Կիևի պատմություն

Կիևի պատմություն, Ուկրաինայի մայրաքաղաքի, նրա խոշորագույն քաղաքի պատմություն, որի տարիքը, ամենաքիչը, 1200 տարեկան է։ Ըստ տարեգրի՝ Կիևը հիմնել են երեք եղբայրներ՝ Կիյը, Շեկը և Խորիվը և նրանց քույր Լիբեդը և կոչել են ի պատիվ Կիյի՝ ավագ եղբոր։ Ավանդությունը վկայում է նաև, որ Դնեպրի բլրաշատ ափերին մեծ քաղաքի ի հայտ գալը կանխատեսել էր Անդրեաս առաքյալը։

Քաղաքի հիմնադրման ճշգրիտ ամսաթիվը հայտնի չէ։ Ըստ որոշ ենթադրությունների` սլավոնական առաջին բնակիչները ժամանակակից քաղաքի տարածքում ապրել են դեռևս 6-րդ դարում։ 882 թվականին Կիևը դարձել է Հին ռուսական պետության (Կիևյան Ռուսիա) մայրաքաղաքը և 10-12-րդ դարերում հասել է իր ծաղկմանը։ Մոնղոլների՝ Ռուսիա ներխուժման արդյունքում ավերվել և անկում է ապրել։ Հետագա դարերում Կիևը եղել է վարչական միավորի կենտրոն Լիտվական Մեծ իշխանության, Ռեչ Պոսպոլիտայի և Ռուսական պետության կազմում, որը վերածվել է Ռուսական կայսրության։

Կիևը մեծ վերելք է ապրել 19-րդ դարում՝ արդյունաբերական հեղափոխության ընթացքում։ Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ քաղաքը հայտնվել է մի քանի զինված հակամարտությունների կենտրոնում և հասցրել է լինել ուկրաինական մի քանի պետությունների մայրաքաղաքը։ 1922 թվականից մտել է Խորհրդային Միության կազմի մեջ, 1934 թվականին դարձել է Խորհրդային Ուկրաինայի մայրաքաղաքը։ Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ քաղաքը ենթարկվել է լուրջ ավերածությունների, շատ հնագույն հուշարձաններ ոչնչացվել են քաղաքի կենտրոնի «ստալինյան» վերակառուցման տարիներին։ Պատերազմից հետո դարձել է Խորհրդային Միության՝ մեծությամբ երրորդ քաղաքը Մոսկվայից և Լենինգրադից հետո, խորհրդային հանրապետությունների մեջ՝ բնակչության թվով երկրորդ մեծ մայրաքաղաքը։ 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Կիևը անկախ Ուկրաինայի մայրաքաղաքն է։

Մինչպատմական ժամանակաշրջան

Հնագիտական պեղումները վկայում են, որ Կիևի մարզի տարածքում առաջին բնակավայրերը գոյություն են ունեցել արդեն վերին պալեոլիթի դարաշրջանում՝ 20-15 հազար տարի առաջ (Կիրիլյան կեցավայր)^[1]։ Էնեոլիթի (պղնձի դար) և նեոլիթի դարաշրջաններում ներկայանում է տրիպոլյան մշակույթը^[2], որին պատկանող հուշարձանները և ժամանակաշրջանը հետազոտողները բաժանում են երեք փուլերի՝ վաղ մ. թ. ա. (4500 - 3500), միջին (մ. թ. ա. 3500-2750) և ուշ (մ. թ. ա. 2750-2000 թվականներ)։ Կիևի մարզի հարավ-արևմուտքի բրոնզե դարի ժամանակաշրջանը բնութագրվում է բելոգրուդովյան մշակույթով։ Զարուբինեցյան մշակույթը բնորոշ է Կիևշինայի հյուսիս-արևմուտքին՝ մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի երկրորդ կեսից- մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի առաջին կես^[3]։ Զարուբինեցյան մշակույթի շերտեր հայտնաբերվել են ապագա հինռուսական Կիևի բարձունքների մեծ մասում։ Զարուբիցյան միակ բնակավայրը, որը գործել է 3-րդ-4-րդ դարերում, գտնվել է Օբոլոնի հյուսիսային արվարձանի՝ առաջին ողողվող տեռասի վրա (Բնավայր Լուգ IV)^[4]: Ժամանակակից Կիևի և Կիևի մարզի տարածքում երկաթի դարը ներկայանում է չերնախյովյան հնագիտական մշակույթով^[5], որն անվանում են նաև «կիևյան մշակույթ» և որը գոյություն է ունեցել 2-3-րդ դարերից մինչև 4-5 դարերի սահմաններում Ստորին Դանուբի անտառատափաստանների և տափաստանների արևմուտքից մինչև Դնեպրի և Չեռնիգովի արևելյան տարածաշրջանը^[6]։ Անդրեասի լեռան հնագիտական մշակույթի ամենահին բնակավայրերը վերաբերում են մ.թ. 2 - 3-րդ դարերին^[7]։ Կիևում չերնախյովյան խեցեղենի բեկորներ հայտնաբերվել են Զամկովայա լեռան տեռասի մշակութային շերտում՝ նախորդելով լուկա-ռայկովեցկայա մշակութային շերտի խեցեղենին^[4]։

Ստուգաբանություն

«Կիև» տեղանունը գիտության մեջ հստակ բացատրություն չի ստացել։ Տարեգրության համաձայն՝ քաղաքի անվանումը կապված է նրա հիմնադրի անվան հետ։ 12-րդ դարի սկզբի «Անցյալ տարիների պատմության» մեջ ասվում է, որ Կիևը, որպես պոլյանների ցեղի կենտրոն, հիմնադրել են երեք եղբայրներ Կիյը, Շեկը և Խորիվը և նրանց քույր Լիբեդը։ Քաղաքը կոչել են ի պատիվ ավագ եղբոր՝ Կիյի։ Քաղաքն այդ ժամանակ բաղկացած էր իշխանական պալատից և վերնապարանքից։ Այդ նույն ավանդույթը շարադրել է հայ հեղինակ Զենոբ Գլակը («Տարոնի պատմություն»), ուր պատմվում է պոլունների (պոլյաններ) երկրում Կուարի, Մենտեի և Խերեանի կողմից Կուարայի (Կիև) հիմնադրման մասին^[8]։

Ժողովրդական ստուգաբանությունը Կիևի անվանումը բացատրում է նրանով, որ նրա առաջին բնակիչները եղել են աշխատավորներ (կիյաններ), որոնք աշխատել են Դնեպրի գետանցատեղում (սա իրենից ներկայացնում էր գետնի մեջ խրված սյուների՝ կիերի, վրա կառուցված փայտե տախտակամած)։ Համընկնող տեղանուններ հայտնի են նաև սլավոնական այլ երկրներում, օրինակ՝ Կիևո՝ Խորվաթիայում, Կույավիա՝ Լեհաստանում։ Հարվարդի գիտնական Օմելյան Պրիցակը տեղանվան ծագումը համարում է թուրքական կամ հրեական^[9]։ Խազարների կողմից քաղաքի հիմնադրման գաղափարը կիսում է նաև Գ. Վերնադսկին^[10]^[11]։

Վաղ պատմություն

Մ. Ստրիյկովսկու ժամանակագրության 11-րդ գրքի երրորդ գլխի մեջ, ուր համառոտ ներկայացված է Գեդմինից առաջ վլադիմիրյան, լուցկյան և կիևյան իշխանությունների պատմությունը, հաստատվում է, որ Կիև քաղաքը հիմնադրվել է 430 թվականին Կիյ իշխանի կողմից^[12]։

