հունգարիայի կողմից Բոսնիա և Հերցեգովինայի նվաճման ժամանակ, բուլղար իշխան Ֆերդինանդ I-ը, օգտվելով պահից և Վիեննայի հետ նախապետ գաղտնի համաձայնությամբ, 1908 թվականի սեպտեմբերի 22-ին հռչակել է իշխանության անկախությունը և նրա թագավորություն փոխակերպումը։ Ցարի տիտղոսի ընդունումն արտահայտել է ամբողջական իրավաբանական անկախության կարգավիճակ և Արևելյան Ռումելիայի վրա ամբողջական գերիշխանություն։ Սահմանադրությունում անհրաժեշտ ուղղումներ են մտցվել 1911 թվականի 5-րդ Մեծ Ազգային ժողովով[100][101]։
.jpg)
1912-1913 թվականներին մասնակցել է Բալկանյան պատերազմներին, որի արդյունքում Օսմանյան կայսրության հաշվին Մակեդոնիայում և Թրակիայում ստացել է տարածքներ և ելք դեպի Էգեյան ծով[102][103][104][105]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարիայի թագավորությունը մասնակցել է Առաջին համաշխարհային պատերազմին Կենտրոնական ուժերի կողմից 1915 թվականի հոկտեմբերի 14-ից, երբ երկիրը պատերազմ է հայտարարել Սերբիային և մնացել է պատերազմի մեջ մինչև 1918 թվականի սեպտեմբերի 30-ը, երբ ստորագրվել է Սալոնիկի զինադադարը[106]։
1912 և 1913 թվականների Բալկանյան պատերազմներից հետո Բուլղարիան միջազգային հարթակում մնացել էր մեկուսացված՝ շրջապատված թշնամի երկրներով։ Հակաբուլղարական տրամադրություններն աճում էին հատկապես Ֆրանսիայում և Ռուսաստանում, որոնք դեմ էին Բալկանյան լիգայի կազմալուծմանը, որը դաշինք էր՝ ուղղված Օսմանյան կայսրության դեմ։ Բուլղարիայի արտաքին քաղաքականության անկումը բերել է ռևանշիզմի զարգացմանը[107]։
.jpg)
1914 թվականի հուլիսին, երբ սկսվեց Առաջին աշխարհամարտը, Բուլղարիան դեռևս վերականգնում էր իր տնտեսությունը, որը տուժել էր վերջին պատերազմների արդյունքում և նոր պատերազմում ներքաշվելու պատրաստ չէր[108]։ Բուլղարիայի կարևոր ռազմավարական դիրքը և հզոր ռամզական ներուժը շատ կօգնեին հակամարտող կողմերից յուրաքանչյուրին, սակայն Բուլղարիան տարածքային վեճեր ուներ բոլոր չորս Բալկանյան երկրների հետ։ Քանի որ պատերազմը գնալով խորանում էր, Կենտրոնական ուժերը սկսել էին համոզել Բուլղարիային ներքաշվել պատերազմին իրենց կողմից` խոստանալով ավելի լավ պայմաններ հաղթանակի դեպքում[109]։
Չնայած նրան, որ Բուլղարիան Կենտրոնական ուժերի մեջ ամենափոքրն էր տարածքով և բնակչությամբ, այն կարևոր դեր խաղաց պատերազմում ներքաշվելով։ Առաջին հերթին պարտություն կրեց Սերբիան, խոչընդոտելով Ռումինիայի արտաքին քաղաքականությանը[110] և կարողացավ անվտանգ ուղի ապահովել գերմանական օգնությանը դեպի Ստամբուլ[111][112]։
Չնայած նրան, որ Բալկանյան ռազմաճակատում գործողությունները հաջող էին ընթանում 1915 և 1916 թվականներին, հակամարտությունն աստիճանաբար վերածվում էր դիրքային պատերազմի հյուսիսային և հարավային բուլղարական ռազմաճակատներում, Բուլղարիայի բոլոր տարածքային խնդիրներն արդեն լուծված էին[113][114]։ Այս ժամանակաշրջանում անկում է ապրել Բուլղարիայի տնտեսությունը, կային մատակարարման խնդիրներ, իսկ զինվորների մարտական ոգին ընկած էր։ Այս հանգամանքների հետ մեկտեղ Դաշնակիցները կանգնել էին Հունաստանում և Մակեդոնական ճակատից սկսել էին ջախջախել բուլղարական բանակը։ Դրանից հետո բանակում սկսել էր ռազմական ապստամբություն, որի կենտրոնն էր Ռադոմիր քաղաքը[108]։ Բուլղարիան ստիպված էր խաղաղություն փնտրել և համաձայնվեց զինադադար կնքել Դաշնակիցների հետ 1918 թվականի սեպտեմբերի 30-ին։ Այս տասնամյակում արդեն երկրորդ անգամ երկիրն աղետալի վիճակում էր հայտնվել։ Ցար Ֆերդինանդ I-ը հրաժարվել է գահից և 1918 թվականի հոկտեմբերի 3-ին նրան փոխարինել է որդի Բորիս III-ը[115][116]։
Նյոինի պայամանագրով (1919) Բուլղարիան զիջել է իր բոլոր գրավված տարածքները, ինչպես նաև վճարել է ծանր ռազմատուգանք[117][118][119][120]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին ցար Բորիս III-ը ձգտում էր ապահովել Բուլղարիայի չեզոքությունը։ Բոգդան Ֆիլովի կառավարությունը (1940-1943) հրաժարվում ընդունել ԽՍՀՄ-ի ընկերության և փոխադարձ օգնության մասին խորհրդա-բուլղարական պայմանագրի կնքման մասին առաջարկը[121][122][123][124][125]։
1940 թվականի օգոստոսի Բուլղարիան տարածքային պահանջներ է ներկայացրել Ռումինիային` պահանջելով Դոբրուդջայի լեռնաշխարհի հարավային հատվածի վերադարձը, որը կորցրել էր 1913 թվականին Երկրորդ բալկանյան պատերազմում պարտության արդյունքում։ 1940 թվականի սեպտեմբերի 7-ին ստորագրվել է Կրայովայի հաշտության պայմանագիրը, ըստ որի Բուլղարիան ետ էր ստանում պահանջված տարածքները։
1941 թվականի հունվարին Բուլղարիայի տարածք են մտել գերամանական զորքերի առաջին ստորաբաժանումները (գերմանական պահպանական խմբեր բուլղարական բանակի զինծառայողների համազգեստով)։ 1941 թվականի փետրվարի 2-ին Բուլղարիան և Գերմանիան արձանագրություն են ստորագրել Բուլղարիայի տարածքում գերմանական զորքերի տեղավորման մասին[126]։
1941 թվականի մարտի 1-ին Վիեննայում ստորագրվել է Բուլղարիայի Բեռլինյան դաշնագրին միանալու մասին համաձայնագիրը։
1941 թվականի ապրիլի 6-ին սկսվել է Գերմանիայի ներխուժումը Հարավսլավիա և Հունաստան։ Բուլղարիան տրամադրել էր իր տարածքը գերմանական զորքերի և ավիացիայի տեղավորման համար, սակայն բուլղարական ռազմային ուժերը չէին մասնակցում ռազմային գործողություններին[127]։ 1941 թվականի 19-20 ապրիլին, Գերմանիայի, Իտալիայի և Բուլղարիայի կառավարության միջև համաձայնագրի համապատասխան, բուլղարիայի բանակը մի մասն առանց պատերազմ հայտարարելու անցել են Հարավսլավիայի և Հունաստանի հետ սահմանները և Մակեդոնիայում ու Հյուսիսային Հունաստանում օկուպացրել են տարածքներ[128][129]։
1941 թվականի դեկտեմբերի 13-ին Բուլղարիան պատերազմ է հայտարարել Մեծ Բրիտանիային և ԱՄՆ-ին[130][131][132]։
1943 թվականի սկզբին գերմանացիները պահանջել են ավելի քան 48 հազար բուլղար հրեաների տեղահանմանը, բայց երկրի կառավարությունը չի իրականացրել այդ պահանջը հասարակության և եկեղեցու ցույցերի պատճառով, 1943 թվականին ցար Բորիս III-ը նույնպես դատապարտել է Գերմանիայի տեղահանման մասին պահանջը։
Այդ ժամանակ Բուլղարիան նացիստական Գերմանիային տվել է ավելի քան 11 343 հրեա, որոնք ապրում էին Բուլղարիայի կողմից օկուպացված տարածքներում։
1943 թվականին, Էլ Ալամեյնում (1942 թվականի հոկտեմբերի 23-ից մինչև նոյեմբերի 4)և Ստալինգրադում (1942 թվականի նոյեմբերի 19-ից մինչև 1943 թվականի փետրվարի 2) գերմանացիների պարտությունից հետո ցար Բորիսը սկսել էր հարաբերություններ գտնել ամերիկյան շրջանների հետ։ Դա Հիտլերի մոտ կասկածներ է առաջացրել։ Բորիսին պարզաբանումների համար կանչել են Հիտլերի շտաբ և 1943 թվականի օգոստոսի 28-ին, Սոֆիա վերադառնալու ժամանակ՝ մահացել է։
1944 թվականի մայիսի 18-ին ԽՍՀՄ-ի կառավարությունը Բուլղարիայի կառավարությունից պահանջել է դադարեցնել օգնություն ցուցաբերել գերմանական բանակին[133][134]։
1944 թվականի օգոստոսի 12-ին ԽՍՀՄ-ի կառավարությունը կրկին Բուլղարիայի կառավարությունից պահանջել է դադարեցնել օգնություն ցուցաբերել գերմանական բանակին[133][135]։
1944 թվականի օգոստոսի 26-ին Բագրյանովի կառավարությունը հայտարարել է Բուլղարիայի ամբողջական չեզոքության մասին և պահանջել է երկրից գերմանական զորքերի դուրս բերումը[136]։
1944 թվականի սեպտեմբերի սկզբին Բուլղարիան դադարեցրել է Գերմանիայի հետ հարաբերությունները[137]։
ԽՍՀՄ-ի կառավարությունը սեպտեմբերի 5-ին գնահատել է Բուլղարիայի կառավարության գործունեությունը որպես Գերմանիայի հետ համագործակցության շարունակում (1944 թվականի սեպտեմբերի 5-ի դրությամբ Բուլղարիայի տարածքում հաշվվում էին 30 հազար գերմանական զինծառայողներ[138]) և հայտարարել է, որ Բուլղարիայի հետ գտնվում է պատերազմական վիճակում[139]։
1944 թվականի սեպտեմբերի 8-ին Կարմիր բանակի զորքերը մուտք են գործել Բուլղարիայի տարածքը, և այդ օրվա գիշերը կոմունիստական ընդդիմությունը հեղաշրջում էր կատարել ընդդեմ կառավարության՝ սահմանելով Հայրենական ճակատի կառավարությունը։ 1944 թվականի հոկտեմբերի 28-ին Մոսկվայում ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի և ԽՍՀՄ ներկայացուցիչների կողմից ստորագրվել է Բուլղարիայի հետ հաշտության համաձայնագիրը։ Դրա համապատասխան, բուլղարական բանակի մի մասը Կարմիր բանակի հետ մասին մասնակցում էր Հարավսլավիայի, Հունգարիայի և Ավստրիայի գերմանական զորքերից տարածքների ազատման գործողություններում։ Գերմանացիների դեմ ճակատամարտներում զոհվեցին 33 000 բուլղար զինվոր[140][141]։
Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ցարի մահից հետո գահը ժառանգել է նրա վեցամյա որդի Սիմեոն II-ը։ Փաստացի պետությունը սկսում էին կառավարել նրա ռեգենտները։ Պատանի ցարի կառավարումը երկար չտևեց, և նա ընտանիքի հետ միասին ստիպված էր փախչել Եգիպտոս, իսկ հետո Իսպանիա, քանի որ 1946 թվականի սեպտեմբերի 15-ի հանրաքվեից հետո հռչակվել էր Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետությունը։
1947 թվականի փետրվարի 10-ին Բուլղարիան ստորագրել է Փարիզի հաշտության պայմանագիրը։
Հանրապետությունը զարգանում էր սոցիալիստական գծոմ մինչև 1989 թվականի վերջը, երբ երկիրը դուրս եկավ ԽՍՀՄ-ի կազմից[142]։
Ժամանակակից Բուլղարիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1989 թվականի նոյեմբերի 10-ին Բուլղարիայում սկսվել էին խորը տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումներ։ 1990 թվականի նոյեմբերի 15-ին երկիրը կոչվում է Բուլղարիայի Հանրապետություն։ 2004 թվականի ապրիլի 2-ին Բուլղարիան մտել է ՆԱՏՕ, իսկ 2007 թվականի հունվարի 1-ից՝ Եվրամիություն։
Բուլղարիայի պոստսոցիալիստական նախագահներն են եղել Պյոտր Ստոյանովը, Ռոսեն Պլևնելիևը, Գեորգի Պիրվանովը, Ժելյու Ժելևը, Պյոտր Մլադենովը։
1990-ականների կեսերին կառավարության գլուխում էին սոցիալիստները։ 2001-2005 թվականներին Բուլղարիայի վարչապետ է եսել նախկին ցար Սիմեոն II-ը, որը գլխավորում էր սեփական «Սիմեոն Երկրորդ» ազգային շարժում կուսակցությունը։
2005 թվականի հունիսի 25-ի խորհրդարանային ընտրություններում հաղթել է Բուլղարիայի կոալիցիան, որի հիմքն է կազմում Բուլղարիայի սոցիալիստական կուսակցությունը, նա 240-ից հավաքել էր 82 պատգամավորային մանդաթ և իրավունք էր ստացել կազմավորել նոր կառավարություն։ Սակայն, թեև սոցիալիստները խորհրդարանը բազմաքանակն էին, կառավարությունն իրենց ուժերով ամրացնել չկարողացան, քանի որ դրա համար նրանց պետք էր ևս 40 պատգամավորների աջակցությունը։ Կառավարությունը կազմավորվել էր այսպես կոչված «լայն կոալիցիայի» օգնությամբ՝ թուրքական փոքրամասնության Շարժում իրավունքի և ազատության համար կուսակցության և «Սիմեոն Երկրորդ» ազգային շարժման մասնակցությամբ։ Կառավարությունը գլխավորում էր Սերգեյ Ստանիշևը և այդ պաշտոնում է եղել 2005 թվականի օգոստոսից մինչև 2009 թվականի հուլիսը[143][144][145]։
2017 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթել է Բուլղարիայի եվրոպական զարգացման համար քաղաքացիների կուսակցությունը, որը ստացել է ձայների 33,54 %-ը։ Նրա առաջնորդ Բոյկո Բորիսովը գլխավորել է կոալիցիոն կառավարությունը, որում ընդգրկվել են նաև Միացյալ հայրենասերների ներկայացուցիչները։ Հիմնական ընդդիմադիր կուսակցությունները՝ Բուլղարիայի սոցիալիստական կուսակցությունը (27,93 %) և Իրավունքի և ազատության շարժումը (9,24 %)[146]։
Աշխարհագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
|
|
Բուլղարիան տեղակայված է հարավ-արևելյան Եվրոպայում, սահմանակցում է Ռումինիայի, Սերբիայի, Հյուսիսային Մակեդոնիայի, Հունաստանի, Թուրքիայի հետ և ողողվում է Սև ծովով։ Ռումինիայի հետ հյուսիսային սահմանն անցնում է Դանուբով մինչև Սիլիստրա։ Ընդհանուր առմամբ՝ Բուլղարիայի տարածքը կազմում է 110 550 կմ²[148][149][150]: Երկիրը տեղակայված է Սև ծովի արևմտյան ծովափին, հյուսիսում սահմանակցում է Ռումինիայի, հարավում՝ Հունաստանի և Թուրքիայի, իսկ արևմուտքում՝ Սերբիայի հետ։ Չնայած համեմատաբար փոքր չափսերին, Բուլղարիայի լանդշաֆտը բավականին բազմազան է։ Անգամ երկրի ոչ մեծ շրջաններում կարելի է միանգամից տեսնել հովիտներ, սարահարթեր, բլուրներ, լեռներ, ջրամբարներ, կիրճեր և խորը գետային հովիտներ։ Բուլղարիայի աշխարհագրական կենտրոնը գտնվում է Ուզանա շրջանում[10][11][151][152][153]։
Չնայած նրան, որ իր գոյության առաջին հարյուրամյակում պատմական իրադարձությունները հաճախ պատճառ են հանդիսացել Բուլղարիայի ազգային սահմանների փոփոխության համար, լանդշաֆտի բնական առանձնահատկությունները նրա սահմանների մեծ մասը սահմանել են 1944 թվականից հետո, բայց դրա հետ կապված մարդկանց ոչ մի խումբ չի կրել որևէ կարևոր տնտեսական դժվարություններ։ Մինչպատերազմյան Բուլղարիայում բնակիչների մեծ մասը եղել են էթնիկ բուլղարացիները, չնայած նրան, որ Բուլղարիան տարբեր ժամանակներում ապրել է բազմաթիվ գաղթեր։ Սահմաններից ոչ մեկը պաշտոնապես չի առարկվել 1991 թվականից հետո, սակայն ազգայնական տրամադրված բուլղարացիները շարունակում են համարել, որ Բուլղարիային պետք է պատկանի Մակեդոնիայի մի մասը, որն այսօր բաժանված է Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետության և Հունաստանի միջև[154][148]:
Բուլղարիայի սահամնների երկարությունը կամզում է 2 264 կմ[154]։ Գետային սահմանը հաշվվում է 680 կմ, իսկ սևծովյան ափը՝ 400 կմ, հարվային և արևմտյան սահմանները հիմնականում սահմանված են լեռնաշղթաներով։ Հյուսիսում սահմանակցում է Ռումինիայի, հարավում՝ Հունաստանի և Թուրքիայի, իսկ արևմուտքում՝ Սերբիայի և Հյուսիսային Մակեդոնիայի հետ։ Ռումինական սահմանն անցնում է Դանուբ գետի երկայնությամբ երկրի հյուսիս-արևելյան սահմանից 464 կմ երկարության վրա մինչև Սիլիստրա քաղաքը, իսկ հետո գնում է 136 կմ հարավ-արևմուտք։ Դանուբը բուլղարական կողմում իր սուր լանջերով և ռումինականում ցածրադիր ճահճացած մարզով Եվրոպայի գետային սահմաններից ամենատպավորիչներից մեկն է[155]։ Դոբրուդջայով անցնող սահմանի մի մասը վիճելի է եղել և մի քանի անգամ փոփոխվել է միջազգային պայմանագիրներով։ Այդ գործընթացում մեծ ազդեցություն են ունեցել բնիկները, որոնք ընտրել են այն կողմը, որտեղ գերադասել են ապրել։ Հարավային սահմաններն անցնում են Հունաստանով և Թուրքիայով, հունական սամանների երկարությունը կազմում է 491 կմ, իսկ թուրքական սահմանների երկարությունը՝ 240 կմ[156][148]:
Ռելիեֆ և տեղագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուլղարիայի ռելիեֆն անմիատարր է[157]։ Երկրի համեմատաբար ոչ մեծ տարածքում գտնվում են ցածրավայրեր, հարթավայրեր, բլուրներ, ցածր և բարձր լեռներ, մեծ քանակով հովիտներ և խորը կիրճեր[158]։ Բուլղարիայի տեղագրության գկխավոր առանձնահատկությունն է բարձր և ցածր լանդշաֆտի շերտերի հերթագայումը, որոնք անցնում են արևելքից արմուտք ամբողջ երկրի տարածքով։ Այդ շերտերը (կոչվում են գեոմորֆոլոգիական մարզեր) հյուսիս դեպի հարավում կրում են հետևյալ անվանումները՝ Ստորին դանուբյան հարթավայր, Ստարա Պլանինա, Վերին թրակիական հարթավայր և Ռիլա-Ռոդոպյան լեռնաշղթա։ Բուլղարիայում կան 3 լեռնային համակարգեր՝ Պիրին, Ռիլա և Ռոդոպներ[159]։ Սև ծովի մոտ գտնվող ամենաարևելյան մարզերը բլրավոր են, նրանք աստիճանաբար բարձրություն են հավաքածում դեպի արևմուտք, իսկ երկրի ծայր արևմտյան հատվածը բարձր լեռնային է։ Երկրի ավելի քան երկու երրորդը քիչ քան 600 մ բարձրությամբ հարթավայրեր, սարահարթեր և բլրավոր հողեր են։ Հարթավարյերը (200 մ-ից ցածր) կազմում են տարածքի 31 %-ը, սարահարթերը և բլուրները՝ 41 % (200-600 մ), ցածր լեռները՝ 10 % (600-1000 մ), միջին լեռները՝ 10 % (1000-1500 մ), և բարձր լեռները՝ 3 % (ավելի քան 1500 մ)։ Բուլղարիայի միջին բարձրությունը կազմում է 470 մ[160][161][162]։
Ստարա Պլանինան (Բալկանյան լեռներ) սկսվոււմ են Սերբիայում գտնվող Տիմոշկոյի հովտից և շարժվում են դեպի հարավ մինչև Բուլղարիայի կենտրոնա-արևմտյան հատվածում գտնվող Սոֆիական գոգահովիտ։ Այդտեղից լեռները հեռանում են դեպի արևելք մինչև Սև ծովը։ Ստարա Պլանին ունի մոտավորապես 600 կմ երկարություն և 30-50 կմ լայնություն։ Նրանց ամենաբարձր կետը գտնվում է Բուլղարիայի կենտրոնական հատվածում, որտեղ գտնվում է Բոտև լեռը՝ Բալկանյան լեռների ամենաբարձր կետը 2376 մ բարձրությամբ[163]։ Բալկանյան լեռներն աստիճանաբար ցածրանում են մինչև Սևծովյան ծովափի ժայռեր։ Ստարա Պլանինայում է Շիպկայի լեռնանցքը[164]։ Լեռները կտրատված են Իսկիր, Լուդա Կամչիա գետերի հովիտներով։ Զարգացած է կարստը։ Ծածկված են լայնատերև և ասեղնատերև անտառներով, մարգագետիններով։ Կան պղնձի, ցինկի, կապարի, երկաթի հանքավայրեր, հանքային աղբյուրներ։ Ստարա Պլանինայի և Սրեդնա Գորա լեռնային համակարգի միջև ընկած են ենթաբալկանյան տեկտոնական գոգհովիտները։ Հարավում և հարավ-արևմուտքում տարածվում են Ռիլա, Պիրին և Ռոդոպյան լեռները[165]։ Ռոդոպյանև Սրեդնա Գորա լեռների միջև, Մարիցա գետի երկայնքով տարածված է Վերին Թրակյան դաշտավայրը, որն ամենաբերրին է երկրում։ Բուլղարիայի սևծովյան ափերը ցածրադիր են, տեղ-տեղ՝ զառիթափ, կան շատ լողափեր[166][156][167][168][169]։
Համեմատաբար բարձր լեռները զբաղեցնում են Վերին թրակիական հարթավայրի, Սոֆիական գոգավորության և Հունաստանի հետ հարավային սահմանի միջև ընկած մարզը։ Երկրի արևմուտքում գտնվում են երեք լեռնաշղթա՝ Սոֆիայի դեպի հարավ ընկած Վիտոշան, հարավում Ռիլան և երևկրի հարավ-արևմտյան հատվածում Պիրինը[170][171]։ Դրանք համարվում են Բուլղարիայի և ամբողջ Բալկանյան թերակղզու համեմատաբար բարձր տեղագրական մարզ։ Ռիլա լեռնաշղթան իր մեջ ներառում է Մուսալա լեռը 2925 մ բարձրությամբ, որը Բալկանյան երկրների ամենաբարձր լեռն է։ Ռիլայի համակարգում կան ավելի քան 2600 մ բարձրությամբ մոտավորապես տասներկու այլ լեռներ[172]։ Ամենաբարձր լեռների համար բնորոշ են բացառիկ աղքատ ժայռեր և ծառերի շերտի վերևում գտնվող զատ լճեր[173]։ Ավելի ցածր գագաթները ծածկված են ալպիական մարգագետիններում։ Պիրին լեռնաշղթային բնորոշ են ժայռոտ գագթները և քարե լանջեր[174]։ Նրա ամենաբարձր գագաթը Վիհրենն է՝ 2915 մ բարձրությամբ՝ Բուլղարիայի բարձրությամբ երկրորդ գագաթը։ Արևելքում տեղակայված են Ռոդոպները, որի երկարությունը մոտ 240 կմ է, բարձրությունը՝ մինչև 2191 մետր (Դոլյամ Պերելիկ լեռ)։ Կազմված են կրաքարերից, ավազաքարերից, բյուրեղային և հրաբխային ապարներից։ Տարեկան տեղումները 650-1000 մմ են[175]։ Գետերը սահանքավոր են, ունեն հիդրոէներգետիկ մեծ պաշարներ։ Կան ՀԷԿ-երի կասկադներ և ջրամբարներ։ Հարավային լանջերը ծածկված են թփուտներով, մշտադալար կաղնու պուրակներով, հյուսիսային լանջերը՝ կաղնու, հաճարենու և ասեղնատերև անտառներով, 1800-2000 մետրից բարձր՝ մերձալպյան մարգագետիններով ու թփուտներով։ Կան երկաթի, քրոմի, բազմամետաղների հանքավայրեր, հանքային աղբյուրներ, բալնեոլոգիական և կլիմայական առողջարաններ։ Զարգացած է զբոսաշրջությունը[16][176]։
Գետեր և կլիմա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստարա Պլանինա բաժանում է Բուլղարիան երկու գրեթե հավասար գետային համակարգերի։ Մեծ համակարգն ապահովում է Բուլղարիայի հյուսիսային հատվածի ջրհավաքը, նրա հոսքը գնում է Սև ծով՝ գլխավոր կերպոս Դանուբ գետով։ Այդ համակարգն ընդգրկում է Ստորին դանուբյան հարթավայրը և տարածվում է 48-80 կմ։ Երկրորդ համակարգն Էգեյան ծովում համավաքում է Վերին թրակիական հարթավայրի, երկրի հարավի և հարավ-արևմուտքի բարձր լեռնային տարածքների մեծ մասի ջրհավաքը։ Բոլոր գետերից նավարկելի է Դանուբը, սակայն Բուլղարիայում շատ այլ գետեր և վտակներ հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրության և որպես ոռոգվող ջրի աղբյուրի մեծ ներուժ ունեն[177]։
Բուլղարիայի մակերեսը մեծ չէ, սակայն նրա կլիման բավականին բազմազան է։ Երկիրը գտնվում է չափավոր ցամաքային և միջերկրածովյան կլիմայական գոտիներում։ Բուլղարիայի լեռները և հովիտները բնական արգելքներ են օդային զանգվածներ համար, որը համեմատաբար կարճ տարածություններում եղանակում ստեղծում է խիստ հակադրություն։ Չափավոր ցամաքային կլիմայական գոտին մի քիչ մեծ է, քանի որ ցամաքային թեթև զանգվածները հեշտ հայտնվում են Դանուբի հարթավայրում։ Ցամաքային կլիմայի ազդեցությունն ավելի ուժեղ է ձմռանը, քանի որ առաջանում են ուժեղ ձյունատեղումներ. միջերկրածովային կլիմայի ազդեցությունն ավելի ուժեղ է ամռան ընթացքում, երբ չոր և տաք եղանակ է։ Բալկանյան լեռների արգելքի ազդեցությունը զգացվում է երկրի ամբողջ տարածքում, միջինում Բուլղարիայի հյուսիսում մեկ աստիճանով ցուրտ է և ստանում է 192 մմ ավելի տեղումներ, քան հարավային Բուլղարիան։ Քանի որ Սև ծովը բավական մեծ չէ, որ լինի երկրի եղամանակի վրա ազդեցության գլխավոր գործոնը, այն առավել ազդեցություն է թողնում միայն նրա ափի վրա։
Բուլղարիայի մեծ մասում բարեխառն է, ցամաքային, հարավում, Ստրումա և Մեստա գետերի հովիտներում անցումնային է Միջերկրածովայինի։ Լեռներում առկա է ուղղաձիգ կլիմայական գոտիականություն։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը հարթավայրերում -2 °C-ից 2,5 °C է, լեռներում՝ մինչև - 10,8 °C, հուլիսինը՝ համապատասխանաբար՝ մինչև 25,1 °C և մինչև 5,1 °C։ Տարեկան տեղումները ցածրադիր վայրերում 450-600 մմ են, լեռներում՝ 850-1300 մմ։
| Բուլղարիայի կլիմայական տվյալները | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ամիս | հունվ | փետ | մարտ | ապր | մայ | հուն | հուլ | օգոս | սեպ | հոկ | նոյ | դեկ | Տարի |
| Ռեկորդային բարձր °C (°F) | 25.8 (78.4) |
26.6 (79.9) |
35.7 (96.3) |
37.1 (98.8) |
38.8 (101.8) |
42.0 (107.6) |
45.2 (113.4) |
44.5 (112.1) |
41.9 (107.4) |
39.2 (102.6) |
36.5 (97.7) |
27.0 (80.6) |
45.2 (113.4) |
| Ռեկորդային ցածր °C (°F) | −38.3 (−36.9) |
−35 (−31) |
−30.2 (−22.4) |
−20.6 (−5.1) |
−15.6 (3.9) |
−12 (10) |
−8 (18) |
−9.8 (14.4) |
−14 (7) |
−17.8 (0) |
−27.4 (−17.3) |
−33.5 (−28.3) |
−38.3 (−36.9) |
| աղբյուր: Stringmeteo.com | |||||||||||||
Վարչական բաժանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
վարչական առումով Բուլղարիան բաժանվում է 28 մարզի (բուլղար․՝ област), որոնք բաժանվում են 264 համայնքի (բուլղար․՝ община)։ Համայնքների ղեկավարներն են քմեթերը[178][179]։ Մարզերում կենտրոնական պետական կառավարումը կատարում են մարզային կառավարիչները[148], որոնց նշանակում է Նախարարների Խորհուրդը[180][181]։ Համաձայն № 1059/2003 Եվրամիության ռեգլամենտի Բուլղարիայի տարածքը բաժանվում է առաջին կարգի երկու տարածաշրջանի և երկրորդ կարգի վեց տարածաշրջանների։ Նրանք վարչա-տարածքային միավորներ չեն, այլ միայն երկրի վիճակագրական գոտիներ են[21][182][183]։
- Բլագոևգրադի մարզ
- Բուրգասի մարզ
- Դոբրիչի մարզ
- Գաբրովոյի մարզ
- Հասկովոյի մարզ
- Կարջալիի մարզ
- Կյուստենդիլի մարզ
- Լովեչի մարզ
- Մոնտանայի մարզ
- Պազարջիկի մարզ
- Պերնիկի մարզ
- Պլևենի մարզ
- Պլովդիվի մարզ
- Ռազգրադի մարզ
- Ռուսեի մարզ
- Շումենի մարզ
- Սիլիստրայի մարզ
- Սլիվենի մարզ
- Սմոլյանի մարզ
- Սոֆիա քաղաք
- Սոֆիայի մարզ
- Ստարա Զագորայի մարզ
- Տարգովիշտեի մարզ
- Վարնայի մարզ
- Վելիկո Տիրնովոյի մարզ
- Վիդինի մարզ
- Վրաչայի մարզ
- Յամբոլի մարզ
Քաղաքականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարիան խորհրդարանական հանրապետություն է[17][184][185]։
Պետության ղեկավարը նախագահն է, որն ընտրվում է համընդհանուր և ուղղակի ընտրական իրավունքի հիման վրա՝ հինգ տարի ժամկետով[186][187][188]։
Օրենսդիր իշխանության մշտապես գործող բարձրագույն մարմինը Միապալատ Ազգային ժողովն է (240 պատգամավոր), որն ընտրվում է չորս տարի ժամկետով[189][190]։
Գործադիր մարմինը Նախարարների խորհուրդն է, որը բաղկացած է վարչապետից և նախարարներից[191][192][193][194][195]։
Սահմանադրական վերահսկողության մարմինը Բուլղարիայի Սահմանադրական դատարանն է, որը կարող է չեղյալ հայտարարել հակասահմանադրական օրենքներն ու դրույթները, դատարանի որոշումները բողոքարկման ենթակա չեն[196][197]։
Ընդհանուր իրավասության դատարանը բարձրագույն վճռաբեկ դատարանն է, վերաքննիչ դատարանները`վերաքննիչ դատարանները, առաջին ատյանի դատարանները՝ շրջանային դատարանները, դատական համակարգի ամենացածր մակարդակը` շրջանային դատարանները։ Գերագույն վարչական դատարանը որոշվում է պետական և տեղական կառավարման բոլոր մակարդակների ենթաօրենսդրությամբ։ Բարձրագույն դատական խորհուրդը որոշում է Բուլղարիայում դատարանի, դատախազության և հետաքննության մարմինների անհատական կազմը[198][199][200]։
Քաղաքական ուժերի ընթացիկ դասավորություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2017 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում հաղթել է Բուլղարիայի եվրոպական զարգացման համար քաղաքացիների կուսակցությունը, որը ստացել է ձայների 33,54 %-ը[201][202]։ Նրա առաջնորդ Բոյկո Բորիսովը գլխավորել է կոալիցիոն կառավարությունը, որում ընդգրկվել են նաև Միացյալ հայրենասերների ներկայացուցիչները։ Հիմնական ընդդիմադիր կուսակցությունները՝ Բուլղարիայի սոցիալիստական կուսակցությունը (27,93 %) և Իրավունքի և ազատության շարժումը (9,24 %)[146][203][204]։
Արհմիություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամենամեծ պրոֆկենտրոնը Բուլղարիայի անկախ արհմիությունների կոնֆեդերացիան է[201][202][203][205]։
Արտաքին քաղաքականություն և զինված ուժեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուլղարիայի արտաքին կողմնորոշումը շատ դեպքերում համընկնում է եվրոպական և Հյուսիսատլանտյան քաղաքականության հիմնական ուղղությունների հետ։ Բուլղարիան Եվրոպական Միության (2007 թվականի հունվարի 1)[206], ՆԱՏՕ-ի (2004 թվականի ապրիլի 20)[207], Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (1996 թվականի դեկտեմբերի 1) և Միավորված ազգերի կազմակերպության (1955 թվականի դեկտեմբերի 14) անդամ է[208][209]։
1975 թվականի օգոստոսի 1-ին Բուլղարիայի Հանրապետությունը Հելսինկիում ստորագրել է ԵԱՀԿ եզրափակիչ ակտը և դարձել Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցություն կազմակերպության 35 հիմնադիրներից մեկը։ 2004 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը ԵԱՀԿ նախագահն էր[210]։
1885 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն պաշտոնապես ճանաչեց բուլղարական կարմիր խաչի ընկերությունը, իսկ 1948 թվականից Բուլղարիան Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության անդամ է։ 2008 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը պարտավորվել է աշխատել Հազարամյակի զարգացման նպատակներին հասնելու համար։
2007 թվականի հունվարի 1-ին Բուլղարիայի Հանրապետությունը ստորագրել է Շենգենյան համաձայնագիր, որը չեղյալ է համարում Եվրոպական Միության քաղաքացիների համարանձնագրային և մաքսային հսկողությունը, բայց Բուլղարիայի քաղաքացիները շարունակում են դուրս մնալ Շենգենյան գոտուց։ Բուլղարիան Շենգենյան գոտու լիիրավ անդամ է դարձել 2011 թվականի մարտի 27-ին[211]։
2007 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը միացավ քաղաքակրթության դաշինքի Ընկերների խմբին։ Այս խմբին իր մասնակցությամբ Բուլղարիան աջակցում է միջմշակութային երկխոսության հարցերով տարածաշրջանային համագործակցության զարգացմանը[212]։ 1996 թվականին Բուլղարիայի Հանրապետությունը ստորագրել է Վասենաարական համաձայնագրերը, որոնք նախատեսում են մասնակից երկրների միջև տեղեկատվության կամավոր փոխանակում՝ համաձայնագրին կից ցուցակներում նշված երկակի կիրառման ապրանքների և տեխնոլոգիաների մատակարարման կամ երրորդ երկրներ մատակարարումների մերժման վերաբերյալ։ Բուլղարիան ստորագրել է միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիրը և հանդիսանում է միջուկային մատակարարների խմբի և Ցանգերի կոմիտեի անդամ[213][214]։
Բուլղարիայի զինված ուժերը Բուլղարիայի Հանրապետության զորքերի ամբողջություն են, որոնք նախատեսված են պետության ազատության, անկախության և տարածքային ամբողջականության պաշտպանության համար[215][216][217][218]։ Զինված ուժերը կազմված են հետևյալ զորատեսակներից[219][220][221][222][223].