Հնագիտական պեղումների արդյունքները վկայում են, որ արդեն 6-րդ-7-րդ դարերում Դնեպրի աջ ափին կային բնակավայրեր, որոնք որոշ հետազոտողներ մեկնաբանում են որպես քաղաքներ։ Հայտնաբերվել են 6-րդ-7-րդ դարերի ամրությունների, կացարանների, խեցեղենի մնացորդներ, բյուզանդական Անաստասիոս I (491-518) և Հուստինիանոս I (527-565) կայսրերի մետաղադրամներ, մեծ սափորներ՝ ամֆորաներ, բազմաթիվ ոսկերչական իրեր^[13]^[14]։ Այս հայեցակարգը, որի վկայությունը 1982 թվականին Կիևի 1500-ամյակի տոնակատարությունն էր, համարվում էր համընդհանուրի կողմից ճանաչված։ Սակայն, ի տարբերություն «հոբելյանական հայեցակարգի», պատմաբանների և հնագետների մի մեծ խումբ, ինչպես և նախկինում, գտնում է, որ որպես քաղաք Կիևի կազմավորումը տեղի է ունեցել 9-րդ և 10-րդ դարերի միջակայքում՝ հղում անելով հնագիտական տվյալներին^[15], և այդուհանդերձ հիմք չտեսնելով 5-8-րդ դարերում գոյություն ունեցած քաղաքի և բնակիչների գենետիկական շարունակության առկայությունը հաստատելու համար^[4]։ Ավելի վաղ՝ 4-րդ դարի վերջի - 6-րդ դարի առաջին կեսի պրահյան մշակույթի համալիրներ հայտնաբերվել են Օբոլոնի հյուսիսում՝ Լուգ IV բնավայրում, Հինկիևյան բնակատեղիում և Կրիվցովի կալվածքում։ 7-8-րդ դարերի ընթացքում Կիևը սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակով հավասար էր համաժամանակակից Պաստիրյան բնակատեղիին և չէր կարող լինել «ցեղային կենտրոն», ինչպես նաև՝ հետագայում՝ վոլինցևյան ժամանակաշրջանում^[4]։ 9-րդ դարի երկրորդ կեսին ամենախոշորը լուկա-ռայկովեցկյան մշակույթի բնակավայրն էր Զամկովայա լեռան վրա, որը լիովին մեկուսացված էր Կիևյան լեռների մնացած զանգվածից։ Մյուս՝ լուկա-ռայկովեցկյան փոքր բնակավայրերը շրջանաձև գոտիավորում էին Զամկովայա լեռը՝ Կուդրյավցևը՝ արևմուտքից, Դետինկան և Ստարոկիևսկայան՝ հարավից, Վոզդիխալնիցան՝ արևելքից։ Վոլինցևյան մշակույթի շերտեր հայտնաբերվել են 8-րդ դարի կեսերին - 9-րդ դարի սկիզբներին Ստարոկիևսկայան լեռան լանջերին և Տասանորդ եկեղեցու հյուսիսային պատկերասրահում։ Ռոմենական մշակույթի՝ 9-րդ դարի վերջի-10-րդ դարի առաջին կեսի համալիրներ հայտնաբերվել են Ստարոկիևսկայան լեռան հյուսիսային լանջերին և Հացահատիկի շուկայում գտնվող Պոդոլի կալվածքում^[4]։ Կիևյան ավելի վաղ շրջանի դենդրոդատը, որը գտնվել է Պոդոլի կառույցներից մեկում, թվագրվում է 887 թվականին^[16]։ Միայն 10-րդ դարում առանձին բնակավայրեր միավորվեցին մեկ միասնական քաղաքային բնույթի բնակավայրի մեջ^[17]։

9-10-րդ դարերին Ստարոկիևսկի արևելքում տեղակայված Անդրեասի լեռան վրա, իշխանական արքունիքի ամենակենտրոնում գտնվում էր չոր, անմշակ քարերից պատրաստված հեթանոսական սրբավայր։ Կռատան հարթակից հարավ գտնվում էր զոհասեղանը^[18]։

9-րդ դարի մեծ մասի ընթացքում Կիևը գտնվել է հունգարա-խազարական հակամարտության անկայուն զոնայում։ «Անցյալ տարիների պատմության» համաձայն 9-րդ դարի երկրորդ կեսին Կիևում իշխել են վարյագներ Ռյուրիկի, Ասկոլդի և Դիրի դրուժիննիկները, ովքեր պոլյաններին ազատագրել էին խազարական կախյալությունից։ 882 թվականին^{[Ն 1]} Կիևը նվաճվում է նովգորոդյան իշխան Օլեգի կողմից, ով իր նստավայրը տեղափոխում է այստեղ՝ ասելով «се буди мати градам Руским». Այս պահից Կիևը դարձավ Հինռուսական պետության (Կիևյան Ռուսիա) մայրաքաղաքը։ Այս նույն ժամանակ Կիևում շինարարական աշխատանքների մասշտաբներն ավելացան, որի մասին վկայում են Վերին քաղաքում, Պոդոլում, Կիրիլովյան լեռան վրա, Պեչերսկում հայտնաբերված հնագիտական նյութերը։ Շինարարությունը պայմանավորված էր քաղաքի բնակչության թվի աճով. այստեղ բնակվելու էին գալիս Ռուսիայի տարբեր շրջաններից^[13]։ Վոլգայից դեպի Դանուբի ափերը, ժամանակակից Կիևի տարածք 9-րդ դարի վերջին տեղի ունեցած վերաբնակեցումը կասեցրել են հունգարները՝

Идоша угры мимо Киева, горою еже ся зовёт ныне Угорское, и пришедше к Днепру, сташа вежами.

Առաջին փաստաթղթերից մեկը, ուր հիշատակվում է Կիևի (Qiyyob) անվանումը, համարվում է «Կիևյան նամակը»՝ գրված 10-րդ դարում տեղի հրեական համայնքի կողմից^[10]։ Այդ նույն ժամանակաշրջանի արաբական ստեղծագործություններում (Իբն Հաուկալ, Իսթախրի և այլն) Կիևը (Կույաբա) ներկայացվում է որպես ռուսների խմբերից մեկի կենտրոնը՝ ի թիվս Նովգորոդի (աս-Սլավիա) և Արսանիայի (վերջինս չի նույնականացվել)^[19]^[20]։ Այդ նույն հեղինակների պատմության մեկ այլ հատվածում Կիևը հակադրվում է ռուսներին, ինչը, հավանաբար, արտացոլում է ավելի վաղ իրադրությունը։ Բյուզանդական «կայսրության կառավարման մասին» տրակտատում Կիևը ներկայացվում է ոչ սլավոնական, հավանաբար՝ խազարական բնակավայր, Սամվատաս անվամբ, ինչը, համաձայն տրակտատներից մեկի, նշանակում է «վերին ամրոց»^{[Ն 2]}:

Ստարոկիևյան լեռան գերեզմանատան խցային գերազմանատեղիների հատվածքները կառուցվել են երկու մեթոդներով՝ «բեկորային» և «թաթային»։ Կիևում, Գնեզդովոյում, Շեստովիցայում, Չեռնիգովում և Տիմերյովում արված ուսումնասիրություններից մի քանիսի դեպքերում հնագետները նշագրել են թե՛ հատվածային, թե՛ սյունային կառուցվածքներով միմյանցից տարբերվող խցեր^[22]։ Կիևում և Միջին Մերձդնեպրում 9-րդ դարի վերջից մինչև 10-րդ դարի սկզբի թաղումների մեծ մասի ժամանակ հանգուցյալի դին գերեզմանահորի մեջ տեղադրվել է գլուխը դեպի արևմուտք։ Կիևի յոթ խցային գերեզմանների մեջ հայտնաբերվել են կարոլինգյան տիպի սրեր^[23]։ Ըստ բնույթի և թաղման ծիսակատարությունների մանրամասների՝ դրանք ուղիղ նմանություն ունեն Մեծ Մորավիայի տարածքի՝ Ուգերսկե-Գրադիշտեի, Միկուլչիցեի, Պոգանսկոյի (Բրժեցլավի մոտ), Սկալիցայի, Հին Կոուրժիմի, Կոլինայի և ժելենկայի հուշարձանների հետ^[24]։

Ռուսիայի մայրաքաղաք (9-12-րդ դարեր)

Օլեգի կողմից քաղաքը գրավելու պահից սկսած մինչև 13-րդ դարի կեսերը Կիևը Ռուսիայի մայրաքաղաքն էր։ Կիևյան մեծ իշխանները ավանդաբար իշխող դիրք են ունեցել ռուսական այլ երկրների իշխանների հանդեպ, և կիևյան գահը եղել է ներդինաստիական մրցակցության գլխավոր նպատակը։ 968 թվականին քաղաքը դիմակայել է պեչենեգների պաշարմանը, որի ժամանակ մեծ նշանակություն են ունեցել Կիևի ամրությունների հենակետերը, որոնցից ամենախոշորը Վիշգորոդն էր^[25]։ Այս քաղաք-ամրոցի մասին տարեգրական վկայությունները ընդհատվում են 1240 թվականին Բաթու խանի ներխուժումից հետո։

988 թվականին Վլադիմիր իշխանի հրամանով քաղաքի բնակիչները մկրտվեցին Դնեպրում։ Ռուսիան դարձավ քրիստոնեական պետություն, հիմնադրվեց Կիևյան թեմը, որը համառուսական սահմանների ներքո գոյություն է ունեցել մինչև 1458 թվականը։ 990 թվականին սկսվեց Ռուսիայում առաջին քարե եկեղեցու շինարարությունը։ Ըստ եկեղեցիական ավանդության, այն կառուցվել է առաքյալներ Ֆեոդորի և իր որդի Հովհանի սպանության վայրում^[26]։ Եկեղեցին ոչնչացվել է Բաթու խանի հորդաների կողմից 1240 թվականին Կիևի վրա հարձակման ժամանակ։

9-10-րդ դարերում քաղաքը կառուցապատվեց թաղամասերով՝ հատվածային և հենասյունային շենք-շինություններով. իշխանական հատվածն ուներ նաև քարե տներ։ Պոդոլում, ինչպես վկայում է «Անցած տարիների պատմությունը», 10-րդ դարի առաջին կեսին գործել է քրիստոնեական եկեղեցի՝ Սուրբ Եղիա մարգարեի Մայր Տաճարը^[13]։

Վլադիմիրի իշխանության օրոք Կիևի մոտ մեկ երրորդը բաղկացած էր իշխանական հողերից, որոնց վրա գտնվում էին պալատները։ Վլադիմիրի քաղաքը շրջապատված էր հողե պատվարներով և խանդակներով։ Որպես կենտրոնական մուտք ծառայում էին Գրադյան (ավելի ուշ՝ Սոֆիյան) դարպասները։ Վլադիմիրի քաղաքի տարածքը զբաղեցում էր մոտ 10-12 հեկտար, հողապատնեշներն իրենց հիմքով փայտե կառուցվածք ունեին և չեն պահպանվել մինչ մեր օրերը^[27]։

Այդ ժամանակ Կիևը արտաքին լայն կապեր էր հաստատել Բյուզանդիայի, Արևելքի, Սկանդինավյան, Արևմտյան Եվրոպայի երկրների հետ։ Այս մասին համոզիչ վկայություններ կան գրավոր աղբյուրներում, ինչպես նաև հնագիտական նյութերում. Կիևի տարածքում հայտնաբերվել են մոտ 11 հազար արաբական 7-10-րդ դարերի դիրհեմներ, բյուզանդական և արևմտաեվրոպական հարյուրավոր մետաղադրամներ, բյուզանդական ամֆորաներ և շատ այլ օտար ծագման իրեր^[13]։

Վլադիմիր իշխանի մահից հետո գահը, կտակի համաձայն, պետք է զբաղեցներ նրա որդին՝ Բորիսը^[28]:Սակայն նրա մյուս որդին՝ Սվյատոպոլկը, կազմակերպեց Բորիսի և գահի երկրորդ հավակնորդ-ժառանգորդ Գլեբի սպանությունները^[29]։ Այդուհանդերձ, Սվյատոպոլկը պարտություն կրեց Յարոսլավ Իմաստունի զորքի կողմից Լյուբեչի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում և կորցրեց Կիևյան իշխանությունը։ Նա լեհական թագավոր Բոլեսլավ I -ից օգնություն խնդրեց։ Վերջինս համաձայնեց և արշավանք սկսեց դեպի Կիև։ Բուգի ափերին ջախջախելով Յարոսլավ Իմաստունի զորքերին՝ Բոլեսլավը Սվյատոպոլկի հետ մտան Կիև։ Բայց քաղաքի բնակիչները չընդունեցին նոր իշխանին։ 1018 թվականին ապստամբություն բռնկվեց, որի արդյունքում գահը վերադարձվեց Յարոսլավին։

Գերմանացի Տիտմար Մերզեբուրգսկի խոսքերով՝ Կիևը 11-րդ դարի սկզբին խոշոր քաղաք էր՝ 400 եկեղեցիներով և 8 շուկաներով։ Ադամ Բրեմենսկին 11-րդ դարի 70-ական թվականների սկզբի քաղաքն անվանել է «Կոստանդնուպոլիսի մրցակից»^[30]։ Կիևը իր «ոսկե դարին» հասավ 11-րդ դարի կեսերին Յարոսլավ Իմաստունի օրոք։ Նրա տարածքը էականորեն ընդլայնվեց։ Բացի իշխանական պալատից,այստեղ գտնվում էին նաև Վլադիմիրի մյուս որդիների և բարձրաստիճան անձանց պալատները (ընդհանուր՝ մոտ 10-ը)։ Քաղաքն ուներ երեք մուտք՝ Ոսկե դարպասները, Լյադյան դարպասները, Ժիդովյան դարպասները։ Յարոսլավի քաղաքի շինարարության մասին տարեգիրները հիշատակում են 1037 թվականը։

В лето 6545 (1037 г.) с заложи Ярослав город великий Киев, у него же града суть Златая врата; заложи же и церковь святые Софья, митрополью, и посемь церковь на Золотых воротах Богородица:

Յարոսլավի քաղաքը տեղաբաշխված էր 60 հեկտարից ավելի մակերեսի վրա, շրջապատված էր 12 մ խորությամբ ջրի խանդակով և 3,5 կմ երկարությամբ բարձր պատվարով, հիմքի լայնությունը 30 մ էր, իսկ փայտե ցանկապատի ընդհանուր բարձրությունը հասնում էր մինչև 16 մետրի^[31]։

Յարոսլավ Իմաստունի կառավարման օրոք կառուցվեց Սոֆիայի տաճարը՝ բազմաթիվ որմնանկարներով և խճանկարներով, որոնցից առավել հայտնի է Տիրամայր Օրանտան^[32]։ 1051 թվականին իշխան Յարոսլավը եպիսկոպոսներին հավաքեց Սուրբ Սոֆիայի տաճարում և մետրոպոլիտ ընտրեց տեղաբնակ Իլարիոնին, որով ի ցույց դրեց դավանաբանական իր անկախությունը Բյուզանդիայից։ Նույն թվականին միաբան Անտոնի Պեչերսկու կողմից հիմնադրվեց Կիև-Պեչորյան մայրավանքը։ Պեչորյան վանքի համահիմնադիրը Անտոնիի առաջին աշակերտներից մեկն էր՝ Ֆեոդոսին։ Իշխան Սվյատոսլավ II Յարոսլավիչը վանքին քարանձավներ տակ գտնվող մի սարահարթ նվիրեց, որտեղ ավելի ուշ վեր խոյացանգեղանկարներով զարդարված քարե եկեղեցիներ, վանական խցեր, ամրոցների աշտարակներ և այլ շինություններ։ Մենաստանի հետ են կապված տարեգիր Նեստորի, նկարիչ Ալիպիյի անունները^[33]:1054 թվականին տեղի ունեցավ քրիստոնեական եկեղեցու պառակտումը, բայց Կիևին հաջողվեց Հռոմի հետ պահպանել լավ հարաբերություններ^[34]։