- Բուլղարիայի ցամաքային զորքեր[224]
- Բուլղարիայի ռազմածովային ուժեր
- Բուլղարիայի ռազմաօդային ուժեր[225][226]
Դրանք ներառում են նաև այլ զինված կազմավորումներ[227][228][229].
- Ռազմական ոստիկանություն
- Զինվորական տեղեկատվության ծառայություն
- Զինվորական տեղագրության ծառայություն
- Կապի և հաղորդակցության ծառայություններ
- Ուսումնառազմական կենտրոններ
- Ազգային գվարդիայի մաս[230]
- Զինված ուժերի պահեստազոր[231]
2007 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Բուլղարիան վերացրեց զինծառայությունը և ամբողջությամբ դարձավ պրոֆեսիոնալ բանակ։ Մինչ այդ Բուլղարիայի զինված ուժերում ժամկետային ծառայությունը 24 ամիս էր[232], բարձրագույն կրթություն ունեցող զորակոչիկները ծառայում էին ընդամենը 6 ամիս[233][234]։ 2011 թվականի սկզբի դրությամբ Բուլղարիայի զինված ուժերը կազմում էին 31,315 կանոնավոր բանակի անձնակազմ և 303 հազար պահեստազորի, ևս 34 հազարը ծառայում էին այլ ռազմականացված ուժերում (12 հազարը սահմանային զորքերում, 4 հազարը՝ անվտանգության ոստիկանությունում և 18 հազարը որպես երկաթուղային և շինարարական զորքերի մաս[235][236][237]։ Զինված ուժերի բյուջեն կազմում է 1,23 միլիարդ լյով (ՀՆԱ-ի 1,74 %-ը)[238][239][240]։
Տնտեսություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուլղարիան միջին զարգացած ինդուստրիալ-ագրարային պետություն է[243][244]։
Առավելություններ` հաջող անցել է առևտրային տնտեսության[245]։ Ցածր գործազրկություն(2,4 %)[246]: Եվրամիության միակ շուկայի երկիր անդամ[247][248]։ Տնտեսական աճի համեմատաբար բարձր տեմպեր (Եվրամիության միջինից բարձր), և ցածր պետական պարտք (Եվրամիության միջինից ցածր)։ Նաև համեմատաբար էժան, և լավ կրթված աշխտող ուժ։ Գործազրկության մակարդակի խիստ նվազման և աշխատող ուժի պակասության պայմաններում, 2019 թվականի դրությամբ աշխատավարձի բարձրացումը չի զսպվում տնտեսական աճի տեմպերի դանդաղացմամբ[249]։
Թույլ կողմեր՝ Հումքային աղքատ բազա։ Ուժեղ կոռուպցիա[250][251][252]։ Դանդաղ առաջադիմող առևտրային բարենորոգումներ։ Գիտա-հետազոտական և փորձա-կոնստրուկտորական և ինֆրակառուցվածքի մեջ ներդրումների փոքր ծավալ[253][254]։ Ամենամեծ խնդիրը (ինչպես Եվրամիության այլ երկրներում), որն ամեն տարի մեծանում է աշխատունակ բանվորական ուժի պակասը, և թոշակառուների քանակի աճն է՝ կապված ցածր ծնելիությամբ և բնակչության բարձր արտագաղթավ Եվրամիության ավելի հարուստ երկրներ, որն իր հերթին գործատուներին ստիպում է աշխատողների ավելի բարձր վճարել՝ բերելով աշխատավարձի արհեստական բարձրացմանը, որը բերում է արտադրողականության և աշխատավարձի չափսի միջև հավասարակշռության խախտման[255][256]։
Բուլղարիայի տնտեսությունը 1990-ական թվականներին ընթացքում ապրել է ոչ քիչ դրամատիկ պահեր[257][258]։ Սոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցության արձակումից և սոցիալիստական նախկին երկրների հետ տնտեսական կապերի թուլացումից հետո երկրի տնտեսությունը ճգնաժամ է ապրել[259][260][261]։ Բացի դրանից բուլղարական տնտեսության վրա բացասական էին ազդել պաժամիջոցները, որոնք մտցվել էին ընդդեմ Հարավսլավիայի և Իրաքի[262]։ Գործազրկության հետ կապված՝ 1995 թվականի հուլիսի 5-ին տեղի է ունեցել ազգային արժույթի անվանափոխում. նոր լևը փոխարինում էր 1000 հներին[263][264][265]։
Բնակչության կենսամակարդակը բավականին ցածրացել էր, և միայն 2004 թվականին երկիրը կարողացավ հասնել 1989 թվականի մակարդակին[266][267]։
Բարենորոգումները բերում էին տնտեսության կայունացմանը, արդյունաբերության և երկրի օտարերկրյա ներդրումների հոսքի բարձրացմանը[268][269]։ Եվրոպական հանձնաժողովը 2002 թվականին ճանաչել է Բուլղարիան առևտրային տնտեսությամբ երկիր՝ դրանով ճանաչելով առևտրային բարենորոգումների անցկացման մեջ կառավարության հաջողությունները[270][271]։ Բուլղարիայում դիտարկվում էր բացասական վճարային հաշվեկշիռ (2007)։ Ցածր տոկոսային կողմնորոշումն ապահովում էր օտարերկրյա կապիտալի հոսքը[272][273]։ Մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքը գնողունակության համարժեքությամբ 2007 թվականին կազմել էր Եվրամիության այլ երկրների համեմատ միջին մակարդակի ընդամենը մեկ երրորդ մասը, այն ժամանակ երբ անվանական համախառն ներքին արդյունքը կազմում էր մոտավորապես 13 %[274][275]։ 2008 թվականի հունվարի 1-ին քաղաքացիների բոլոր շերտերի համար եկամտահարկը գանձվում էր 10 % կոպարով։ Դա աշխարհում ամենացածր կոպարներից մեկն է և Եվրամիությունում ամենացածրը[276]։ 2009 թվականի դրությամբ՝ «Eurostat» եվրոպական վիճակագրական գործակալության անալիտիկները Բուլղարիան անվանեցին աշխարհի «ամենաէժան» երկրներից մեկը, որում ապրելն արժենում էր 49 %-ով ցածր, քան Եվրոպայի այլ երկրներում[277]։ Բուլղարիայում 2018 թվականին ամենացածր աշխատավարձը կազմել է 510 լև (260 եվրո)։ 2018 թվականի դրությամբ՝ Բուլղարիայում միջին աշխատավարձը կազմել է 1123 լև (574 եվրո)։ 2019 թվականի հունվարի 1-ին ամենացածր աշխատավարձը կազմել է 560 լև (մոտ 586,34 եվրո)[278]։ Կեյցի ինդեքսը (երկրում ամենացածր և ամենաբարձր աշխատավարձերի հարաբերակցությունը) Բուլղարիայում 2019 թվականին (միջինը՝ 1135 լև և ամենացածրը՝ 560 լև[279][280]) կազմել է մոտավորապես 49 %։
Երկրի ազգային արժույթը բուլղարական լևն է[281]։ Ազգային տարադրամի աջակցության համար Բուլղարիան օգտագործում է Տարադրամային խորհրդի ռեժիմը, որտեղ բուլղարական լևի փոխարժույթը կապված է եվրոյի փոխարժույթի հետ[282]։ Գործազրկության մակարդակի անկայությունը հարցի տակ է դնում երկրի միացումը եվրագոտուն։ Բուլղարական կառավարությունը 2010 թվականը պլանավորում էր փոխարինել լևը եվրոյի[283]։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Բուլղարիան, ինչպես նաև Խորվաթիան, Լեհաստանը, Չեխիան և Հունգարիան հրաժարվել էին եվրո անցնելու ժամկետի սահմանումից[284][285][286][287]։
Տրանսպորտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տրանսպորտը Բուլղարիայում համարվում է Բուլղարիայի տնտեսության հիմնական ճյուղերից մեկը։ Բուլղարիայում լավ զարգացած են տրանսպորտի բոլոր տեսակները՝ ցամաքային, ջրային, օդային, խողովակաշարային և այլն։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ունի իր սեփական ինֆրակառուցվածքը և կարգավորվում է հատուկ օրենքով[288][289]։
Ավտոմոբիլային տրանսպորտը համարվում է ուղևորային և բեռի տրանսպորտի ամենաարագ և ամենատարածված տեսակը։ Երկրում օգտագորվծում են 19 611 կմ ճանապարհներ, որոնցից 418 կմ-ը՝ ավտոմայրուղիներ, 3015 կմ-ը՝ առաջին կարգի ճանապարհներ, 41 958 կմ-ը՝ երկրորդ կարգի ճանապարհներ, 11 689 կմ-ը՝ երրորդ կարգի ճանապարհներ և 294 կմ-ը՝ սայլուղիներ։ Ճանապարհային ցանցի խտությունը կազմում է 336 կմ/1000 կմ²[290][291]։
Երկաթուղային տրանսպորտը Բուլղարիայում համարվում է ուղևորային և բեռի ամենաէժան տրանսպորտը։ Գլխավոր փոխադողը համարվում է Բուլղարիայի պետական երկաթուղիները՝ Български Държавни Железници, որը ենթարկվում է Տրանսպորտի նախարարությանը։ Երկաթուղային ցանցը լավ զարգացած է և ծածկում է երկրի տարածքի մեծ մասը[292]։ 2012 թվականին բոլոր երկաթուղային ճանապարհների երկարությունը կազմել է 6938 կմ, որոնցից 3048 կմ-ը (43,9 %) համարվում են միագիծ, 1941 կմ-ը (28 %)` երկգիծ, 125 կմ-ը (1,8 %)՝ նեղուղի, ռելսերի միջև 760 մմ տարածությամբ։ Կայարանների միջև երկաթուղագծի երկարությունը կազմում է 1824 կմ (26,3 %)[293][294]։ Բուլղարիան սահմանակից պետությունների շատերի՝ Ռումինիայի, Սերբիայի, Հունաստանի և Թուրքիայի հետ ունի երկաթուղային կապ, բայց կապված չէ Հյուսիսային Մակեդոնիայի հետ, քանի որ հյուսիսմակեդոնյան կողմն իր տարածքում մոտ մեկ դար չի կառուցում 34 կմ երկաթուղային ճանապարհ[295][296]։
Օդային տրանսպորտի հիմքն են կազմում միջազգային ուղևորափոխադրումները[297]։ Բեռային թռիչքների բաժինն ավելի քիչ է[298]։ Երկրում ներքին օդային փոխադրումներն ավելի շատ են ամռանը, մայրքաղաք Սոֆիայի օդանավակայաններից դեպի երկրի սևծովյան ափ՝ Վառնա և Բուրգաս[299]։ Երկրում կան 8 հիմնական օդանավակայաններ[300][301]։
Ջրային տրանսպորտը խոշոր միջազգային ապրանքափոխանակության համար ունի մեծ նշանակություն։ Ներքին ջրային հաղորդակցությունը չնչին է։ Երկիրը միջազգային կրուիզային ճանապարհորդությունների զարգացման մեծ ներուժ ունի, բայց զբոսաշրջության այդ ուղղությունը դեռ բավականին զարգացած չէ։ Գետային տրանսպորտի համար Բուլղարիայում միակ գետը Դանուբն է[302][303][304]։ Ռումինիայի հետ սահմանի մեծ մասն՝ 470 կմ-ը, անցնում է Դանուբ գետով, այդ իսկ պատճառով լավ զարգացած են լաստանավերով ուղևորային և ապրանքային հաղորդակցումը։ Բուլղարիայի ամբողջ արևելյան սահմանը, 378 կմ, գտնվում է Սև ծովում[305]։ Այդտեղից Բոսֆորի նեղուցով կարելի է դուրս գալ Մարմարա ծով, իսկ հետո Դարդանելի նեղուցով՝ Միջերկրական ծով։ Ջրային տրանսպորտով փոխադրումները հիմնականում անցկացվում են Վառնայի և Բուրգասի նավահանգիստներով[306]։
Խողովակաշարերի կառուցումը և շահագործումը ժամանակակից Բուլղարիայի արտաքին քաղաքականության ամենաբարդ խնդիրներից է[307]։ Աշխարհագրորեն երկիրը գտնվում է Բալկանյան թերակղզու կենտրոնում և խողովակաշրերի անցկացմամբ նրա շրջանցումը համարվում է բարդ տեխնիկական և թանկ տնտեսական։ Բուլղարիայում բախվում են Եվրամիության, ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի տնտեսական և Աշխարհաքաղաքական հետաքրքրությունները[308][309][310]։
Փոստ և համացանց
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուլղարական փոստն ունի կենտրոնական վարչությունը և 28 տարածքային մասնաճյուղեր։ Վերջիններս իրենցից ներկայացնում են մարզային փոստային կայաններ՝ Բուլղարիայի յուրաքաչյուր մարզում մեկ հատ։ Բացի դրանից երկրում գործում է հատուկ մասնաճյուղ «Բուլղարական ֆիլատելիա և դրամագիտություն»[311]։ Բուլղարական փոստի տնօրինության տակ են գտնվում 2981 փոստային բաժանմունքներ, որոնցից 632-ը գտնվում են քաղաքներում, 972-ը՝ ավելի քան 800 մարդ բնակչության գյուղերում, 1171-ը՝ 200-800 մարդ բնակչության գյուղերում և 206-ը՝ քիչ քան 200 մարդ բնակչության գյուղերում։ Մեկ փոստային բաժանմունքը քաղաքներում միջին սպասարկում է 9905 մարդու և գյուղերում 974 մարդու՝ մոտավորապես 37 հազար կմ² տարածքի վրա[312]։ Բուլղարական փոստը սպասարկում է 5286 փոստարկղեր, որոնցից 1947-ը՝ քաղաքներում և 3339-ը՝ գյուղերում[313][314][315][316]։
Համացանցը Բուլղարիայում լայնորեն տարածված է, 2011 թվականի պաշտոնական տվյալներով` բնակչության 54,1% քաղաքաբնակներ և 18,1 % գյուղաբնակներ օգտագործում են անհատական համակարգիչ, իսկ 51,4 % և 16,4 % հնարավորություն ունեն մուտք գործել Համացանց[317][318]։
2009 թվականից Բուլղարիայի Հանրապետությունը պետական մակարդակով զարգացնում է իր «Զարգացման լայնաշերտը հնարավորության ազգային ռազմավարությունը»[319]։ Բուլղարիայի ազգային դոմենը .bg-ն է[320], որը գործում է 1991 թվականից[321][322]։
Հասարակական և պետական հարցերը, որոնք վերաբերվում են Բուլղարիայի Համացանցային կապին, որոշվում է տրանսպորտի և կապի նախարարության կողմից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների և հաղորդագրությունների միջոցով[323][324][325]։ Պետական վարչակազմի՝ էլեկտրոնային փաստաթղթերի հետ աշխատանքը, բնակչությանը էլեկտրոնային եղանակով վարչական ծառայությունների տրամադրումը, պետական կառավարման մարմինների միջև էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառությունը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային կառավարման մասին» օրենքով[326][327][328]։ Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության հավաստիությունը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային փաստաթղթի և էլեկտրոնային ստորագրության մասին» օրենքով[329]։ Էլեկտրոնային առևտուրը կարգավորվում է «Էլեկտրոնային առևտրի մասին» օրենքով[330]։
Հասարակական հարաբերությունները, որոնք կապված են էլեկտրոնային հաղորդագրությունների հետ, կարգավորվում են «Էլեկտրոնային հաղորդագրությունների մասին» օրենքով[331]։ Այս օրենքի համաձայն՝ Համացանց-պրովայդերները և կապի օպերատորները պետք է պահպանեն տրաֆիկի կանոնները՝ ամսաթիվը, ժամը և կապի տևողությունը, վայրը, թղթակիցը և այլն, իրենց բաժանորդների բոլոր կապերի մասին՝ առնվազն մեկ տարով[332]։ Դատարանի որոշմամբ այդ տվյալները կարող են տրամադրվել Բուլղարիայի պետական անվտանգության ծառայությանը (ԴԱՆՍ), Բուլղարիայի ներքին գործերի նախարարությանը և Բուլղարիայի Ազգային հետախուզական ծառայությանը ծանր հանցագործություններ (որոնք պատժվում են 5 և ավելի տարիների ազատազրկմամբ), համակարգչային հանցագործություններ բացահայտելու և մարդկանց որոնելու համար[333]։ Համացանց-պրովայդերները և կապի օպերատորները Բուլղարիայում իրավունք չունեն ձայնագրելու այն տեղեկությունները, որոնցով փոխանակվում են իրենց բաժանորդները՝ առանց վերջիններիս անձնական համաձայնության[334][335]։
Խորհրդային Բուլղարիայի նախարարների խորհրդի № 232/28.09.2009 թ. որոշմամբ ստեղծվել է «Էլեկտրոնային ցանցի հաղորդագրությունների և տեղեկատվական համակարգերի» գործադիր գործակալություն (բուլղար․՝ Изпълнителна агенция «Електронни съобщителни мрежи и информационни системи»)[336][337][338]: Գործակալությունը մշակում, աջակցում և ղեկավարում էր էլեկտրոնային ցանցերի հաղորդագրությունները (ԷՑՀ) ազգային անվտանգության, կենտրոնական իշխանության մարմինների, տարածքային և տեղական ինքնակառավարման համար և ապահովում է երկիրը կառավարելու համար էլեկտրոնային հաղորդագրությունների փոխանցումը բնական աղետների և վթարների ժամանակ[339][340][341][342][343]։
Բնակչություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուլղարիայի Հանրապետության ժողովրդագրությունը վերահսկվում է Բուլղարիայի Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի կողմից։ Բուլղարիան ունի բնակչության զարգացվածության շատ բարձր մակարդակ՝ 0.782[6]։ Այն 2012 թվականի ցուցանիշներով գտնվում է 57-րդ հորիզոնականում ամբողջ աշխարհում և պահում է 38-րդ հորիզոնականը Newsweek-ի այն երկրների ցանկում, որ ամենահարմարն են ապրելու համար[9][344][345][346]։
2016 թվականի դեկտեմբերի 31-ի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 6 999 908[347][348][349]։
2011 թվականի Բուլղարիայի բնակչության պաշտոնական մարդահամարի արդյունքների համաձայն՝ 2011 թվականի փետրվարի 1-ին Բուլղարիայի բնակաչությունը կազմել է 7 365 570 մարդ, որոնցից՝ 51,3 %-ը՝ կանայք և 48,7 %-ը՝ տղամարդիկ[350][351]։ Քաղաքաբնակների թիվը կազմում է 72,5 %, իսկ գյուղաբնակների՝ 27,5 %[352][353]:
2001 թվականից մինչև 2011 թվականը երկրի բնակչությունը նվազել է 564 331 մարդով՝ -0,7 % միջին տարեկան աճով[354][355][356]։
Երկրի բնակչության 19,6 %-ն ունի բարձրագույն կրթություն, 43,4 %-ը՝ միջնակարգ, 23,1 %-ը՝ հիմնական, 7,8 %-ը՝ տարրական, 4,8 %-ը՝ չավարտված տարրական և 1,2 %՝ երբեք դպրոց չեն հաճախել[357][358]։
Քաղաքների 54,1 % և գյուղերում 18,1 % տներում կան անձնական համակարգիչներ, իսկ 51,4 % և 16,4 % համապատասխանաբար՝ մուտք համացանց[354][359][360]։
Բուլղարիայի բնակչության առաջադեմ նվազումը խոչընդոտում է տնտեսական աճի և բարեկեցության բարելավմանը, և բացասական հետևանքների մեղմացման համար ձեռնարկված կառավարման միջոցները չեն լուծում խնդրի էությունը[361][362]։ 2017-2021 թվականների կառավարության ծրագիրն առաջինն է, որի նպատակն է վերացնել միտումը[363][364][365]։ Ծրագիրը նաև սահմանում է այդ նպատակին հասնելու առաջնահերթ միջոցները` ծնելիության բարձրացման միջոցառումները, նվազեցնել երիտասարդության արտագաղթը, և մշակել ժամանակակից ներգաղթի քաղաքականության իրականացման կարգավորիչ և ինստիտուցիոնալ կարողություն` բուլղարական բիզնեսի կարիքների համար[366]։
Բուլղարացիների մեծամասնությունը բնակվում են ուրբանիզացված տարածքներում[367][368]։
- Ուրբանիզացված բնակչություն։
5,338,261 կամ բնակչության 72.5% (2011 թվականի մարդահամար) - Գյուղական բնակչություն։ 2,026,309 կամ 27.5%
- Ուրբանիզացիայի տոկոսը։ -0.3% (2005-10)[369]
Էթնիկ խմբեր և նրանց լեզուներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]| էթնիկ խումբ |
բնակչության մաս |
լեզու | |||||
| բուլղարերեն | թուրքերեն | գնչուերեն | ռումիներեն | ռուսերեն | ուկրաիներեն | ||
| բուլղարներ | 84,8 | 99,4 | 0,3 | 0,1 | 0,01 | 0,07 | 0,005 |
| թուրքեր | 8,8 | 3,2 | 96,6 | - | - | 0,002 | - |
| գնչուներ | 4,9 | 7,5 | 6,7 | 85 | 0,6 | 0,005 | - |
| ռուսներ | 0,15 | 1,9 | 0,08 | - | - | 96,8 | 0,2 |
| ուկրաինացիներ | 0,03 | 1,9 | - | - | - | 24,3 | 72,5 |
Կրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ Բուլղարիայի սահմանադրության՝ Բուլղարիայի պետական կրոնն օրթոդոքս քրիստոնեությունն է։ Վերջին երկու մարդահամարների ընթացքում հիմնական կրոնը և աշխարհիկ կյանքը, որը նույնպես տարածված է Բուլղարիայում, նշված են աղյուսակում[371][372]։ Ուշագրավ է այն փաստը, որ 2011 թվականի մարդահամարի ժամանակ բնակչության մեկ հինգերորդը հրաժարվել է այս հարցին պատասխանելուց[373][374][375]։
2001[376] 2011[377] Օրթոդոքս քրիստոնեություն 82.6% 59.4% Մուսոլմանություն 12.2% 7.8% (7.4 % սունի, 0.4 % շիա) Կաթոլիկներ 0.6% 0.7% Բողոքականներ 0.5% 0.9% Այլ 0.2% 0.15% Ոչ մեկը 3.9% 9.3% Առանց արձագանքի - 21.8 %
Առողջապահություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2014 թվականին Բուլարիայում ծնունդը 1000 բնակչին կազմել է 9, մահացությունը՝ 14[378]: Կյանքի Միջին տևողությունը 74 տարի է[14][378]։ Ժողովրդական իշխանության տարիներին Բուլղարիայում իսպառ վերացվել են մալարիան, հետադարձ և բծավոր տիֆերը, պոլիոմիելիտը, բավականին պակասել՝ որովայնային տիֆը, դիֆթերիան, պապատաչի տենդը, մանկական վարակիչ հիվանդությունները։ Համաշխարհային հռչակ են վայելում Բուլղարիայի Բարեկամություն, Ոսկե Ավազներ, Արևային ափ, Նեսեբիր, Բորովեց, Քյուսթենդիլ, Տուզլա առողջարանները[379][380][381][382]։
Կրթություն և գիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].jpg)
Բուլղարիայի առաջին դպրոցները բացվել են 9-րդ դարում, լուսավորիչներ Կյուրեղ և Մեթոդիոսի աշակերտների կողմից։ 13-14 դարերում հիմնվել են վանական բարձր տիպի դպրոցներ, որտեղ բացի աստվածաբանությունից ավանդում էին փիլիսոփայություն և բանասիրական գիտություններ։ Առաջին աշխարհիկ դպրոցը բացվել է 1835 թվականին Գաբրովոյում։ 1888 թվականին Սոֆիայում հիմնվեկ է առաջին բարձրագույն դպրոցը։ 1947 թվականից պարտադիր է դարձել 7-15 տարեկան երեխաների ուսուցումը, 1959 թվականից՝ 8-ամյա կրթությունը։ Գործում էր 26 բուհ, այդ թվում Աոֆիայի Կլիմենտ Օխրիդսկու անվան համալսարանը, էլեկտրատեխնիկական, բժշկական, տնտեսագիտական, գյուղատնտեսական, լեռնաերկրաբանական, քիմիական-տեխնոլոգիական, ինժեներա-շինարարական ինստիտուտները։ Հարուստ գրաֆոնդ ունի Կյուրեղ և Մեթոդիոսի անվան ժողովրդական գրադարանը (Սոֆիա)։
Կրթությունը Բուլղարիայում ունի աշխարհիկ բնույթ։ Կրթությունը պետական և համայնքային դպրոցներում համարվում է անվճար։ Բուլղարիայում դպրոցական կրթությունը պարտադիր է 7-ից մինչև 16 տարեկան անձանց համար[383]։ Դիպլոմներն, որոնք տրվում են բուլղարական կրթական հաստատությունների կողմից 2007 թվականի հունվարի 1-ից հետո (Բուլղարիայի միացումը Եվրամիությանը), ընդունվում են Եվրամիության բոլոր երկրներում[384]։
Բուլղարերենը մանկապարտեզներում և դպրոցներում պաշտոնական լեզու է[385]։ Դպրոցներում ուսումը գրական բուլղարերենի յուրացման համար պայմաններ է ստեղծում։ Աշակերտները, որոնց համար բուլղարարենը հարազատ չէ, պետության պաշտպանության և վերահսկողության ներքո համայնքային դպրոցներում իրավունք ունեն սովորել իրենց ազգային լեզուն[386][387]։
Բուլղարիայի դպրոցական կրթությունը կարգավորվում է «Ժողովրդական կրթության մասին օրենքով» և բաժանվում է ըստ մակարդակների[388]՝
- հիմնական կրթություն
- տարրական կրթություն՝ 1-ից մինչև 4-րդ դասարան,
- մինչգիմնազյան կրթություն՝ 5-ից մինչև 7-րդ դասարան,
- միջնակարգ կրթություն
- գիմնազիական կրթություն՝ 8-ից մինչև 12-րդ դասարան։
Միջնակարգ կրթությունը ձեռք է բերվում 12-րդ դասարանի հաջող ավարտումից և սահմանված քննությունների հաջող հանձնումից հետո[389][390][391]։
Բուլղարիայում դպրոցային կրթության կարգավորումն ըստ նախապատրասման բովանդակությամբ բաժանվում է[392][393]՝ 1) ընդհանուր՝ հանրակրթական նվազագույն և ըստ հնարավորության պրոֆիլային նախապատրաստում։ Բուլղարիայի ընդհանուր կրթությունն անցկացվում է 1-ից 12 դասարաններում։ 2) պրոֆեսիոնալ՝ հանրակրթական նվազագույն և պրոֆեսիոնալ որակավորում պետական կրթական պահանջների համապատասխան[394][395]։
Բուլղարիայի բարձրագույն դպրոցներն ակադեմիորեն ինքնավար են։ Ակադեմիական ինքնավարությունն արտայտվում է ինտելեկտուալ ազատ ակադեմիական ընդհանրությամբ և ստեղծագործական բնության կրթական, հետազոտական և գեղարվեստա-ստեղծագործական ընթացքով, որոնք բարձրագույն հաստատությունների համար բարձրագույն արժեքներ են։ Բուլղարիայի բարձրագույն կրթությունը կարգավորվում է «Բարձրագույն կրթության մասին օրենքով»[396][397]։
Բուլղարիայի բարձրագույն դպրոցները կարող են լինել պետական և մասնավոր։ Բարձրագույն դպրոցները Բուլղարիայում բացվում, կազմավորվում և փակվում են Բուլղարիայի Ազգային Ժողովի որոշմամբ, որոնք հրատարակվում են Բուլղարիայի պետական թերթում[398][399]։
Բուլղարիայի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների տեսակներ[400]՝
- Համալսարանները սովորեցնում են մասնագիտությամբ ոչ քիչ, քան գիտության 4 հիմնական ոլորտների 3-ում։ Նրանք պետք է ունենան պրոֆեսորային ակադեմիական կազմով մշտական աշխատանքային պայմանագրով և դիպլոմավոր դեմքերը կարդում են կրթության դասախոսական նյութի քիչ քան 70 %-ը։ Համալսարանները ներկայացնում են պրոֆեսոնալ որակավորումների ուսուցում «բակալավր, մագիստրոս և դոկտոր»,
- Մասնագիտացված բարձրագույն ուսումնարաններն իրականացնում են գիտա-հետազոտական կամ գեղարվեստա-ստեղծագործական գործունեսություն և ուսուցում են ացնկացնում գիտության չորս հիմնական ոլորտներից մեկում,
- Քոլեջներն ուսուցում են իրականացնում կրթական-որակավորման «բակալավր» աստիճանի ձեռք բերման համար[401][402]։
Բուլղարիան ունի ուժեղ ավանդույթներ և զարգացման է գիտական հետազոտություններն այնպիսի ոլորտներում, որոնցից են մաթեմատիկան, ինֆորմատիկան, ֆիզիկան, բժշկությունը և դեղագործությունը[403]։ 2009 թվականի դրությամբ՝ Բուլղարիայում աշխատել են 47 համալսարան։ Գիտական հետազոտությունները հիմնականում անցկացվում են Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայի հաստատություններում[404][405]։
Բուլղարիան շարունակում է 1988 թվականին Անտարկտիդայի Լիվիգստոն կղզու վրա գտնող Սուրբ Կլիմեն Օխրիդսկու բազայում սկսած հետազոտությունները։
Մշակույթ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարիայի գրականությունը սկզբնավորվել է 9-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Բուլղարական հին գրականությունը (9-12 դարեր) եկեղեցա-ղիդակտիկական էր։ 14-րդ դարի վերջերից, օսմանյան լծի պայմաններում, գրականության զարգացումը մի քանի դարերի ընթացքում արգելակվել է։ 15-18 դարերում հայտնի էին բարոյախոսությունների ժողովածուները՝ «դամասկինները»։ 16-րդ դարի սկզբին լույս են տեսել բուլղարական առաջին տպագիր գրքերը։ Բուլղարիայի ազգային վերածնունդը (18-րդ դարի 2-րդ կես) նպաստել է գրականության զարգացմանը։ Ազգային գրականությունը ձևավորվել է 19-րդ դարի 50-70-ական թվականներին ազգային-ազատագրական պայքարի ժամանակաշրջանում։ Հրատարակվել են նշանակալից ստեղծագործություններ՝ նվիրված 70-ական թվականների ազգային-ազատագրական պայքարին։ 90-ական թվականներին քննադատական ռեալիզմի ծաղկման շրջանում ստեղծվել էին երգիծական գործեր։ Ռեալիստ գրողների ստեղծագործության հիմնական թեմաներից մեկն էր դարձել գյուղը։ Պոեզիայում գերիշխում էր քաղաքացիական քնարերգությունը։ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին է վերաբերում պրոլետարական գրականության ծնունդը։
Ճարտարապետություն և կերպարվեստ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ճարտարապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարիայի տարածքում պահպանվել են անտիկ և միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձանների մնացորդներ։ Օսմանյան լծից ազատագրվելուց հետո (1878) սկսվել են քաղաքաշինական ծավալուն աշխատանքներ (Սոֆիա, Պլովդիվ, Վառնա)։ Երկու համաշխարհային պատերազմների միջև ընկած շրջանում ճարտարապետությունը կրել է ֆունկցիոնալիզմի և կոնստրուկտիվիզմի որոշակի ազդեցություն։ Ժողովրդական իշխանության հաստատումից (1944) հետո ճարտարապետությունը ընթանում է նոր, սոցիալիստական ուղիով։ Մեծ չափեր են ընդունել քաղաքաշինական աշխատանքները։ Կառուցվել են արդյունաբերական կենտրոններ, ստեղծվել է Սոֆիայի կենտրոնի անսամբլը՝ հրապարակների համակարգով և Գ․ Դիմիտրովի դամբարանով։
Կերպարվեստ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արվեստի ազգային ռեալիստական դպրոցը սկսել է զարգանալ Բուլղական վերածննդի շրջանում և վերելք ապրել 1878-ից։ 20-րդ դարի 1-ին քառորդին հանդես են եկել մարտանկարիչներ և բնանկարիչներ, քաղաքական ծաղրանկարի և քանդակագործության վարպետներ։ Մի շարք գեղանկարիչներ և քանդակագործներ պատկերել են պրոլետարիատի պայքարը, նախադրյալներ ստեղծել սոցիալիստական ռեալիզմի արվեստի ձևավորման համար։ Բուլղարիայում ժողովրդա-դեմոկրատական իշխանության օրոք արվեստն ընթանում է սոցիալիստական ռեալիզմի ուղիով։ 1960-ական թվականների գեղանկարչությանը բնորոշ է հերոսական կերպարներ ստեղծելու, էքսպրեսիվ արտահայտչականության ու դեկորատիվ գունագեղության, ինչպես և հին ազգային ավանդույթներին դիմելու ձգտումը։
Երաժշտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարիայի ժողովրդական երաժշտությունը ձևավորվել է սլավոնական ցեղերի ժողովրդական երաժշտության հիման վրա, յուրացրել Բալկանյան թերակղզու հնագույն բնակիչների, հետագայում հարևան ժողովուրդների, ինչպես և նվաճողների երաժշտական մշակույթի տարրերը։ Բուլղարական ժողովրդական երգերը հիմնականում միաձայն են։ XIX դ․ 90-ական թթ․ սկսել է զարգանալ պրոֆեսիոնալ երաժշտությունը։ Բուլղարիայի երաժշտաթատերական ստեղծագործության հիմնադիրն է Գ․ Աթանասովը, առաջին սիմֆոնիայի հեղինակը՝ Ն․ Աթանասովը։ 1920-ական թվականներին կոմպոզիտորները ստեղծագործել են բոլոր ժանրերով։ 1904 թվականին Բուլղարիայում բացվել է առաջին երաժշտական դպրոցը։ Հիմնադրվել են Բուլղական օպերային ընկերությունը, ինքնագործ երգչախմբեր միավորող՝ Բուլղարիայի ժողեվրդական երգչախմբերի միությունը (1926), առաջին մշտական պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը (1928)։ Գործում են (1975)՝ կոնսերվատորիա, երաժշտական ուսումնարան (5), Սոֆիայի պետական ֆիլհարմոնիան, Բուլղական ռադիոյի և հեռուստատեսության նվագախումբը Սոֆիայում, սիմֆոնիկ նվագախմբեր՝ Ռուսեում, Վառնայում, Բուրգասում, Պլովդիվում և Պլեենում, օպերային թատրոններ՝ Սոֆիայում, Ռուսեում, Վառնայում, Ստարա Զագորայում և Պլովդիվում։
Բալետ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1927 թվականին բալետմայստեր Ա․ Պետրովը Սոֆիայի ժողովրդական օպերայում կազմակերպել է առաջին բալետային պրոֆեսիոնալ խումբը։ 1937 թվականին բեմադրվել է Խ․ Մանոլովի «Օձը և Ցանան» բուլղարական անդրանիկ բալետը։ Ժողովրդական դեմոկրատական կարգերի հաստատմամբ սկսվել է բուլղարական բալետային արվեստի ծաղկումը։ Սոֆիայի ժողովրդական օպերայի բալետի խումբը ստեղծագործական կապերի մեջ է խորհրդային բալետմայստերների և մանկավարժների հետ։ 1951 թվականից գործում է պետական պարարվեստի ուսումնարանը՝ դասական պարի և բուլղարական պարային ֆոլկլորի բաժիններով, 1961 թվականից Վառնայում անց է կացվում բալետի միջազգային մրցույթ։
Թատրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]XIX դ․ վերջին և XX դ․ սկզբին Բուլղարիայում ձեավորվել է բուլղարական դերասանական արվեստի ռեալիստական ուղղությունը։ ժողովրդական դեմոկրատական կարգերի հաստատումից հետո բացվեցին նոր պրոֆեսիոնալ թատրոններ։ Սոֆիայում աշխատում են Ի․ Վազովի անվան ժողովրդական «Ծիծաղ և արցունք», դրամատիկական, ժողովրդական, բանակի, սատիրայի, երիտասարդության ժողովրդական «Սոֆիա», «Թատրոն 199», տիկնիկային կենտրոնական և այլ թատրոններ։ Թատերական արվեստի բարձրագույն ինստիտուտը հիմնադրվել է 1948 թվականին։
Խոհանոց
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղարական ազգային խոհանոցը տարածված է Բուլղարիայում և Հարավարևելյան Եվրոպայի այլ երկրներում։ Բուլղարական խոհանոցը նման է թուրքական և հունական խոհանոցներին։ Դա պայմանավորված է երկրների նման աշխարհագրական դիրքով, ճաշատեսակների սկզբնական ընդհանրությամբ և պատմական երկարատև հարաբերություններով։
Բուլղարական խոհանոցը հիմնված է բանջարեղենի, խոտաբույսերի և մրգերի լայնորեն կիրառման վրա։ Խոհանոցը հարուստ է աղցանների, տաք և սառը ապուրների բաղադրատոմսերով։ Ճաշատեսակների եփման առանձնահատկությունը մեկ ժամվա ընթացքում թույլ կրակի վրա ուտելիքի ջերմային մշակումն է, ինչպես նաև ուտելիքների՝ միաժամանակ մեկ ճաշատեսակի կազմում եփվելը։ Մեկ այլ առանձնահատկություն է թարմ և պահածոյացված խոտաբույսերի զանգվածային կիրառումը։ Մյուս խոհանոցների հետ համեմատ՝ ուտեստներում ամենից հաճախ օգտագործում են սոխ, սխտոր, կարմիր, սև և հոտավետ պղպեղներ (բահարներ), դափնու տերև, մաղադանոս, ծիտրոն, դաղձ։ Հարկ է նշել նաև, որ բուլղարական խոհանոցի ուտեստները շատ յուղալի և խմորանման են։ Դա, հատկապես, վերաբերում է տաք ուտեստներին։
Ինչպես ցանկացած ազգային խոհանոցում, այնպես էլ բուլղարականում կան ուտեստներ, որոնք եփվում են հատուկ ժողովրդական, կրոնական կամ պետական տոների համար։ Օրինակ՝ Ճրագալույցին բուլղարները համտեսում են պասուց տոլմա և գոճիներ (պղպեղ), Ամանորին՝ կապամա (տարատեսակ մսերով և երշիկով շոգեխաշած ուտեստ) և այլ ուտեստներ, Սուրբ Նիկոլայի տոնին (դեկտեմբերի 6)՝ ձուկ, Զատիկին՝ կոզունակ (բուլղարական հաց), Քաջության և բուլղարական բանակի տոնին (Սուրբ Գևորգի օր)՝ գառ։
Սպորտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սպորտը Բուլղարիայում սկսել է զարգանալ 1896 թվականի Ամառային օլիմպիական խաղերին մասնակցելուց հետո, որտեղ Բուլղարիան մասնակցող 14 երկրներից մեկն էր։ Բուլղարիան այնտեղ ուղարկել էր երկրի ատլետներին։ Ներկայումս Բուլղարիայում ամենատարածված մարզաձևը ֆուտբոլն է։ 1994 թվականին Միացյալ Նահանգներում տեղի ունեցած Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունում Բուլղարիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքականն զբաղեցրել է 4-րդ հորիզոնականը։ Բուլղարիան հիմնականում հաջողություններ է գրանցում ծանրամարտում, աթլետիկայում, ըմբշամարտում, բռնցքամարտում, վոլեյբոլում, սպորտային և գեղարվեստական մարմնամարզությունում, հրաձգային և թիավարական սպորտում։
2013 թվականին Բուլղարիայում կայացել է Բիաթլոնի Եվրոպայի առաջնությունը։
Զբոսաշրջություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Զբոսաշրջությունը Բուլղարիայում կազմում է երկրի Համախառն ներքին արդյունքի զգալի մասը։ Զբոսաշրջիկների մեծ մասը հանգստավայր է այցելում կամ ամռանը, կամ ձմռանը` կախված եղանակից։ Բուլղարիայում զբոսաշրջության զարգացման հեռանկարը հուսալից է. երկիրն ունի մշակութային և բնական տեսարժան վայրեր։ 2015 թվականին «Daily Mail» լրագրում Բուլղարիայի առողջարանները համարվել են Եվրոպայի ամենաէժանագին առողջարանները։ Առանցքային բուլղարական հանգստավայրերում մթերային զամբյուղի կարգն ավելի էժան է, քան Իտալիայի, Իսպանիայի և Թուրքիայի համանման առողջարաններում[406]։ Բացի այդ, Բուլղարիայում ընդամենը երկու ամիս՝ հոկտեմբերը և նոյեմբերը, զբոսաշրջային չեն։ Սևծովյան մարտն արդեն հաստատուն, ծաղկող ծառերով գարնան սկիզբն է, իսկ հունիսին բուլղարները մինչև սեպտեմբեր ամբողջ ուժով լողանում են Սև ծովում։ Լեռնադահուկային շրջանն սկսվում է դեկտեմբերին և տևում մինչև փետրվար։
Բուլղարիայի սևծովյան ափը լողափային զբոսաշրջության տարածված վայր է։ Նախկինում Բուլղարիան Արևելյան Եվրոպայի սոցիալիստական երկրների համար կարևորագույն հանգստավայրերից մեկն էր։ 1990-ական թվականներին տնտեսության այդ ճյուղն անկում է ապրել, բայց հիմա աճ է նկատվում։ Զբոսաշրջիկների հիմնական մասը ժամանում է Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայի երկրներից, Սկանդինավիայից, Գերմանիայից, Ռուսաստանից, Ուկրաինայից և Մեծ Բրիտանիայից։
Առավել տարածված սևծովյան հանգստավայրեր են՝ Ալբենան, Ոսկե Ավազները, Ռիվիերան, Սուրբ Կոնստանտին և Ելենան, Օբզորը, Արևային ափը, Սոզոպոլը, Ելենիտեն, Սուրբ Վլասը։
Հանքաջրային առողջարաններ են՝ Վելինգրադը, Սանդանսկին, Հիսարը, Պավել Բանյան, Նարեչենսկի Բանին, Վիրշեցը։
Լեռնադահուկային հանգստավայրեր են՝ Բանսկոն, Բորովեցը, Պամպորովոն, Վիտոշան։
Լեռնադահուկային, ինչպես նաև սևծովյան հանգստավայրերում կատարվում է հյուրանոցային բազայի և լեռնային ինֆրակառուցվածքի ակտիվ թարմացում։ Կառուցվում են նոր ուղեգծեր, տեղադրվում են ժամանակակից վերելակներ (օրինակ՝ Doppelmayer): Հանգստավայրերն, ընդհանուր առմամբ, ունեն փոքր երկարությամբ ուղեգծեր, գերակշռում են միջին և ցածր բարդությունների լանջերը, ինչով Բուլղարիան զիջում է ալպիական հայտնի վայրերին։ 2008 թվականի մարտին Բանսկոյում տղամարդկանց համար անցկացվել է լանջից արագորեն իջնելու եվրոպական մրցաշար։
Ըստ Ազգային վիճակագրական ինստիտուտի տվյալների՝ 2016 թվականին 10 604 396 մարդ հանգստի և էքսկուրսիայի նպատակով այցելել է Բուլղարիա[407]։ Նրանք բաշխվել են ըստ երկրների. այսպիսով (բերված բոլոր թվերը 100 000+ են)՝
- Ռումինիա՝ 1 743 697,
- Թուրքիա՝ 1 312 895,
- Հունաստան՝ 1 157 062,
- Գերմանիա՝ 1 003 030,
- Ռուսաստան՝ 589 844,
- Հյուսիսային Մակեդոնիա՝ 562 365,
- Սերբիա՝ 490 668,
- Լեհաստան՝ 388 833,
- Ուկրաինա՝ 342 214,
- Մեծ Բրիտանիա՝ 281 777,
- Ավստրիա՝ 204 489,
- Չեխիա՝ 219 349,
- Ֆրանսիա՝ 195 571,
- Իտալիա՝ 152 078,
- Նիդեռլանդներ՝ 147 882,
- Հունգարիա՝ 118 805:
Հայերը Բուլղարիայում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բուլղար և հայ ժողովուրդների միջև փոխհարաբերություններ եղել են տակավին 5-րդ դարում, երբ 451 թվականի Ավարայրի ճակատամարտից հետո որոշ հայ իշխաններ, խույս տալով պարսիկների հետապնդումներից, իրենց զորքերով հեռացան Հայաստանից և հաստատվեցին Բալկանյան թերակղզում։ 13-17-րդ դարերում մոնղոլական ու թուրքական արշավանքների հետևանքով հայերի նոր գաղթ տեղի ունեցավ դեպի Բուլղարիա։ 1800 թվականին Բուլղարիայի քաղաքային հայ բնակչությունը շուրջ 10 հազար էր, արդեն դարավերջին՝ մոտ 15 հազար։ Հայերի թիվը Բուլղարիայում զգալիորեն ավելացավ 1890-ական թվականներին՝ Օսմանյան Թուրքիայում հայերի զանգվածային կոտորածներից հետո։ Հանրահայտ են բուլղար հայտնի բանաստեղծ Պեյս Յավորովի արձագանքն այդ կոտորածներին և նրա «Հայեր» բանաստեղծությունը։ Հայերը մեծ մասամբ արհեստավորներ էին, կային նաև բժիշկներ, իրավաբաններ, ճարտարագետներ, պետական պաշտոնյաներ։ Բուլղարահայերն անմասն չէին նաև թուրքական լծի դեմ բուլղար ժողովրդի մղած դարավոր պայքարին, իսկ 1912–1913 թվականների Բալկանյան պատերազմներում Գարեգին Նժդեհի և Անդրանիկի հայ կամավորների մի հատուկ վաշտ մասնակցում էր Թուրքիայի դեմ մարտերին։ Բուլղարահայերից շատերն աչքի ընկան նաև բուլղար ժողովրդի մղած հակամիապետական ու հակաֆաշիստական պայքարում։ Բուլղարիայում գործել են հայկական դպրոցներ, հասարակական-քաղաքական կազմակերպություններ, մշակութային միություններ, լույս են ընծայվել բազմաթիվ թերթեր։ 1946 թվականին մոտ 6 հազար բուլղարահայեր հայրենադարձվեցին։ 1990 թվականին կոմունիստական վարչակարգի տապալումից հետո ազգային զարթոնքի ժամանակաշրջան է սկսվել նաև բուլղարահայ համայնքի կյանքում։ 1990 թվականից հիմնվել են նոր միություններ ու կազմակերպություններ, վերաբացվել են հայկական վարժարանները, լույս են տեսնում հայերեն-բուլղարերեն շաբաթաթերթեր։ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Բուլղարիայի թեմը կազմավորվել է 19-րդ դարում։ Առաջնորդանիստը Սոֆիայի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին է։ Ներկայումս Բուլղարիայում բնակվում է 15–20 հազար հայ, հիմնականում Պլովդիվ, Սոֆիա, Վառնա, Բուրգաս և Ռուսե քաղաքներում։
Նշումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Գնչուների պաշտոնական թիվը ներայիս բնակչության հետ համեմատած կարող է ավելի քիչ լինել։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Атлас мира: Максимально подробная информация / Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов. — Москва: АСТ, 2017. — С. 25. — 96 с. — ISBN 978-5-17-10261-4
- ↑ «Field listing: Area». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
- ↑ NSI Census data, 2018
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Report for Selected Countries and Subjects (Bulgaria)». International Monetary Fund. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 6-ին.
- ↑ Հովհաննես Բարսեղյան (2006). «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում». Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու. Երևան: 9-րդ հրաշալիք. էջ 47. ISBN 99941-56-03-9.
- ↑ 6,0 6,1 «Census results: population by residence, ethnic group and age». National Statistical Institute of Bulgaria. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «НСИ: Преброяването от 2011 г. е сгрешено, нужно е ново» [NSI: The 2011 census is incorrect, a new one needed] (Bulgarian). Vesti. 2014 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Dimitrova, Eliana (2014 թ․ մարտի 25). «Скандални твърдения за неточности в преброяването през 2011 г.» [Scandalous claims of inaccuracies in the 2011 census] (Bulgarian). Bulgarian National Television. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ 9,0 9,1 «Interactive Infographic of the World's Best Countries». Newsweek.com. 2010 թ․ օգոստոսի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 24-ին.
- ↑ 10,0 10,1 Penin, Rumen (2007). Природна география на България [Natural Geography of Bulgaria] (Bulgarian). Bulvest 2000. էջ 18. ISBN 978-954-18-0546-6.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ 11,0 11,1 «Country comparison: Area». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- ↑ Eurostat — Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table
- ↑ Bourchier, James (1911). «Language and Literature of Bulgaria». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին. «The introduction of the definite article, which appears in the form of a suffix, and the almost total disappearance of the ancient declensions, for which the use of prepositions has been substituted, distinguish the Bulgarian from all the other members of the Slavonic family.»
- ↑ 14,0 14,1 Hope, Kerin (2018 թ․ հունվարի 11). «Bulgaria battles to stop its brain drain». The Financial Times. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. «But a sharp decline in the quality of state healthcare and high poverty rates—42% of the population are at risk of poverty in old age, according to Eurostat—gives Bulgaria the second-lowest life expectancy in the EU after Lithuania.»
- ↑ «Bulgaria Second National Communication» (PDF). United Nations Framework Convention on Climate Change. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
- ↑ 16,0 16,1 «Характеристика на флората и растителността на България». Bulgarian-Swiss Program For Biodiversity. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ BSP elected Gen. Radev as a presidential candidate with 99 votes, Bulgarian National Radio, Radio "Sofia", August 17, 2016
- ↑ BSP officially nominated gen. Rumen Radev for the presidential elections, "Dnevnik", August 17, 2016
- ↑ ABR officially nominated gen. Rumen Radev for the presidential elections too, BNT, August 17, 2016
- ↑ 21,0 21,1 «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link) - ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին.
- ↑ 23,0 23,1 23,2 «Բուլղարիայի Տնտեսության ճյուղային կառուցվածք». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
- ↑ Report for Selected Countries and Subjects
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Chen, 2012
- ↑ 26,0 26,1 Petersen, Leif Inge Ree (2013). Siege Warfare and Military Organization in the Successor States (400–800 AD): Byzantium, the West and Islam. Brill. էջ 369. ISBN 978-9004254466.
- ↑ 27,0 27,1 Chronographus anni 354. Cap. XV. Liber generationis. Monumenta Germaniae Historia. Auctor. Antiquissimi, t. Х1, р. 105.
- ↑ Dobrev, Petar. «Езикът на Аспаруховите и Куберовите българи». 1995. (բուլղ.)
- ↑ Bakalov, Georgi. Малко известни факти от историята на древните българи. Part 1 & Part 2. (բուլղ.)
- ↑ Bowersock, Glen W. (1999). Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World. Harvard University Press. էջ 354. ISBN 978-0674511736.
- ↑ Bowersock, Glen W. & al. Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World, p. 354. Harvard University Press, 1999. 0-674-51173-5
- ↑ Golden, 1992
- ↑ Karataty, Osman. In Search of the Lost Tribe: the Origins and Making of the Croatian Nation, p. 28.