Ըստ ժամանակագրության հին Կիևի առաջացման երրորդ մասը դարձավ, այսպես կոչված, Իզյասլավ-Սվյատոպոլկի քաղաքը, որի կենտրոնը եղել է Միխայլովյան Զլատովերխյան եկեղեցին։ Ստարոկիևյան սարահարթից այն առանձնանում էր հեղեղատ-ձորակով, որի երկայնքով, ըստ տարբերակներից մեկի, անցնում էր տարեգրական Բորիչև ուղին, ուր ինչ-որ ժամանակ հինռուսական մաքսատուն է եղել։ 1068 թվականին Ալտայի մոտ պոլովեցների կողմից ռուսական զորքերի պարտությունից հետո Իզյասլավի դեմ կազմակերպվեց վեչեական ապստամբություն։ Արդյունքում Իզյասլավը հարկադրված փախավ Լեհաստան, գահը ժամանակավորապես զբաղեցրեց Վսեսլավ Բրյաչիսլավիչը^[35]։

Հին ռուսական պետության անկումը և ֆեոդալական մասնատվածություն ( 12-րդ-14-րդ դարեր)

Կիևյան իշխան Սվյատոպոլկ Իզյասլավիչի մահից հետո (1113 թվական) Կիևում ժողովրդական ապստամբություն բռնկվեց. կիևյան հասարակության վերնախավը իշխանության բերեց Վլադիմիր Մոնոմախին (1113 թվականի մայիսի 4)։ Դառնալով Կիևի Մեծ իշխան՝ նա ճնշեց ապստամբությունը, բայց միևնույն ժամանակ ստիպված եղավ օրենսդրական ճանապարհով որոշակիորեն մեղմել ստորադասների դրությունը։ Այսպես ստեղծվեց «Վլադիմիր Մոնոմախի կանոնագիրքը», որը դարձավ «Ռուսկայա Պրավդայի» ընդլայնված խմբագրության մի մասը։ Այս կանոնադրությունը սահմանափակում էր վաշխառուների եկամուտները, որոշակիացնում էր ստրուկների պայմանները և, չոտնահարելով ֆեոդալական հարաբերությունները՝ թեթևացնում էր պարտապանների և պարտքի դիմաց կախյալության մեջ հայտնված գյուղացիների դրությունը^[36]

Հինսլավոնական մայրաքաղաքը Յարոսլավիչների և Վլադիմիր Մոնոմախի կառավարման ժամանակներում առանձնանում է միասնականության բացակայությամբ ընդգծվող կառուցապատմամբ, և հակառակը՝ միայն հին Կիևում են առաջին անգամ փորձարկել փողոցների և հրապարակների նախագծումները՝ հաշվի առնելով օրենսդրական հիմքերը, բնակարանային շինարարության էսթետիկ կողմերը^[37]։ Հին Կիևի խոշորագույն շրջանը Պոդոլն էր։ Նրա հրապարակը 12-րդ-13-րդ դարերում կազմում էր 200 հա։ Այն հայտնի էր նաև իր ամրոցներով, այսպես կոչված սյուներով, որոնք հիշատակվում են 12-րդ դարի տարեգրություններում։ Պոդոլի կենտրոնում գտնվում էր «Շուկան», որի շուրջ կառուցված էին հուշահամալիրային մշակութային շինություններ՝ Պիրոգիշի (1131-35), Բորիսոգլեբյան և Միխայլովյան եկեղեցիները։ Կիևի զանգվածային շինությունները հիմնականում փայտից էին, թաղամասերը՝ հատվածային և հենասյունային շենք-շինություններով, հիմնականում դրանք երկհարկանի էին։ Քաղաքի հատակագիծը տնամերձ-փողոց սկզբունքով էր^[13]

Քաղաքի տնտեսության հիմքը գյուղատնտեսական արտադրությունն էր, արհեստագործությունը, ինչպես նաև՝ առևտուրը։ Այն տարածքում, ուր գտնվում էին Կիևի հին շրջանները, հայտնաբերվել են կավից, սև և գունավոր մետաղից, քարից, ոսկորից, սպակուց, փայտից և այլ նյութերից պատրաստված իրերի մնացորդներ։ Սրանք վկայում են, որ 12-րդ դարում Կիևում աշխատել են 60-ից ավելի մասնագիտացմամբ արհեստագործներ^[13]։

Ռուսիայում Կիևյան մեծիշխանական գահի տիրույթները պատկանում էին (ծայրահեղ դեպքում՝ տեսականորեն) ճյուղի ավագին և ապահովում էին նրա գերիշխանությունը մնացյալ հողատերերի հանդեպ։ Կիևը շարունակեց Ռուսական տիրույթների քաղաքական իրական կենտրոն մնալ առնվազն մինչև Վլադիմիր Մոնոմախի և նրա որդու՝ Մստիսլավ Մեծի մահը (1132 թվականին)։ 12-րդ դարի ընթացքում առանձին տիրույթների զարգացումը՝ իրենց սեփական դինաստիաներով, խարխլում էր քաղաքի քաղաքական նշանակությունը՝ աստիճանաբար այն վերածելով ամենաուժեղ իշխանի պատվավոր մրցանակի և, հետևաբար, կռվախնձորի։ Ի տարբերություն այլ տիրույթների, Կիևյան իշխանությունը սեփական դինաստիա չուներ։ Նրա համար պայքարը հիմնականում մղվում էր ռուսական չորս իշխանությունների միջև՝ Վլադիմիրո-Սուզդալյան, Վոլինյան, Սմոլենսկյան և Չեռնիգովյան։ Կիևին լրջագույն հարված հասցրեց ռուս իշխան Անդրեյ Բոգոլյուբսկու միացյալ զորքի կողմից քաղաքի գրավումը 1169 թվականին^[38]։ Երկպառակչության ընթացքում առաջին անգամ Կիևը վերցվեց գրոհով և կողոպտվեց։ Երկու օր սուզդալցիները, սոլենսկցիները և չեռնիգովցիները կողոպտեցին և այրեցին քաղաքը, պալատները և եկեղեցիները; Մենաստաններում և եկեղեցիներում գրավվեցին ոչ միայն թանկարժեք իրերը, այլ նաև սրբապատկերները, խաչերը, զանգերը, հանդերձանքները։ Դրանից հետո վլադիմիրյան իշխանները ևս սկսեցին կրել «մեծ» տիտղոսը։ Իշխանական տոհմում ավագը լինելը և Կիևին տիրելը այսուհետ դարձավ ոչ պարտադիր։ Շատ հաճախ Կիևը տիրող իշխանները գերադասում էին չմնալ այստեղ, այլ այն կառավարման էին հանձնում իրենցից կախյալություն ունեցող բարեկամներին։ 1203 թվականին Կիևը գրավվեց և այրվեց սմոլենսկյան իշխան Ռյուրիկ Ռոստիսլավիչի և իրեն դաշնակից պոլովեցների կողմից։ 1230-ական թվականների քաղաքացիական պատերազմների ժամանակ քաղաքը մի քանի անգամ պաշարվել և ավերվել է՝ ձեռքից ձեռք անցնելով^[39]։ Դեպի Հարավային Ռուսիա մոնղոլական արշավանքի ժամանակ կիևյան իշխանը Մոնոմախովիչների տոհմի ճյուղի ավագ Դանիիլ Գալիցկին էր^[40]։

Մոնղոլական ներխուժումը և Ոսկե Հորդայի իշխանությունը (1240-1362)

1240 թվականի դեկտեմբերին Կիևը գրավվեց և ավերվեց մոնղոլական պաշարման հետևանքով^[41]^[42], որի արդյունքում սպանվեցին մեծ քանակությամբ քաղաքացիներ և ավերվեցին շատ շինություններ, այդ թվում՝ Տասանորդ եկեղեցին։ 1241 թվականից մինչև 1243 թվականը Կիևում իշխում էր Միխայիլ Վսևոլոդովիչ Չեռնիգովսկին, ապա Կիևի յառլիկը Հորդայում ստացավ Յարոսլավ Վսևոլոդովիչ Վլադմիրսկին և ճանաչվեց ռուսական բոլոր տիրույթների գերագույն իշխան՝ «ռուսալեզու բոլոր իշխանների ավագ» («старей всем князем в русском языце»):

1262 թվականին ստեղծվեց կիևյան կորմչայա գիրքը, որը նախատիպ դարձավ Վոլինյան, Ռյազանյան և այլ կորմչայա գրքերին^[13]։

Փաստորեն, կողոպտված Կիևը կորցրեց թե՛ տնտեսական, թե՛ քաղաքական նշանակությունը, իսկ դրանից հետո՝ նաև հոգևոր մենաշնորհը. 1299 թվականին կիևյան միտրոպոլիտը հեռացավ Վլադիմիր, որտեղից հետագայում միտրոպոլիտյան աթոռը տեղափոխվեց Մոսկվա։ Քաղաքի հիմնական կորիզը (Լեռը և Պոդոլը) գտնվում էին ավանդական սահմաններում։ Ամրոցների կառուցումից հետո Զամկովայա լեռը վերածվեց քաղաքի դետինեցի (միջնաբերդ)։ Քաղաքաբնակների հիմնական մասը այդ ժամանակ կենտրոնացած էին Պոդոլում, այստեղ էին գտնվում Աստվածամոր Վերափոխման տաճարը և քաղաքային շուկան, ավելի ուշ՝ ռատուշայով մագիստրատը^[13]։

Մոնղոլները քաղաքն ամբողջովին չավերեցին։ 1240 թվականին պահպանված կառույցների մեծ մասի աստիճանական ոչնչացման հիմնական պատճառը այն էր, որ մոնղոլների կողմից հինռուսական պետական համակարգը և քաղաքի տնտեսական բազան ավերվել էին և ոսկեհորդյան լծի տակ հայտնված Կիևը այլևս միջոցներ չուներ մեծ քանակությամբ քարե շինությունները՝ Սոֆիայի, Վերափոխման, Վիդուբիցկյան, Զլատովերխի Միխայլովյան, Կիրիլովյան տաճարները, Վերափոխման եկեղեցին, պահելու համար^[13]։

Կիևյան իշխանության 13-րդ դարի երկրորդ կեսի-14-րդ դարի առաջին կեսի պատմությունը այդքան էլ հայտնի չէ։ Այստեղ իշխել են տեղի մարզային իշխանները, ովքեր չէին հավակնում համառուսական գերիշխանության։ 1324 թվականին Կիևի իշխան Ստանիսլավը լիտվական մեծ իշխան Գեդիմինի կողմից ջախջախվում է Իրպեն գետի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում։ Այդ ժամանակներից ի վեր քաղաքը գտնվել է Լիտվայի ազդեցության գոտում, սակայն Ոսկե Հորդային հարկ վճարելը շարունակվել է ևս մի քանի տասնամյակներ^[43]։

Լիտվական Մեծ իշխանության և Ռեչ Պոսպոլիտայի կազմում (1362-1654)

1362 թվականին Կապույտ Ջրերի ճակատամարտից հետո Կիևը վերջնականապես հայտնվեց Լիտվայի Մեծ իշխանության կազմում։ Կիևի իշխան դարձավ Վլադիմիր Օլգերդովիչը։ Այդ միացումը տեղի ունեցավ խաղաղ դիվանագիտական ճանապարհով։ Վլադիմիրը վարում էր անկախ քաղաքականություն, հատեց իր սեփական դրամը, ինչը, սակայն, հանգեցրեց 1394 թվականին նրա փոխարինմանը Սկիգայլո Օլգերդովիչով, իսկ վերջինիս մահից հետո՝ փոխարքայության հաստատման։ 14-րդ դարի վերջին-15-րդ դարի սկզբին Կիևը իրենից քաղաքական կենտրոն էր ներկայացնում, ուր բանակցություններ էր վարում լիտվական իշխան Վիտովտը, լեհական արքան և լիտվական գերագույն իշխան Վլադիսլավ II Յագայլոն, մոսկովյան մեծ իշխան Վասիլի Դմիտրևիչը, միտրոպոլիտ Կիպրիանը, Ֆոտին, Գրիգորին (Ցամբլակ), Թոխտամիշ խանը։ Քաղաքը դարձավ Վիտովտի բանակի հիմնական բազան, որը սկսեց հարձակումը Ոսկե Հորդայի վրա, սակայն ջախջախվեց 1399 թվականին Վորսկլայի մոտ։ Թիմուր-Կուտուլուկ խանը այդ ժամանակ պաշարեց Կիևը, սակայն կիևցիներից փրկագին ստանալով՝ չնվաճեց այն^[13]։

14-րդ դարում Կիևի կենտրոնում փայտե ամրություններով և աշտարակներով ամրոց կառուցվեց, որտեղ գտնվում էին քաղաքում միակ աշտարակի ժամացույցը։ Ամրոցը ծառայել է որպես նստավայր կիևյան երեք իշխանների՝ Վլադիմիր Օլգերդովիչի, նրա որդի Օլելկոյի և թոռ Սեմյոնի համար^[44]։

1416 թվականին Կիևն ավերեցին էմիր Եդիգեյի ոսկեհորդայական զորքերը, որոնք չկարողացան նվաճել միայն քաղաքային ամրոցը։ 1430 թվականին Վիտովտի մահից հետո Կիևը դարձավ լիտվական մեծ իշխան Սվիդրիգայլոյի «ռուսական պարտիայի» գլխավոր բազան։ Կիևցիները ակտիվորեն մասնակցում էինլիտվացիների դեմ պայքարին։ 1436 թվականին կիևյան վոյեվոդա Յուրշան քաղաքին մոտ պարտության մատնեց լիտվական զորքին^[13]։

14-րդ դարի վերջից փարիզյան Սորբոնի և այլ համալսարանների ցուցակներում հայտնվում են Կիևից եկած ուսանողների անուններ, 1436 թվականի համար հիշատակվում է Կիևից առաջին բժշկի անունը՝ Իվան Տինկևիչ^[13]։

1440 թվականին Կիևյան իշխանությունը վերականգնվեց իշխան Օլելկո Վլադիմիրովիչի գլխավորությամբ:1455-1470 թվականներին Կիևում իշխում էր Սեմյոն Օլելկովիչը։ Երկու իշխաններն էլ մեծ հեղինակություն էին վայելում, դինաստիական կապեր ունեին մոսկովյան և տվերյան իշխանների, մոլդովական տիրակալ Շտեֆան III Մեծի հետ։ Նրանց կառավարման տարիները Կիևի համար դարձան զարգացման ժամանակաշրջան. վերակառուցվեցին Վերափոխման տաճարը և այլ եկեղեցիներ, ստեղծվեցին Օրանտայի պատկերներով հարթաքանդականեր, ինչպես նաև Պատերիկ Կիև-Պեչորսկու և այլ գրավոր աղբյուրների նոր խմբագրություններ։ Կիևը շարունակում էր մնալ ներքին և արտաքին առևտրի կարևորագույն կենտրոն։ Քաղաքի միջով տարանցիկ անցնում էին մեծաթիվ ապրանքներ Արևելքից, Եվրոպայից, Մոսկվայի մեծ իշխանությունից։ Դրան մասնավորապես նպաստում էր այն, որ հարավ-ռուսական տիրույթներով անցնող քարավանների անվտանգությունը լիտվական իշխանությունները ապահովում էին միայն այն դեպքերում, երբ նրանց երթուղին անցնում էր Կիևով^[13]։

Կիևը, Լիտվական Մեծ իշխանության կազմում գտնվելով, եղել է ռուսական հողերի միավորման պոտենցիալ կենտրոն, այդ պատճառով Կիևի իշխան Սեմյոն Օլելկովիչի մահից հետո լիտվական իշխանությունը Կիևը վերածեց վոյեվոդության։ Կիևցիների փորձերը թույլ չտալ վոյեվոդա Մարտին Գաշտոլդին մտնելու քաղաք, իշխանների 1481 թվականի դավադրությունը՝ Միխայիլ Օլելկովիչի գլխավորությամբ և իշխան Միխայիլ Գլինսկու 1508 թվականի ապստամբությունը ավարտվեցին անհաջողությամբ^[13]։