- ↑ Charnock, Richard Stephen: Local Etymology: A Derivative Dictionary of Geographical Names. - London: Houlston and Wright, 1859. - P. 50.
- ↑ Rodwell, Dennis (2007). Conservation and Sustainability in Historic cities. Blackwell Publishing. էջ 19. ISBN 1405126566.
- ↑ Allcock, John B. «Balkans». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 16-ին.
- ↑ Ashley, James R. (1998). The Macedonian Empire: The Era of Warfare Under Philip II and Alexander the Great, 359–323 B.C. McFarland & Company, Inc. էջեր 139–140. ISBN 978-0786419180.
- ↑ MacDermott, 1998
- ↑ Detrez, Raymond (2014). Historical Dictionary of Bulgaria. Rowman & Littlefield. էջ 5. ISBN 978-1442241794.
- ↑ Parry, Ken, ed. (2010). The Blackwell Companion to Eastern Christianity. Wiley-Blackwell. էջ 48. ISBN 978-1444333619. «The conquest of the Balkans and the rise of the Bulgarian Empire was not a disaster for the indigenous population and its material and spiritual culture. The settlers and the local Romanized or semi-Romanized Thraco-Illyrian Christians influenced each other's way of life and socio-economic organization, as well as each other's cultures, language and religious outlook.»
- ↑ Wolfram, Herwig (1990). History of the Goths. University of California Press. էջ 8. ISBN 978-0520069831.
- ↑ Gagarin, Michael, ed. (2010). The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome. Vol. 1. Oxford University Press. էջ 55. ISBN 978-0-19-517072-6.
- ↑ O Hogain, Daithi (2002). The Celts: A History. The Boydell Press. էջեր 69–71. ISBN 978-0851159232.
- ↑ Kidner, Frank (2013). Making Europe: The Story of the West. Cengage Learning. էջ 57. ISBN 978-1111841317.
- ↑ Roisman, 2011
- ↑ Nagle, D. Brendan (2006). Readings in Greek History: Sources and Interpretations. Oxford University Press. էջ 230. ISBN 978-0199978458. «However, one of the Thracian tribes, the Odrysians, succeeded in unifying the Thracians and creating a powerful state»
- ↑ Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs Into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge University Press. էջ 157. ISBN 978-0521074599.
- ↑ «Krum». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Bell, John D. «The Spread of Christianity». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ 50,0 50,1 Crampton, 2007
- ↑ Bell, John D. «Reign of Simeon I». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին. «Bulgaria's conversion had a political dimension, for it contributed both to the growth of central authority and to the merging of Bulgars and Slavs into a unified Bulgarian people.»
- ↑ Browning, Robert (1975). Byzantium and Bulgaria. Temple Smith. էջեր 194–195. ISBN 978-0520026704.
- ↑ Crampton, 1987
- ↑ Scylitzae, Ioannis (1973). Synopsis Historiarum. De Gruyter. էջ 457. ISBN 978-3-11-002285-8.
{{cite book}}:|work=ignored (օգնություն) - ↑ «Samuel». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Ostrogorsky, Georgije (1969). History of the Byzantine State. Rutgers University Press. էջ 311. ISBN 978-0813511986.
- ↑ Cameron, Averil (2006). The Byzantines. Blackwell Publishing. էջ 170. ISBN 978-1-4051-9833-2.
- ↑ 58,0 58,1 «Reminiscence from Days of Liberation*». Novinite. 2011 թ․ մարտի 3. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ 59,0 59,1 «Shipka Pass». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 18-ին.
- ↑ 60,0 60,1 Fishman, Joshua A. (2010). Handbook of Language and Ethnic Identity: Disciplinary and Regional Perspectives. Oxford University Press. էջ 276. ISBN 978-0195374926. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. «There were almost no remnants of a Bulgarian ethnic identity; the population defined itself as Christians, according to the Ottoman system of millets, that is, communities of religious beliefs. The first attempts to define a Bulgarian ethnicity started at the beginning of the 19th century.»
- ↑ 61,0 61,1 Roudometof, Victor; Robertson, Roland (2001). Nationalism, Globalization, and Orthodoxy: The Social Origins of Ethnic Conflict in the Balkans. Greenwood Publishing Group. էջեր 68–71. ISBN 978-0313319495.
- ↑ Дуйчев, И. С. Обзор болгарских работ 1945—1958 гг. по изучению древнерусской литературы и русско-болгарских литературных связей XI—XVII вв.. — С. 592.
- ↑ Vásáry, István. Cumans and Tatars: Oriental Military in the Pre-Ottoman Balkans, 1185—1365. — Cambridge University Press, 2005. — С. 166.
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Second Bulgarian Empire». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 27-ին.
- ↑ John Van Antwerp Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, University of Michigan Press, 1994, 0472082604, p. 425.
- ↑ Kenrick, Donald (2004). Gypsies, from the Ganges to the Thames. University of Hertfordshire Press. էջ 45. ISBN 1902806239.
- ↑ Bourchier, James (1911). «History of Bulgaria». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ Boia, Lucian (1972). Romania: Borderland of Europe. էջ 62.
- ↑ 69,0 69,1 Detrez, Raymond (2008). Europe and the Historical Legacies in the Balkans. Peter Lang Publishers. էջ 36. ISBN 978-9052013749.
- ↑ Kolarz, Walter (1972). Myths and Realities in Eastern Europe. Kennikat Press. էջ 217. ISBN 0804616000.
- ↑ «Encyclopædia Britannica: Vlach». Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
- ↑ "Letters by the Latin Emperor Henry" in LIBI, vol. IV, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 15
- ↑ "Letters by the Latin Emperor Henry" in LIBI, vol. IV, Bulgarian Academy of Sciences, Sofia, p. 16
- ↑ Kǎnev, Petǎr (2002). «Religion in Bulgaria after 1989». South-East Europe Review (1): 81. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
- ↑ «S. Runciman - A history of the First Bulgarian empire - Index». Promacedonia.org. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 5-ին.
- ↑ Karloukovski, Vassil. «V. Zlatarski - Istorija 1 A - Index». promacedonia.org.
- ↑ The Balkans: From Constantinople to Communism by D. Hupchick, page 89
- ↑ A Concise History Of Bulgaria, Cambridge Concise Histories, R. J. Crampton, Cambridge University Press, 2005, 0521616379, p. 28.
- ↑ The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, John Van Antwerp Fine, University of Michigan Press, 1994, 0472082604, pp. 423-425.
- ↑ The Balkans: From Constantinople to Communism by D. Hupchick, page 88
- ↑ Г. Г. Литаврин. Краткая история Болгарии. М. Наука. 1987 год
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Ottoman administration». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Ottoman rule». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. «The Bulgarian nobility was destroyed—its members either perished, fled, or accepted Islam and Turkicization—and the peasantry was enserfed to Turkish masters.»
- ↑ DEVŞİRME USULÜ - ACEMİ OĞLANLAR OCAĞI MÜESSESESİ Արխիվացված 2016-03-03 Wayback Machine - article about devshirme method (in Turkish)
- ↑ Minkov, Anton (2004). Conversion to Islam in the Balkans: Kisve Bahası – Petitions and Ottoman Social Life, 1670–1730. Brill. էջ 193. ISBN 978-9004135765.
- ↑ Jireček, K.J. (1876). Geschichte der Bulgaren [History of the Bulgarians] (German). Nachdr. d. Ausg. Prag. էջ 88. ISBN 978-3487064086.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ The preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith By Sir Thomas Walker Arnold, pg. 135-144
- ↑ Papoulia, B.D., Ursprung und Wesen der “knabenlese” im Osmanischen Reich. München, 1963 (in German, title means 'origin and nature of the 'boy harvest' in the Ottoman Empire)
- ↑ Guineva, Maria (2011 թ․ հոկտեմբերի 10). «Old Town Sozopol – Bulgaria's 'Rescued' Miracle and Its Modern Day Saviors». Novinite. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
- ↑ Akcam, Taner. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books, 2006 p. 24 ISBN 0-8050-7932-7
- ↑ Petrov Petar. Fateful centuries for the Bulgarian ethnicity (in Bulgarian). Sofia, 1975
- ↑ A Guide to Ottoman Bulgaria by Dimana Trankova, Anthony Georgieff and Professor Hristo Matanov; published by Vagabond Media, Sofia, 2011
- ↑ Carvalho, Joaquim (2007). Religion and Power in Europe: Conflict and Convergence. Edizioni Plus. էջ 261. ISBN 978-8884924643.
- ↑ «website on the Ottoman Empire - original German version; here its Janissary page». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
- ↑ Hildo Bos and Jim Forest, ed. (1999). For the Peace from Above: an Orthodox Resource Book on War, Peace and Nationalism. Syndesmos.
- ↑ Կայսրությունից մինչև իշխանություն․ պատերազմներ ընդդեմ Օսմանյան կայսրության՝ Բուլղարական իշխանություն
- ↑ Բուլղարական իշխանությունը օտարի լծից անկախ
- ↑ Pearson, Raymond (2014 թ․ սեպտեմբերի 25). «The Longman Companion to European Nationalism 1789-1920». Routledge. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին – via Google Books.
- ↑ Miller-Yianni, Martin (2010 թ․ մայիսի 20). «Bulgarian History - A Concise Account». Lulu.com. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին – via Google Books.
- ↑ Blamires, Cyprian (2006). World Fascism: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. էջ 107. ISBN 978-1576079409. «The "Greater Bulgaria" re-established in March 1878 on the lines of the medieval Bulgarian empire after liberation from Turkish rule did not last long.»
- ↑ «On March 3 Bulgaria celebrates National Liberation Day». Radio Bulgaria. 2017 թ․ մարտի 3. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 24-ին.
- ↑ «Timeline: Bulgaria – A chronology of key events». BBC News. 2010 թ․ մայիսի 6. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Pinon, Rene (1913). L'Europe et la Jeune Turquie: Les Aspects Nouveaux de la Question d'Orient [Europe and Young Turkey: The new aspects of the Eastern Question] (French). Perrin et cie. էջ 411. ISBN 978-1-144-41381-9. «On a dit souvent de la Bulgarie qu'elle est la Prusse des Balkans»
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Tucker, Spencer C; Wood, Laura (1996). The European Powers in the First World War: An Encyclopedia. Taylor & Francis. էջ 173. ISBN 978-0815303992.
- ↑ Broadberry, Stephen; Klein, Alexander (2008 թ․ փետրվարի 8). «Aggregate and Per Capita GDP in Europe, 1870–2000: Continental, Regional and National Data with Changing Boundaries» (PDF). Centre for Economic Policy Research. էջ 18. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 24-ին.
- ↑ Crampton. Bulgaria, Oxford history of modern Europe. Oxford University Press, 2007, pg.205.
- ↑ «Bulgarian Economy during the wars 1912–1918». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
- ↑ 108,0 108,1 Tucker (1996), p. 151.
- ↑ Crampton. Bulgaria, Oxford history of modern Europe. Oxford University Press, 2007, pg.203.
- ↑ (Erickson 2001, էջեր 20)
- ↑ (Erickson 2001, էջեր 91)
- ↑ Crampton. Bulgaria, Oxford history of modern Europe. Oxford University Press, 2007, pg.206.
- ↑ Crampton, pg.139
- ↑ Dunan. L'été bulgare, notes d'un témoin- juil-let-Octobre 1915 (1917)
- ↑ Crampton, pg.143
- ↑ Урланис Б. Ц. Войны и народонаселение Европы. — Москва: Издательство социально-экономической литературы, 1960. — P. 174. — 565 p.
- ↑ За балканскими фронтами Первой мировой войны / отв. ред. В. Н. Виноградов. М., издательство «Индрик», 2002. стр.371
- ↑ Урланис Б. Ц. Войны и народонаселение Европы. — Москва: Издательство социально-экономической литературы, 1960. — P. 164. — 565 p.
- ↑ Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4-х тт.). книга 3 (1800—1925). СПб., М., «Полигон — АСТ», 1998. стр.943
- ↑ Урланис Б. Ц. Войны и народонаселение Европы. — Москва: Издательство социально-экономической литературы, 1960. — P. 179. — 565 p.
- ↑ В. В. Александров. Новейшая история стран Европы и Америки, 1918—1945. Учебное пособие для студентов исторических факультетов. — М.: Высшая школа, 1986. — с. 250—251.
- ↑ РГВА. Ф.1362k, Оп. 1, Д. 1, 2, 5-6, 23-24, 57-60, 77, 79, 94-95.
- ↑ Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4-х тт.). Книга 4 (1925—1997). — СПб.-М.: Полигон; АСТ, 1998. — с. 64
- ↑ В. К. Волков. Мюнхенский сговор и балканские страны. М., «Наука», 1978. стр.75
- ↑ Историография новой и новейшей истории стран Европы и Америки. / редколл., отв. ред. И. С. Галкина. М., изд-во Московского университета, 1968. стр.207
- ↑ Освободительная миссия советских вооружённых сил на Балканах / отв. ред. д. ист. н. А. Г. Хорьков. М., «Наука», 1989. с. 39.
- ↑ Plaut, J. E. (2000). «1. The Bulgarian Occupation Zone" in "1941–1944: The Occupation of Greece and the Deportation of the Jews». Greek Jewry in the 20th Century, 1912–1983: Patterns of Jewish Survival in the Greek Provinces Before and After the Holocaust. Fairleigh Dickinson University Press. էջեր 54–57. ISBN 978-0-8386-3911-5.
- ↑ Jozo Tomasevich, War and Revolution in Yugoslavia: 1941 - 1945, Volume 2, Stanford University Press, 2002, 0804779244, p. 196.
- ↑ K. Featherstone, D. et al., The Last Ottomans: The Muslim Minority of Greece 1940-1949, Springer, 2011, 0230294650, p. 83.
- ↑ R. J. Crampton Cambridge University Press, 1997, A Concise History of Bulgaria, p. 181
- ↑ Marietta Stankova, Anthem Press, 2015, Bulgaria in British Foreign Policy, 1943–1949, pp. 63-64
- ↑ Robert Bideleux, Ian Jeffries, Routledge, 2007, The Balkans: A Post-Communist History, p. 84
- ↑ 133,0 133,1 В. Д. Дементьев. Освободительная миссия Советской Армии. М., Воениздат, 1984. с. 13.
- ↑ Dimitrov, Božidar (1994). «Bulgaria during World War II». Bulgaria: illustrated history. Sofia: Borina. ISBN 954-500-044-9. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 3-ին.
- ↑ Делев, Петър; և այլք: (2006). «51. България в годините на Втората световна война». История и цивилизация за 11. клас (Bulgarian). Труд, Сирма.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Изборът между Сталин и Хитлер. Избор няма». Българите и България (Bulgarian). Ministry of Foreign Affairs of Bulgaria, Trud, Sirma. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Castellan, Georges (1999). История на Балканите XIV–XX век (Bulgarian). trans. Лиляна Цанева. Пловдив: Хермес. էջեր 459–463, 476–477. ISBN 954-459-901-0.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Р. Эрнест Дюпюи, Тревор Н. Дюпюи. Всемирная история войн (в 4 тт.). Книга 4 (1925-1997). СПб., М., «Полигон - АСТ», 1998. с. 304.
- ↑ Molina, Lucas; Carlos Caballero (2006 թ․ հոկտեմբեր). Panzer IV: El puño de la Wehrmacht (Spanish). Valladolid, Spain: AFEditores. ISBN 84-96016-81-1.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia, Stevan K. Pavlowitch, Columbia University Press, 2008, 0-231-70050-4, pp. 238-240.
- ↑ Doyle, Hilary; Tom Jentz (2001). Panzerkampfwagen IV Ausf. G, H and J 1942-45. Oxford, United Kingdom: Osprey. ISBN 1-84176-183-4.
- Griehl, Manfred (2001). Junker Ju 87 Stuka. London/Stuttgart: Airlife Publishing/Motorbuch. 1-84037-198-6
- ↑ Matte, Robert G. Bulgaria: Unhappy Satellite. // Military Review. — July 1963. — Vol. 43 — No. 7.
- ↑ ГЕРБ: Победата ни кара да сме партия на целия народ(բուլղ.)
- ↑ Denkzettel für die Sozialisten(գերմ.)
- ↑ «Георгий Коларов: Болгария - война в левом лагере и объединение правых против Турции - Новости Балкан - ИА REGNUM». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 4-ին.
- ↑ 146,0 146,1 Georgiev, Ognyan (2017 թ․ մարտի 27). «Bulgaria's Borisov is Back — But Coalition May be Shaky». Politico. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 27-ին.
- ↑ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (2018 թ․ հոկտեմբերի 30). «Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution» (PDF). Scientific Data. 5: 180214. doi:10.1038/sdata.2018.214. ISSN 2052-4463.
- ↑ 148,0 148,1 148,2 148,3 Library of Congress, 2006
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջ. 16
- ↑ «Geographic Position and Borders of Bulgaria». Topics of Geography of Bulgaria. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 5-ին.
- ↑ «Ecoregions of Bulgaria». The Encyclopedia of Earth. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 19-ին.
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջեր. 55, 59–61
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջեր. 57–58
- ↑ 154,0 154,1 «Bulgaria». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- ↑ «Bulgaria Second National Communication» (PDF). United Nations Framework Convention on Climate Change. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
- ↑ 156,0 156,1 NSI Brochure, 2018
- ↑ «Bulgaria». Environmental Performance Index/Yale University. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Biodiversity in Bulgaria». GRID-Arendal. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջ. 132
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջ. 29
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջ. 28
- ↑ Denchev, Cvetomir. «Checklist of the larger basidiomycetes ın Bulgaria» (PDF). Institute of Botany, Bulgarian Academy of Sciences. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Report on European Environment Agency about the Nature protection and biodiversity in Europe». European Environment Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria: Plant and animal life». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria – Environmental Summary, UNData, United Nations». United Nations. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Donchev & Karakashev 2004, էջ. 100
- ↑ Belev, Toma (2010 թ․ հունիս). «Бъдещето на природните паркове в България и техните администрации» [The future of Bulgaria's natural parks and their administrations]. Gora Magazine. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Europe & North America: 297 biosphere reserves in 36 countries». UNESCO. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 4-ին.