15-րդ դարի կեսերին համառուսական միտրոպոլիայի՝ մոսկովյան և լիտվական մասերի բաժանումից հետո Կիևը դարձավ վերջինի կենտրոնը։ 1482 թվականին քաղաքը ենթարկվեց ղրիմյան Մենգլի Գերայ խանի ավերածություններին։ 1494-1497 թվականներին Կիևին քաղաքային իրավունքներ տրվեցին (Մագդեբուրգյան իրավունք)^[45]։ 1569 թվականի Լյուբլինյան ունիայից հետո քաղաքը փոխանցվեց լեհական թագավորական հողերին։ 1596 թվականին կիևյան ուղղափառ միտրոպալիան մտնում է Հռոմի հետ ունիայի մեջ։

Ունիթորների և ուղղափառների միջև սուր պայքարի շրջանակներում քաղաքի դերը, որպես ուղղափառության հոգևոր կենտրոնի, կրկին աճեց։ Վարդապետներ Ելիսեյ Պլետենեցկին և Զաքարիա Կոպիստենսկին Կիև-Պեչորյան մայրավանքում 1616 թվականին տպարան են հիմնվում, և սկսվում է աստվածաբանական և բանավիճական գրքերի տպագրությունը։ Այս տպարանում 1627 թվականին Պամվա Բերինդան հրատարակում է «Лексикон славеноросский альбо имен толкование»-ը^[46]։ Պյոտր Մոգիլան այստեղ ուսումնարան է բացում, որը հետագայում միավորվել է արական դպրոցին և հանդիսացել է Կիև-Մոգիլյանսկյան կոլեգիայի սկիզբը^[47]։

Ցարական Ռուսաստանի և Ռուսական կայսրության կազմում (1654-1917)

Պերեյասլավյան Ռադայից հետո Պիրոգիշի Աստվածամոր Վերափոխման հին եկեղեցու հրապարակում Կիևի բնակչությունը երդում տվեց ցար Ալեքսեյ Միխայլովչին։ Կիևում տեղակայվեց ռուսական ստրելեցների և ռեյտերների կայազոր, որը քաղաքը պահպանեց ռուս-լեհական 1654-1667 թվականների պատերազմի ընթացքի բոլոր իրադարձություններից։ Վոևոդա Վասիլի Շերեմետևի կողմից բազմիցս հետ են մղվել հետման Իվան Վիգովսկու հարձակումները^[48]։ Չուդնովի մոտ Շերեմետևի կապիտուլյացիայից հետո^[49] վոևոդա Յուրի Բարյատինսկին, խախտելով Շերեմետևի հետ ստորագրած պայմանագիրը, հրաժարվեց Կիևը հանձնել լեհերին, ովքեր այդպես էլ չկարողացան ուժով վերցնել քաղաքը։

1648 թվականից մինչև 1708 թվականը Կիև քաղաքը եղել է ՝ Գետմանշչինայի վարչատարածքային և ռազմական միավորի՝ Կիևյան գնդի զորագնդային կենտրոնը (Կիևյան գունդը կազմավորվել էր դեռևս 1625 թվականի հոկտեմբերի 27-ին, սակայն առանձին վարչատարածքային միավոր է դարձել միայն Խմելնիցկու ապստամբությունից և Զբորովյան պայմանագրի կնքումից հետո)^[50]։

1665 թվականի նոյեմբերի 29-ին Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի շնորհագրով Կիևի քաղաքացիների համար հաստատվեց մագդեբուրգյան իրավունքը, որը նրանց շնորհել էր Ռեչ Պոսպոլիտայի թագավորը^[51]։

1667 թվականի հունվարի 30-ին կնքվեց Անդրռուսյան զինադադարը, ըստ որի Ռեչ Պոսպոլիտան Ցարական Ռուսաստանին զիջեց Սմոլենսկը և Ձախափնյա Ուկրաինան։ Լեհաստանը Կիևը սկզբնական շրջանում զիջեց ժամանակավորապես, հետագայում՝ 1686 թվականի «Հավիտենական խաղաղությամբ» ընդմիշտ զիջեց՝ 146 հազար ռուբլի որպես փոխհատուցում վճարելով Ռեչ Պոսպոլիտային։ Այլևս Կիևին վերաբերող ոչ մի լեհ-ռուսական պայմանագիր երբեք չի եղել^[52]. 1721 թվականից Կիևը Կիևի նահանգի կենտրոնն էր։

17-րդ դարի վերջին Կիևի տարածքը զբաղեցնում էր Դնեպրի աջ ափը։ Քաղաքը ափի երկայնքով երկարաձգված տեսք ուներ՝ բաժանված երեք առանձին մասերի. դրանք էին ներքին քաղաքը՝ Պոդոլը, ուր գտնվում էին ակադեմիան և եղբայրական եկեղեցին, վերին քաղաքը՝ Սոֆիայի տաճարով և Միխայլովյան մայրավանքով, և Պեչերսկը, որի արևելյան հատվածը պաշտպանում էր մայրավանքի ամրությունների պատվարները։ Ինտենսիվ քաղաքաշինությունը պայմանավորված էր Իվան Մազեպայի մեկենասական գործունեությամբ^[53]. Փաստորեն այդ երեք առանձին տարածքները որպես միասնական քաղաքային կազմավորում միավորվեցին միայն 19-րդ դարում։

18-րդ դարը դարձավ քաղաքի ինտենսիվ զարգացման և բազմաթիվ ճարտարապետական գլուխգործոցների ի հայտ գալու ժամանակաշրջան։ 1701 թվականին Կիևում կառուցվեց Վիդուբիցկյան վանքի կենտրոնական շինությունը՝ Գեորգիևյան եկեղեցին, որը ուկրաինական բարոկկոյի ամենատեսարժան վայրերից մեկն էր։ Ելիզավետյան ժամանակաշրջանում մոսկովյան ճարտարապետ Իվան Միչուրինի ղեկավարությամբ Բարտոլոմեո Ռաստրելիի նախագծով Կիևում բարոկկո ոճով կառուցվում են ևս երկու շինություններ՝ Մարիյինսկյան պալատը և Անդրեևյան եկեղեցին։ Ուկրաինական բարոկկոյի ոճով էական վերակառուցման են ենթարկվում հին տաճարներն ու եկեղեցիները՝ Սոֆիայի տաճարը, Միխայլովյան Զլատովերխյան մենաստանը, Կիև-Պեչորյան մայրավանքը։ Ամենավերջինը նորացվել է Վերափոխման տաճարը, կառուցվել է մայրավանքի Մեծ զանգակատունը՝ քաղաքի ամենաբարձր շինությունը։ 1722 թվականին ճարտարապետ Իվան Գրիգորևիչ-Բարսկու^[54] նախագծով կառուցվում է ուղղափառ Պոկրովյան եկեղեցին Պոդոլում։

1708 թվականի մարտի 10-ին գեներալ-ֆեդմարշալ Բ. Պ. Շերեմետևի գունդը անվանվեց «Կիևյան զինվորական գունդ», այն 1709 թվականին մարտնչեց Ռիգայի մոտ և մասնակցեց Պոլտավայի ճակատամարտին։ Մինչ հարյուրամյակի վերջը մի քանի անգամ գնդի անվանումը փոխվել է։ 1801 թվականի մարտի 31-ից այն կոչվել է «Կիևյան գրենադերական գունդ»^[55]։

1708 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Ցարական Ռուսաստանի առաջին բաժանման ժամանակ ձևավորվեց Կիևի նահանգը՝ Կիև կենտրոնով^[56], նրա կազմի մեջ մտնում էին 55 քաղաքներ^[57]։ Նահանգապետ նշանակվեց իշխան Դմիտրի Միխայլովիչ Գոլիցինը (1708-1718)։

1721 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Պետերբուրգի Տրոիցյան տաճարում Պյոտր I ցարին շնորհվեց «կայսր» տիտղոսը՝ Ցարական Ռուսաստանը սկսեց կոչվել Ռուսական Կայսրություն, որի մաս դարձավ Կիևի նահանգը^[58]^[59]։

1775 թվականի նոյեմբերի 7-ի հրամանով Կիևի նահանգում հաստատվեց նահանգային կառավարում^[60]։

1781 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Գետմանշչինայի և դրա հարյուրյակ-զորագնդի լուծարումից հետո կազմավորվեց Կիևյան փոխարքայությունը։ Վերջինիս կազմի մեջ մտան Կիևյան, Պերեյասլավյան, Լուբենսկյան և Միրգորոդյան գնդերը^[61]։

1796 թվականի նոյեմբերի 30-ի, դեկտեմբերի 12-ի և 31-ի հրամաններով փոխարքայության Բրացլավյան, Կիևյան և Վոլինյան ուեզդներից ձևավորվեց նոր՝ Կիևյան նահանգը, ընդ որում՝ տարածքի այն մասը, որը գտնվում էր Դնեպրի ձախ ափին, ներառվեց Մալոռուսական նահանգի կազմի մեջ^[62]։

1805 թվականի նոյեմբերի 4-ին (16) «Կիևյան գրենադերական գունդը» աչքի ընկավ ավստրիական Շենգրաբեն գյուղի մոտ տեղի ունեցած մարտում, 1806 թվականի հունիսի 13-ին Ռուսական բանակում՝ առաջինը պարգևատրվեց Գեորգիևյան շքանշանով։

1811 թվականին տեղի ունեցավ Կիևի պատմության մեջ խոշոր հրդեհներից մեկը։ Շատ հանգամանքերի համադրությամբ՝ այրվել է քաղաքի մի ամբողջ շրջան՝ Պոդոլը։ Կրակը 3 օրվա ընթացքում՝ հուլիսի 9-11-ը ոչնչացրել է 2 հազար տուն, 12 եկեղեցի, 3 վանք։ Պոդոլը վերակառուցվել է ճարտարապետներ Անդրեյ Մալենսկու և Վիլյամ Գեստեի նախագծով^[63]։

Նույնիսկ այն բանից հետո, երբ Կիևը իր արվարձաններով դադարել էր Լեհաստանի մաս լինելուց, լեհերը քաղաքի բնակչության մեջ զգալի քանակություն էին ներկայացնում։ 1812 թվականին Կիևն ուներ ավելի քան 4300 լեհ պաներ^[64]։ Համեմատության համար՝ քաղաքում ապրում էին մոտ 1000 ռուս ազնվականներ։ Սովորաբար վերջիններս ձմեռն անցկացնում էին Կիևում, ուր նրանք զվարճանում էին և տոնավաճառների գնում^[65]։ Մինչ 18-րդ դարի կեսը Կիևում (լեհ.՝ Kijów) զգալի էր լեհական մշակույթի նշանակալի ազդեցությունը^[64]։ Թեպետ լեհերը կազմում էինԿիևի բնակչության 10 տոկոսից ոչ ավելին, բայց նրանք ընտրողների 25 %-ն էին, քանի որ այդ ժամանակ ընտրական իրավունքի համար առկա էր ունեցվածքային ցենզը։ 1830-ական թվականներին Կիևում կային լեհերենի ուսուցմամբ շատ դպրոցներ, և քանի դեռ 1860 թվականին Սուրբ Վլադիմիրի համալսարանում չէր սահմանափակվել լեհերի ընդգրկվածությունը, նրանք այդ հաստատությունում սովոողների մեջ գերակշռություն էին կազմում։ Ռուսական կառավարության կողմից Կիև քաղաքի ինքնավարության չեղարկումը և հանձնումը չինովնիկների կողմից կառավարման, ինչը թելադրված էր Սանկտ-Պետերբուրգից եկած հրահանգով, զգալի չափով պայմանավորված էր քաղաքում լեհերի կողմից հնարավոր ապստամբության հանդեպ վախով^[65]։ Վարշավյան գործարանները և լեհական փոքր խանութները մասնաճյուղեր ունեին Կիևում։ Ռուսացված լեհ Իոսիֆ Զավադսկին, Կիևի ֆոնդային բորսայի հիմնադիրը, 1860-1863 թվականներին եղել է Կիևի քաղաքագլուխը։ Կիևյան լեհերը հակված էին բարեկամաբար վերաբերվելու քաղաքի ուկրաինական ազգային շարժումներին, ոմանք նույնիսկ մասնակցում էին դրանց^[66]։ Բազմաթիվ աղքատ լեհ ազնվականներ լեզվով և մշակույթով ուկրաինացվել էին, և այս լեհական ծագմամբ ուկրաինացիները դարձան ուկրաինական ազգային աճող շարժման կարևոր տարրերը։ Կիևը դարձավ յուրօրինակ նշանակետ, ուր այդպիսի ակտիվիստները գալիս էին ձախափնյա կազակական սպաների պրոուկրաինական հետնորդների հետ։ Նրանցից շատերը ցանկանում էին լքել քաղաքը և ապրել գյուղերում, որպեսզի փորձեն ուկրաինական գաղափարները տարածեն գյուղացիների շրջանում^[64]։

1812 թվականի հունիսի 12-ից (24) 1814 թվականը 2-րդ գրենադերական դիվիզիայի 8-րդ հետևակային կորպուսի «Կիևյան գրենադերական գունդը» մասնակցեց 1812 թվականի Հայրենական պատերազմին և Ռուսական բանակի 1813-1814 թվականների Արտասահմանյան արշավանքներին^[67]։

1834 թվականին տարածաշրջանում կրթության ոլորտում լեհական գերազանցության դեմ մղվող պայքարի շրջանակներում կայսր Նիկոլայ I-ը հիմնադրեց Սբ. Վլադիմիրի Կայսրական համալսարանը, որն այժմ հայտնի է որպես Կիևի Տարաս Շևչենկոյի անվան ազգային համալսարան^[68]։ Սա Մալոռուսիայի տարածքում թվով երկրորդ համալսարանն էր Խարկովի կայսրական համալսարանից հետո։ 1853 թվականին կայսրի, ով Կիևն անվանում էր «Ռուսական հողի Երուսաղեմ»^[69], նախաձեռնությամբ կառուցվեց Նիկոլաևյան շղթայակապ կամուրջը։

19-րդ դարի առաջին կեսին քաղաքի արագընթաց աճը անհրաժեշտություն առաջ բերեց կազմելու հատակագիծ, որը կարողանար կանոնակարգեր և դասակարգեր կառուցապատումը։ Չնայած նրան, որ գլխավոր հատակագծերի մեջ առաջիններից մեկը կազմվել էր դեռևս 1750 թվականին, սա հիմնականում ֆիքսում էր ոլորտի առկա իրավիճակը։ Փաստորեն առաջին հատակագիծը, այս բառի ժամանակակից ընկալմամբ, կազմվել է ճարտարապետ Բերետտիի և ճարտարագետ Շմիգելսկու կողմից (հաստատվել է 1837 թվականին)։ Այս հատակագծով իրականացավ ինտենսիվ շինարարություն Լիբեդ գետի երկայնքով, Պեչորսկում, Պոդոլում, ստեղծվեցին Վլադիմիրյան և Կրեշչատիկ փողոցները, Բիբիկովյան (այժմ՝ Տ. Շևչենկոյի) բուլվարը^[70]։

1862 թվականի օգոստոսի 1-ին Բանակի փոխարեն ստեղծվեց Ռուսական Կայսրության Կայսրական ռուսական բանակի Կիևյան ռազմական օկրուգը^[71]։