- ↑ «Bulgaria Achieves Kyoto Protocol Targets – IWR Report». Novinite. 2009 թ․ օգոստոսի 11. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «High Air Pollution to Close Downtown Sofia». Novinite. 2008 թ․ հունվարի 14. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria's Sofia, Plovdiv Suffer Worst Air Pollution in Europe». Novinite. 2010 թ․ հունիսի 23. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Видово разнообразие на България» [Species biodiversity in Bulgaria] (PDF) (Bulgarian). UNESCO report. 2013. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 30-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Industrial facilities causing the highest damage costs to health and the environment». European Environment Agency. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
- ↑ Hakim, Danny (2013 թ․ հոկտեմբերի 15). «Bulgaria's Air Is Dirtiest in Europe, Study Finds, Followed by Poland». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
- ↑ «Bulgaria's quest to meet the environmental acquis». European Stability Initiative. 2008 թ․ դեկտեմբերի 10. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Report on European Environment Agency about the quality of freshwaters in Europe». European Environment Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Art. 1, letra c), inciso iii), de la Directiva 92/43/CEE, según se especifica en el mapa biogeográfico aprobado el 25 de abril de 2005 por el Comité creado en virtud del artículo 20 de dicha Directiva.
- ↑ «2011 Population Census - main result» (PDF). Nsi.bg. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
- ↑ «Представяме Ви резултатите от Преброяване 2011 за страната, по области и общини :». Censusresults.nsi.bg. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
- ↑ «Областите в България. Портрети» [The oblasts in Bulgaria. Portraits]. Ministry of Regional Development. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Историческо развитие на административно–териториалното устройство на Република България» [Historical development of the administrative and territorial division of the Republic of Bulgaria] (Bulgarian). Ministry of Regional Development. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Bulgaria - GOVERNMENT STRUCTURE». Countrystudies.us. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
- ↑ «Local Structures in Bulgaria». Council of European Municipalities and Regions. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 11-ին.
- ↑ «Fitch: Early Bulgaria Elections Would Create Fiscal Uncertainty». Reuters. 2016 թ․ նոյեմբերի 23. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ Barzachka, Nina (2017 թ․ ապրիլի 25). «Bulgaria's government will include far-right nationalist parties for the first time». The Washington Post. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ «Bulgarian Cabinet Faces No-Confidence Vote Over Atomic Plant». Bloomberg Businessweek. 2012 թ․ ապրիլի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 1-ին.
- ↑ Cage, Sam. «Bulgarian government resigns amid growing protests». Yahoo! News. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 20-ին.
- ↑ Zankina, Emilia. «Bulgaria Country Profile». Freedom House. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 24-ին.
- ↑ Petkova, Mariya (2013 թ․ փետրվարի 21). «Protests in Bulgaria and the new practice of democracy». Al Jazeera. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
- ↑ Tsolova, Tsvetelia (2013 թ․ մայիսի 12). «Rightist GERB holds lead in Bulgaria's election». Reuters. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 15-ին.
- ↑ «PM Hopeful: New Bulgarian Cabinet Will Be 'Expert, Pragmatic'». Novinite. 2013 թ․ մայիսի 25. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ Buckley, Neil (2013 թ․ մայիսի 29). «Bulgaria parliament votes for a 'Mario Monti' to lead government». The Financial Times. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Seiler, Bistra (2013 թ․ հունիսի 26). «Bulgarians protest government of 'oligarchs'». Deutsche Welle. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Timeline of Oresharski's Cabinet: A Government in Constant Jeopardy». Novinite. 2014 թ․ հուլիսի 24. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 29-ին.
- ↑ «Bulgaria's Plamen Oresharski resigns». Novinite. 2014 թ․ հուլիսի 23. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 25-ին.
- ↑ «Bulgaria's President Names Georgi Bliznashki as Prime Minister». Novinite. 2014 թ․ օգոստոսի 5. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 7-ին.
- ↑ «Bulgaria's 42nd Parliament Dissolved, Elections on October 5». Novinite. 2014 թ․ օգոստոսի 6. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 9-ին.
- ↑ Petrov, Angel (2014 թ․ հոկտեմբերի 6). «Bulgaria's Grand Parliament Chessboard Might Be Both Ailment and Cure». Novinite. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
- ↑ Tsolova, Tsvetelia (2014 թ․ նոյեմբերի 6). «Bulgaria's Borisov plasters together coalition government». Reuters. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Democracy Index 2017: Free speech under attack». The Economist Intelligence Unit. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 24-ին.
- ↑ 201,0 201,1 «National Police Service». Ministry of the Interior of Bulgaria. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 25-ին.
- ↑ 202,0 202,1 «Interpol entry on Bulgaria». Interpol. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ 203,0 203,1 «State Agency for National Security Official Website». State Agency for National Security. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Справка за щатната численост и незаетите бройки в структурите на МВР към 31.05.2018 г.» [Summary of staff and vacancies in structures of the Ministry of the Interior as of 31 May 2018] (PDF) (Bulgarian). Ministry of the Interior. 2018 թ․ մայիսի 31. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 10-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Справка за щатната численост и незаетите бройки в структурите на МВР към 31.05.2018 г.» [Summary of staff and vacancies in structures of the Ministry of the Interior as of 31 May 2018] (PDF) (Bulgarian). Ministry of the Interior. 2018 թ․ մայիսի 31. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 10-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Bulgaria Factbook». United States Central Command. 2011 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
- ↑ «NATO Update: Seven new members join NATO». NATO. 2004 թ․ մարտի 29. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria Factbook». Bureau of European and Eurasian Affairs, U.S. Department of State. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- ↑ «US, Bulgaria sign defence co-operation agreement». Southeast European Times. 2006 թ․ ապրիլի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «The Bulgaria 2010 Review: Diplomacy and Foreign Policy - Novinite.com - Sofia News Agency».
- ↑ Stephane Lefebvre, "Bulgaria's foreign relations in the post-communist era: a general overview and assessment." East European Quarterly 28.4 (1994): 453-471.
- ↑ «Алианс на цивилизациите (Министерство на външните работи на РБ)». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ «Former French leader Sarkozy held over Libyan funding inquiry». Reuters. 2018 թ․ մարտի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «Gaddafi, Sarkozy Involved N-Plant Deal in Rescue of Bulgarian Medics – Report». Novinite. 2012 թ․ ապրիլի 30. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 1-ին.
- ↑ «Съдебната ни система – първенец по корупция» [Our justice system – a leader in corruption] (Bulgarian). News.bg. 2010 թ․ հունիսի 3. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Brunwasser, Matthew (2006 թ․ նոյեմբերի 5). «Questions arise again about Bulgaria's legal system». The New York Times. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Transparency International report: Bulgaria perceived as EU's most corrupt country». Bulgarian National Radio. 2012 թ․ դեկտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 23-ին.
- ↑ Konstantinova, Elizabeth (2011 թ․ փետրվարի 17). «Bulgaria Sets Up Anti-Corruption Unit; Security Chief Steps Down». Bloomberg. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ de Carbonnel, Alissa (2018 թ․ մարտի 29). «Old ties with Russia weigh on Bulgarian decision in spy poisoning case». Reuters. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ Lyman, Rick (2017 թ․ փետրվարի 4). «Bulgaria Grows Uneasy as Trump Complicates Its Ties to Russia». The New York Times. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին. «For many reasons, including economic necessity, a common culture and deep historical ties»
- ↑ Smilov, Daniel (2018 թ․ մայիսի 31). «Bulgaria torn between Russia and the West». Deutsche Welle. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «Bulgaria–Russia Relations». GlobalSecurity. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «European Commission Enlargement Archives: Treaty of Accession of Bulgaria and Romania». European Commission. 2005 թ․ ապրիլի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «The United Nations Security Council». The Green Papers Worldwide. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- ↑ «Armed Forces Development Plan» (PDF). Ministry of Defence of Bulgaria. 2010. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ «Vietnam Thanks Bulgaria for University Graduates». Novinite. 2010 թ․ հոկտեմբերի 28. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ В. Гомельский. Служба военной полиции Республики Болгария // «Зарубежное военное обозрение», № 10 (787), октябрь 2012. с. 49—52.
- ↑ «Lex.bg - Закони, правилници, конституция, кодекси, държавен вестник, правилници по прилагане». Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
- ↑ Hackett, James, ed. (2017). The Military Balance 2017. Routledge. էջ 96. ISBN 978-1857439007.
- ↑ «The Bulgarian Legal System and Legal Research». Hauser Global Law School Program. 2006 թ․ օգոստոս. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Palowski, Jakub (2015 թ․ հոկտեմբերի 6). «Bulgaria Will Modernize Its Army. "Fighters, infantry fighting vehicles"». Defence24. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ Castle, Steven (2006 թ․ դեկտեմբերի 29). «The Big Question: With Romania and Bulgaria joining the EU, how much bigger can it get?». The Independent. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
- ↑ «Бай Тошовият блян – България в ЕС през '87» [Todor Zhivkov's dream – Bulgaria in the EC in '87] (Bulgarian). Dnes.bg. 2008 թ․ օգոստոսի 15. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «"Дойче веле": Тодор Живков искал България да стане член на ЕС» ["Deutsche Welle": Todor Zhivkov wanted Bulgaria to join the EC]. Vesti (Bulgarian). 2008 թ․ սեպտեմբերի 3. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Вооружённые силы зарубежных стран // «Зарубежное военное обозрение», № 7 (772), 2011, с. 69.
- ↑ «Bulgaria – Bilateral Relations». Ministry of Foreign Affairs of the PRC. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria – relations». Ministry of Foreign Affairs of Greece. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ «Архивированная копия». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ Roblin, Sebastien (2016 թ․ սեպտեմբերի 12). «SS-21 Scarab: Russia's Forgotten (But Deadly) Ballistic Missile». The National Interest. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «S-300 Surface-to-air Missile System» (PDF). Aerospace Daily & Defense Report. 2015 թ․ օգոստոսի 6. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «Bulgaria: GDP growth (annual %)». The World Bank. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria: Unemployment, total (% of total labor force) (modeled ILO estimate)». The World Bank. 2018. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Болгария // Энциклопедический географический словарь / отв. редакторы Е. В. Варавина и др. — М.: Рипол-классик, 2011. — С. 93. — (Словари нового века). — 5 000 экз. — ISBN 978-5-386-03063-6
- ↑ «One out of six employees in the EU27 was a low-wage earner in 2010» (PDF). Eurostat. 2012 թ․ դեկտեմբերի 20. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Public procurement in Bulgaria» (PDF). European Commission. 2015. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ «World Economic Outlook Database, April 2019». IMF.org. International Monetary Fund. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին.
- ↑ «The economies of Bulgaria and Romania». European Commission. 2007 թ․ հունվար. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ OECD Economic Surveys: Bulgaria. OECD. 1999. էջ 24. ISBN 9789264167735. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. «The previous 1997 Economic Survey of Bulgaria documented how a combination of difficult initial conditions, delays in structural reforms, ... culminated in the economic crisis of 1996–97.»
- ↑ «Средната работна заплата расте до 1036 лв» [Average monthly wages wage increased to 1,036 lv] (Bulgarian). BTV. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 15-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Manufacturing». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Field listing: Industries». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria: Selling off steel». Oxford Business Group. 2011 թ․ օգոստոսի 31. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Mining Industry Accounts for 5% of Bulgaria's GDP – Energy Minister». Novinite. 2015 թ․ օգոստոսի 29. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria's ore exports rise 10% in H1 2011 – industry group». The Sofia Echo. 2011 թ․ օգոստոսի 18. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Late Communist rule». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին. «Bulgaria gave the highest priority to scientific and technological advancement and the development of trade skills appropriate to an industrial state. In 1948 approximately 80 percent of the population drew their living from the soil, but by 1988 less than one-fifth of the labour force was engaged in agriculture, with the rest concentrated in industry and the service sector.»
- ↑ «Total Primary Coal Production (Thousand Short Tons)». U.S. Energy Information Administration. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «БВП – регионално ниво» [GDP – regional level] (Bulgarian). National Statistical Institute of Bulgaria. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Regional gross domestic product (PPS per inhabitant), by NUTS 2 regions». Eurostat. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ «Bulgaria». International Monetary Fund. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ «GDP per capita in PPS». Eurostat. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Comparative price levels». Eurostat. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Structure of Bulgarian Tax System». Ministry of Finance of Bulgaria. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ «World Bank Country and Lending Groups». The World Bank Group. 2018. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria Overview». USAID. 2002. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ «General government gross debt – annual data» (PDF). Eurostat. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ «These are the 29 countries with the world's lowest levels of tax». Business Insider. 2016 թ․ մարտի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ «Field listing: Taxes and other revenue». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ Harizanova, Tanya (2010 թ․ հունիսի 17). «Inter-company debt – one of Bulgarian economy's serious problems». Bulgarian National Radio. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «Economist: financial crisis brewed by U.S. market fundamentalism». Xinhua News Agency. 2009 թ․ մարտի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ М. Божинова, П. Пейковска, К. Жекова, Экономический потенциал Болгарии. Путеводитель инвестора. М., 2008.
- ↑ «The Hard Road Towards the Euro». Capital. 13 April, 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին.
- ↑ Stefanov, Ruslan (2015). «The Bulgarian Public Procurement Market: Corruption Risks and Dynamics in the Construction Sector» (PDF). Government Favouritism in Europe: The Anticorruption Report 3 (3/2015): 35. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ Stanchev, Ivaylo (2017 թ․ դեկտեմբերի 29). «Рекорд при обществените поръчки: открити са търгове за почти 14 млрд. лв» [A record in public procurement: tenders worth nearly 14 billion lv unveiled] (Bulgarian). Kapital Daily. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Denizova, Vera (2017 թ․ հոկտեմբերի 23). «Бюджет 2018: Повече за заплати, здраве и пенсии» [2018 Budget: More for salaries, health and pensions] (Bulgarian). Kapital Daily. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Field listing: Budget». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ «Bulgaria Now an Official Member of the Flat Tax Club». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 26-ին.
- ↑ ««Названы самая дешёвая и самая дорогая страны Европы»». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 22-ին.
- ↑ Държавен вестник
- ↑ «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ օգոստոսի 31-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ [1]
- ↑ «ITUC Frontlines Report 2012: Section on Bulgaria». Novinite. 2012 թ․ հոկտեմբերի 10. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
- ↑ «Бизнесът очерта уникална диспропорция в България» [Business points to a major disproportion in Bulgaria] (Bulgarian). Dir.bg. 2013 թ․ հունվարի 14. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Field listing: Labor force by occupation». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Hawkesworth, Ian (2009). «Budgeting in Bulgaria» (PDF). OECD Journal on Budgeting (3/2009): 137. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ «Курсове на българския лев към еврото и към валутите на държавите, приели еврото» [Exchange rates of the lev to the euro and Eurozone currencies replaced by the euro] (Bulgarian). Bulgarian National Bank. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «EU: Countries to Begin Counting Drugs, Prostitution in Economic Growth». Organized Crime and Corruption Reporting Project. 2014 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ «Shadow Economy» (PDF). Eurostat. 2012. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria: 2011 Telecommunication Market and Regulatory Developments» (PDF). European Commission. 2011. էջ 2. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 19-ին.
- ↑ «Bulgaria Opens Tender for Fourth Mobile Operator». Novinite. 2011 թ․ հոկտեմբերի 3. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Данные для 2009 г., гл. инсп. Стойчо Константинов Пътно-транспортна аварийност в Република България (болг.)
- ↑ «Individuals regularly using the Internet (Every day or at least once a week)». National Statistical Institute of Bulgaria. 2017 թ․ դեկտեմբերի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
- ↑ «Europe (without the euro)». The Guardian. 2009 թ․ ապրիլի 20. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Влаковете Пловдив-Димитровград вече със 160 км/час» [The trains from Plovdiv to Dimitrovgrad now with 160 km/h] (Bulgarian). Dariknews. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Bulgaria to Turkey wiring underway». Railway Gazette International. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 11-ին.
- ↑ «Национална компания "Железопътна инфраструктура" - за компанията». Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 28-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)(չաշխատող հղում) - ↑ «Energy Hub». Oxford Business Group. 2008 թ․ հոկտեմբերի 13. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Agricultural Policies in non-OECD countries: Monitoring and Evaluation» (PDF). OECD. 2007. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Field listing: Labor force». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ «Посещения на чужденци в България по месеци и по страни» [Arrivals of foreigners in 2017 by month and country of origin] (Bulgarian). National Statistical Institute of Bulgaria. 2018 թ․ մարտի 16. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Bulgaria – Power Generation». International Trade Administration. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-06-15-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Tourism». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria – Economic Summary, UNData, United Nations». United Nations. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Experts: Bumper Year for Wheat Producers in Dobrich Region». Bulgarian Telegraph Agency. 2017 թ․ օգոստոսի 4. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria – Natural conditions, farming traditions and agricultural structures». Food and Agriculture Organization. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 28-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 2-ին.
- ↑ «Country comparison: Total road length». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 15-ին.
- ↑ Krasimirov, Angel (2018 թ․ հունիսի 7). «Bulgaria must work to restart Belene nuclear project: parliament». Reuters. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
- ↑ Bell, John D. «Bulgaria – Agriculture». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Ivanova, Miglena (2017 թ․ մայիսի 31). «Bulgarian rose oil keeps its top place on world market». Bulgarian National Radio. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria is Again the World's First Producer of Lavender Oil». Novinite. 2017 թ․ նոյեմբերի 30. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria tops lavender oil production, outpacing France». Fox News. 2014 թ․ հուլիսի 16. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- ↑ Структура «Болгарских почт ЕАД».(բուլղ.)
- ↑ История «Болгарских почт ЕАД»(բուլղ.)
- ↑ Структура «Болгарских почт ЕАД»(բուլղ.)
- ↑ ««Български пощи» пуснаха акции за 15 млн. евро» (բուլղարերեն). money.bg — Болгарская почта эмитировала акций на сумму 15 млн. евро. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 4-ին.
- ↑ Годовой отчет «Болгарских почт ЕАД» за 2009 год Արխիվացված 2011-02-13 Wayback Machine, Глава ІІІ. Человеческие ресурсы, с. 10(բուլղ.)
- ↑ 130 години Български пощи. Летопис на една държавност. Արխիվացված 2009-09-02 Wayback Machine — София: Български бестселър, Национален музей на българската книга и полиграфия, 2009. — 192 с. — ISBN 978-954-463-120-8.(բուլղ.)(Ստուգված է 25 Ապրիլի 2010)
- ↑ «Официальная перепись населения в Болгарии в 2011 году» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ "History", Digital Systems. Retrieved 1 February 2014.
- ↑ Национална стратегия за развитие на широколентовия достъп в Република България (բուլղ.)
- ↑ Register.bg Արխիվացված 2018-06-27 Wayback Machine, registrar for the .bg domain.
- ↑ Calculated using penetration rate and population data from "Countries and Areas Ranked by Population: 2012", Population data, International Programs, U.S. Census Bureau, retrieved 26 June 2013
- ↑ "Percentage of Individuals using the Internet 2000-2012", International Telecommunications Union (Geneva), June 2013, retrieved 22 June 2013
- ↑ Министерство транспорта, информационных технологий и сообщений Республики Болгарии (բուլղ.)
- ↑ «Bulgaria, Romania Rapped for Public Procurement Fraud». Novinite. 2010 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ Center for the Study of Democracy (2007). Anti-corruption Reforms in Bulgaria: Key Results and Risks. Center for the Study of Democracy. էջ 44. ISBN 9789544771461.
- ↑ Закон за електронното управление (բուլղ.)
- ↑ «10 млрд. лв. годишно се харчат с обществени поръчки» [10 bln. leva are spent on public procurement every year]. 24 Chasa (Bulgarian). 2016 թ․ փետրվարի 21. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 30-ին.
{{cite news}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «US State Dept criticises Bulgaria on prisons, judiciary, corruption, people-trafficking and violence against minorities». The Sofia Globe. 2018 թ․ ապրիլի 21. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ Закон за електронния документ и електронния подпис (բուլղ.)
- ↑ Закон за електронната търговия (բուլղ.)
- ↑ Закон за електронните съобщения (բուլղ.)
- ↑ "Bulgaria", Country Reports on Human Rights Practices for 2012, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, U.S. Department of State, 22 March 2013. Retrieved 1 February 2014.
- ↑ «Corruption Perceptions Index: Transparency International». Transparency International. 2017. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ "Fixed (wired)-broadband subscriptions per 100 inhabitants 2012" Արխիվացված 2019-07-26 Wayback Machine, Dynamic Report, ITU ITC EYE, International Telecommunication Union. Retrieved on 29 June 2013.
- ↑ "Active mobile-broadband subscriptions per 100 inhabitants 2012" Արխիվացված 2019-07-26 Wayback Machine, Dynamic Report, ITU ITC EYE, International Telecommunication Union. Retrieved on 29 June 2013.
- ↑ Изпълнителна агенция «Електронни съобщителни мрежи и информационни системи» Արխիվացված 2011-11-04 Wayback Machine (բուլղ.)
- ↑ Rankin, Jennifer (2017 թ․ դեկտեմբերի 28). «Cloud of corruption hangs over Bulgaria as it takes up EU presidency». The Guardian. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ «Bulgarian corruption at 15-year high». The Telegraph. 2014 թ․ դեկտեմբերի 12. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ Select Formats Արխիվացված 2009-05-13 archive.today, Country IP Blocks. Accessed on 2 April 2012. Note: Site is said to be updated daily.
- ↑ Population Արխիվացված 2018-12-25 Wayback Machine, The World Factbook, United States Central Intelligence Agency. Accessed on 2 April 2012. Note: Data are mostly for 1 July 2012.
- ↑ «Bulgarian border officers suspended over airport security lapse». Reuters. 2018 թ․ մարտի 24. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ Macdonald, Alastair (2018 թ․ հունվարի 11). «Bulgaria savors EU embrace despite critics». Reuters. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ Krasimirov, Angel (2018 թ․ հունվարի 17). «Bulgaria's government faces no-confidence vote over corruption». Reuters. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ «Population density (people per sq. km of land area)». The World Bank. 2018. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Bulgarians unfazed by anti-Roma hate speech from deputy prime minister». Deutsche Welle. 2017 թ․ հոկտեմբերի 31.
- ↑ «Field listing: Ethnic Groups». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 21-ին.
- ↑ «Болгария вымирает, демографическая ситуация хуже, чем после Второй мировой». BgNews. 2018 թ․ հունիսի 30. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 1-ին.
- ↑ «НСИ: Преброяването от 2011 г. е сгрешено, нужно е ново» [NSI: The 2011 census is incorrect, a new one needed] (Bulgarian). Vesti. 2014 թ․ մարտի 25. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Dimitrova, Eliana (2014 թ․ մարտի 25). «Скандални твърдения за неточности в преброяването през 2011 г.» [Scandalous claims of inaccuracies in the 2011 census] (Bulgarian). Bulgarian National Television. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Population and Demographic Processes in 2017». Nsi.bg. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 25-ին.
- ↑ The Global Gender Gap Report (PDF). World Economic Forum. 2018. էջեր 10, 45, 46. ISBN 978-2-940631-00-1. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 26-ին.
- ↑ Hope, Kerin (2018 թ․ մարտի 9). «Bulgaria builds on legacy of female engineering elite». The Financial Times. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ «Girls and women under-represented in ICT». Eurostat. 2018 թ․ ապրիլի 25. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ 354,0 354,1 «Официальный учёт населения Болгарии в 2011 году» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ «World Bank: The demographic crisis is Bulgaria's most serious problem». Klassa. 2012 թ․ նոյեմբերի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ «Demographic crisis in Bulgaria deepening». Bulgarian National Radio. 2012 թ․ մարտի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ «Официальная перепись населения в Болгарии в 2011 году». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 22-ին.
- ↑ «Will EU Entry Shrink Bulgaria's Population Even More?». Deutsche Welle. 2006 թ․ դեկտեմբերի 26. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 11-ին.
- ↑ Roth, Klaus; Lauth Bacas, Jutta (2004). Migration In, From, and to Southeastern Europe. The British Library. էջ 188. ISBN 978-3643108968.
- ↑ «Eurostat – Tables, Graphs and Maps Interface (TGM) table». Eurostat. 2013 թ․ հոկտեմբերի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 25-ին.
- ↑ Country Health Profile, pp. 8, 11, 12.
- ↑ Guineva, Maria (2013 թ․ հունվարի 7). «The Bulgaria 2012 Review: Health and Healthcare». Novinite. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 21-ին.
- ↑ «Country Comparison: Population growth rate». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Country Comparison: Birth rate». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ «Country Comparison: Death rate». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 8-ին.
- ↑ L. Ivanov. Demographic priorities and goals of the Government Program 2017–2021. Presentation at the round table Demographic Policies and Labour Mobility organized by the Ministry of Labour and Social Policy, and the State Agency for the Bulgarians Abroad. Sofia, 19 September 2017. 4 pp.
- ↑ «Country Comparison: Life Expectancy». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Life expectancy at birth, total (years)». The World Bank. 2018. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
- ↑ Miller, Lee J (2018 թ․ սեպտեմբերի 19). «These Are the Economies With the Most (and Least) Efficient Health Care». Bloomberg. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 21-ին.
- ↑ «Перепись населения Болгарии в 2011 году». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ Kiminas, D. (2009). The Ecumenical Patriarchate. Wildside Press LLC. էջ 15. ISBN 978-1-4344-5876-6. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Carvalho, Joaquim (2007). Religion and power in Europe: conflict and convergence. Pisa University Press. էջ 258. ISBN 978-88-8492-464-3.
- ↑ «The Bulgarian Constitution». Parliament of Bulgaria. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ «Bulgarian Orthodox Church». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria's Muslims not deeply religious: study». Hürriyet Daily News. 2011 թ․ դեկտեմբերի 9. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ Population as of March 2001 by Religion National Statistical Institute. Retrieved Sept 2012.
- ↑ Population 2011 final results by Religion National Statistical Institute. Retrieved Sept 2012.
- ↑ 378,0 378,1 «Բուլղարիայի Առողջապահություն». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
- ↑ Georgieva, Lidia; Salchev, Petko (2007). «Bulgaria Health system review» (PDF). Health Systems in Transition. 9 (1): xvi, 12. ISSN 1817-6127. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2022 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
- ↑ «Bulgaria: Health Care & Long-Term Care Systems» (PDF). European Commission. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ «Bulgaria: University Ranking». Times Higher Education. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Study in Bulgaria». Times Higher Education. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ Shopov, V. (2007). «The impact of the European scientific area on the 'Brain leaking' problem in the Balkan countries». Nauka (1/2007).
- ↑ «COUNCIL DIRECTIVE of 21 December 1988 on a general system for the recognition of higher-education diplomas awarded upon completion of professional education and training of at least three years' duration (89/48/EEC)». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 9-ին.
- ↑ Burgess, Colin; Vis, Bert (2016). Interkosmos: The Eastern Bloc's Early Space Program. Springer. էջեր 247–250. ISBN 978-3-319-24161-6.
- ↑ «The 2015 Bloomberg Innovation Index». Bloomberg. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ «R&D Spending in Bulgaria Up in 2015, Mostly Driven by Businesses». Novinite. 2016 թ․ հոկտեմբերի 31. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ «EU Presidency Puts Lagging Bulgarian Science in the Spotlight». Novinite. 2018 թ․ մարտի 22. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ Zapryanov, Yoan (2018 թ․ հունիսի 22). «Малката изчислителна армия на България» [Bulgaria's small computing army] (Bulgarian). Kapital Daily. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ «Digital Single Market: Europe announces eight sites to host world-class supercomputers». European Commission. 2019 թ․ հունիսի 7. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 15-ին.
- ↑ McMullin, David (2003 թ․ հոկտեմբերի 2). «The Great Bulgarian BrainDrain». Delft Technical University. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ «Cosmonauts Eager, Hopeful for Reboot of Bulgaria's Space Program». Novinite. 2011 թ․ ապրիլի 17. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ Ivanova, Tanya (1998). «Six-month space greenhouse experiments—a step to creation of future biological life support systems». Acta Astronautica. 42 (1–8): 11–23. Bibcode:1998AcAau..42...11I. doi:10.1016/S0094-5765(98)00102-7. PMID 11541596.
- ↑ Dimitrova, Milena (2008). Златните десятилетия на българската електроника [The Golden Decades of Bulgarian Electronics]. Trud. էջեր 257–258. ISBN 9789545288456.
- ↑ Badescu, Viorel; Zacny, Kris (2015). Inner Solar System: Prospective Energy and Material Resources. Springer. էջ 276. ISBN 978-3-319-19568-1. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Bulgaria's ICT Sector Turnover Trebled over Last Seven Years – Deputy Economy Minister». Bulgarian Telegraph Agency. 2018 թ․ մարտի 12. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ Hope, Kerin (2016 թ․ հոկտեմբերի 17). «Bulgaria strives to become tech capital of the Balkans». The Financial Times. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ St. Kliment Ohridski Base. SCAR Composite Antarctic Gazetteer
- ↑ Ivanov, Lyubomir (2015). General Geography and History of Livingston Island. In: Bulgarian Antarctic Research: A Synthesis. Eds. C. Pimpirev and N. Chipev. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press. pp. 17–28. 978-954-07-3939-7
- ↑ Harland, David M.; Ulivi, Paolo (2009). Robotic Exploration of the Solar System: Part 2: Hiatus and Renewal, 1983–1996. Springer. էջ 155. ISBN 978-0-387-78904-0.
- ↑ «BulgariaSat-1 Mission». SpaceX. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ «Bulgarian Camera Flies to the Moon». Darik News. 2019 թ․ մարտի 22. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 30-ին.
- ↑ Semkova, Jordanka; Dachev, Tsvetan (2015). «Radiation environment investigations during ExoMars missions to Mars – objectives, experiments and instrumentation». Comptes Rendus de l'Académie Bulgare des Sciences. 47 (25): 485–496. ISSN 1310-1331. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ «Radiation Dose Monitor Experiment (RADOM)». ISRO. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- ↑ Dachev, Yu.; Dimitrov, F.; Tomov, O.; Matviichuk; Spurny; Ploc (2011). «Liulin-type spectrometry-dosimetry instruments». Radiation Protection Dosimetry. 144 (1–4): 675–679. doi:10.1093/rpd/ncq506. ISSN 1742-3406. PMID 21177270.
- ↑ «Курорты Болгарии названы самыми недорогими в Европе». 2015 թ․ ապրիլի 29.
- ↑ «Посещения на чужденци в България по месеци и по страни». Национален статистически институт. 17 марта 2017. Վերցված է 19 марта 2017-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- «Население по области, общини, местоживеене и пол» [Population by Province, Municipality, Address and Sex as of 31 December 2017] (Bulgarian). National Statistical Institute of Bulgaria. 2017. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - «Преброяване 2011 (окончателни данни)» [Final Results of the 2011 census] (PDF) (Bulgarian). National Statistical Institute of Bulgaria. 2011. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - «Bulgaria 2018» (PDF) (Bulgarian and English). National Statistical Institute of Bulgaria. 2018. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 23-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - Country Profile: Bulgaria (PDF). Library of Congress. 2006. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 1-ին.
{{cite book}}:|work=ignored (օգնություն) - «State of Health in the EU. Country Health Profile: Bulgaria ===== 2017» (PDF). European Commission. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 20-ին.
- Bell, John (1998). Bulgaria in Transition: Politics, Economics, Society, and Culture after Communism. Westview Press. ISBN 978-0-8133-9010-9.
- Chen, Sanping (2012). Multicultural China in the Early Middle Ages. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0812243703.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Crampton, R. J. (1987). A Short History of Modern Bulgaria. Cambridge University Press. ISBN 978-0521253406.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Crampton, R. J. (2005). A Concise History of Bulgaria. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61637-9.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Crampton, R. J. (2007). Bulgaria. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-954158-4.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Curtis, Glenn E.; Mitova, Pamela; Marsteller, William; Soper, Karl Wheeler (1992). Country Study: Bulgaria. Library of Congress. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 6-ին.
{{cite book}}:|work=ignored (օգնություն)- «Historical Setting». Chapter 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «The First Golden Age». Chapter 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.
- «The Final Move to Independence». The Bulgarian Independence Movement. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «San Stefano, Berlin, and Independence». The Bulgarian Independence Movement. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Bulgaria in World War II: The Passive Alliance». World War II. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Wartime Crisis». World War II. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «The Soviet Occupation». World War II. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 27-ին.
- «After Stalin». Communist Consolidation. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 24-ին.
- «Domestic Policy and Its Results». Communist Consolidation. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Foreign Affairs in the 1960s and 1970s». The Zhivkov Era. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «The Political Atmosphere in the 1970s». The Zhivkov Era. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Bulgaria in the 1980s». The Zhivkov Era. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 27-ին.
- «Topography». The Society and its Environment. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Climate». The Society and its Environment. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «The Economy». Chapter 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Resource Base». The Economy. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Government and Politics». Chapter 4. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Arms Sales». National Security. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- «Military Personnel». National Security. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
- Ghodsee, Kristen R. (2011). Lost in Transition: Ethnographies of Everyday Life After Communism. Duke University Press. ISBN 978-0822351023.
- Ghodsee, Kristen R. (2009). Muslim Lives in Eastern Europe: Gender, Ethnicity and the Transformation of Islam in Postsocialist Bulgaria. Princeton University Press. ASIN B015X41JMA.
- Ghodsee, Kristen R. (2005). The Red Riviera: Gender, Tourism and Postsocialism on the Black Sea. Duke University Press. ISBN 978-0822336624.
- Golden, Peter Benjamin (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Otto Harrassowitz. ISBN 978-3447032742.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - MacDermott, Mercia (1998). Bulgarian Folk Customs. Jessica Kingsley Publishers. էջեր 19, 64–70, 226. ISBN 978-1853024863.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link) - Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-14-4435-163-7.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Հայերը Բուլղարիայում Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
- Հայկական Սովետական Հանրագիտարան
- Բուլղարիան դասարան․ամ֊ում Արխիվացված 2019-06-29 Wayback Machine
- Bulgaria at UCB Libraries GovPubs.
- President of The Republic of Bulgaria Արխիվացված 2017-06-03 Wayback Machine
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բուլղարիա» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 591)։ 
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| ||||||
- Pages using the EasyTimeline extension
- Երկրներ այբբենական կարգով
- Եվրոպայի երկրներ
- Եվրոպական միության անդամ երկրներ
- Բալկանյան երկրներ
- Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներ
- Լիբերալ ժողովրդավարություններ
- Հանրապետություններ
- ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ
- Միջերկրածովյան միության անդամներ
- ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ
- Ֆրանկոֆոնիայի միջազգային կազմակերպության անդամ երկրներ