1865 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Ալեքսանդր II կայսրը հիմնադրեց Կիևյան հետևակային յունկերական ուսումնարանը։ 1897 թվականից այն կոչվեց «Կիևյան ռազմական ուսումնարան», 1914 թվականի սեպտեմբերի 26-ից՝ «Առաջին Կիևյան ռազմական ուսումնարան», 1915 թվականի հոկտեմբերի 10-ից՝ «Մեծ իշխան Կոնստանտին Կոնստանտինովիչի Կիևյան հետևակային ռազմական ուսումնարան»։ Ուսադիրների վրա հայտնվեցին Կոնստանտին Կոնստանտինովիչի ալ կարմիր անվանագիրը՝ «Կ» տառի տեսքով։ 1917 թվականի նոյեմբերին կենդանի մնացած մանկավարժ-սպաները և յունկերները տեղափոխվեցին Ռուսական Կամավորական բանակ՝ Դոնի Զինուժի շրջան^[72]։

Ռազմական ոլորտում՝ 19-րդ դարում, Կիևի ամրացման համար բացվեց Կիևյան ամրոցը։ Այս կառուցվել էր դեռևս 1679 թվականին, երբ կազակական զորքերը հետման Սամոյլովիչի ղեկավարությամբ միավորեցին հինկիևյան և պեչերյան ամրությունները՝ ստեղծելով մեկ խոշոր ամրոց։ Կիևի պաշտպանական շինությունների զարգացման հաջորդ փուլը Պեչերյան միջնաբերդի շինարարությունն էր՝ Պյոտր I-ի հրամանով և հետման Իվան Մազեպայի ղեկավարությամբ։ Շինարարությունն ընթանում էր ֆրանսիացի ինժեներ Վոբանի նախագծով։ 1812 թվականի Հայրենական պատերազմի շեմին ռազմական ինժեներ Օպպերմանի նախագծով կառուցվում է հողաշեն Զվերինեցկոյե ամրությունը և միացվում է Պեչերյան միջնաբերդին։ Նիկոլայ I ցարի օրոք իրականացվում են լայնածավալ վերակառուցման աշխատանքեր, որով կյանքի կոչվեց ամրոցի ընդարձակման նախագիծը։ 19-րդ դարի 60-ական թվականների սկզբին այն բաղկացած էր հետևյալ հատվածներից՝ միջնամաս՝ միջնաբերդն էր, երկու ինքնուրույն ամրություններ (Վասիլկովյան և Հիվանդանոցային), լրացուցիչ պաշտպանական զորանոցներ և աշտարակներ^[73]։

Ռուսական արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակ 19-րդ դարի վերջին Կիևը դարձավ ռուսական կայսրության առևտրի և տրանսպորտի կարևորագույն կենտրոն, տվյալ տնտեսա-աշխարհագրական գոտին մասնագիտացել էր շաքարավազի արտադրության և հացահատիկի՝ երկաթուղով և Դնեպր գետով արտահանման մեջ։ 1900 թվականին քաղաքը դարձավ ազդեցիկ արդյունաբերական կենտրոն՝ 250000 բնակչությամբ^[64]։ Այդ ժամանակաշրջանի ճարտարապետական հուշարձանները ներառում են երկաթուղային ենթակառուցվածքներ, բազմաթիվ ճանաչողական և մշակութային օբյեկտների հիմքեր, ինչպես նաև այնպիսի ճարտարապետական հուշարձաններ, որոնք կառուցվել էին առևտրականների փողերով, ինչպիսին, օրինակ, Բրոդսկու սինագոգն էր^[74]^[75]։

Այդ ժամանակ Կիևում ձևավորվեց հրեական մեծ համայնք, որը զարգացրեց իր սեփական էթնիկ մշակույթը և հետաքրքրությունները։ Դա պայմանավորված էր բուն Ռուսաստանում (Մոսկվա և Սաբկտ-Պետերբուրգ) և Հեռավոր Արևելքում հրեական բնակավայրերի արգելքով։ 1654 թվականին վտարվելով Կիևից՝ հրեաները, հավանաբար,մինչ 1790-ական թվականները չեն կարողացել կրկին հաստատվել քաղաքում։ 1827 թվականի դեկտեմբերի 2-ին Նիկոլայ I-ը հրեաներին Կիևում մշտապես բնակվելու արգելքի մասին հրաման արձակեց։ Կիևյան հրեաները վտարվեցին, և միայն նրանցից ոմանք կարող էին Կիև գալ սահմանափակ ժամկետով, ընդ որում՝ նրանց՝ Կիևում մնալու համար երկու հատուկ իջևանատուն էր նախատեսված^[76]. 1881 և 1905 թվականների հայտնի խռովությունները քաղաքում մոտ 100 հրեայի կյանք արժեցան^[77]։ Հակասեմական քաղաքականության օրինակ է նաև Բեյլիսի գործը՝ դատական գործընթաց Մենդել Բեյլիսի կողմից հոգևոր ուսումնարանի աշակերտին սպանելու մեղադրանքով։ Դատական գործընթացը ուղեկցվում էր լայնամասշտաբ հանրային բողոքի դրսևորումներով։ Մեղադրյալը արդարացվեց^[78]։

19-րդ դարում շարունակվեց քաղաքի ճարտարապետական վերելքը։ 1882 թվականին բացվեց նեոբյուզանդական ոճով կառուցված Սուրբ Վլադիմիրի տաճարը, որի որմնանկարների հեղինակներից են եղել Վիկտոր Վեսնեցովը, Միխայիլ Նեստերովը և ուրիշներ։ 1888 թվականին հայտնի քանդակագործ Միախյիլ Միկեշինի նախագծով Կիևում բացվեց Բոդգան Խմելնիցկու հուշարձանը։ Սոֆիայի տաճարի առջև կանգնեցված հուշարձանի բացումը նվիրված էր Ռուսիայի մկրտության 900-ամյակին։ 1902 թվականին ճարտարապետ Վլադիսլավ Գորոդեցկու նախագծով Կիևում կառուցվեց Պատրանքների տունը՝ Կիևի վաղ դեկորատիվ մոդեռնի ամենավառ շինություններից մեկը։ Անավանումը ստացել է դիցաբանական և որսորդական թեմատիկայով արված բետոնե քանդակազարդերից^[79]։

20-րդ դարի սկզբին Կիևում ակտիվացավ բնակարանային խնդիրը։ 1909 թվականի մարտի 21-ին նահանգային իշխանության կողմից հաստատվեց «Բնակարանատերերի կիևյան առաջին միավորման» կանոնադրությունը, որը հիմք դրեց կոոպերատիվային սկզբունքով բնակելի տների շինարարությանը. սա «միջին դասի» համար բնակարանային խնդրի հարմարավետ և թեթև լուծում էր^[80]։

Ավիացիայի զարգացումը (ինչպես ռազմական, այնպես էլ՝ սիրողական) ևս մեկ ակնառու երևույթ դարձավ 20-րդ դարի առաջընթացի մեջ։ Կիևում աշխատում էին ավիացիայի այնպիսի կարկառուն ներկայացուցիչներ, ինչպիսիք էին Պյոտր Նեստերովը (օդաչուական բարձրագույն վարպետության ռահվիրա^[81]) և Իգոր Սիկորսկին (աշխարհում առաջին սերիական R-4 ուղղաթիռի ստեղծողը, 1942^[82]): Ռուսական կայսրությունում որոշ նոր տեխնոլոգիաներ առաջին անգամ այստեղ են ներդրվել։ 1892 թվականին հենց Կիևում է մեկնարկել ռուսական Կայսրությունում առաջին էլեկտրական տրամվայի գիծը^[83]։ Սպորտային դաշտը՝ Ռուսական կայսրության առաջին ստացիոնար մարզադաշտը, կառուցվեց 1912 թվականին^[84]։ Նույն թվականին կառուցվեց նաև Գինզբուրգի Երկնաքերը՝ «Ուկրաինայի առաջին երկնաքերը»^[85]^[86], կառուցման պահին՝ Ռուսական կայսրության ամենաբարձր շինությունը։

1911 թվականին, Կիևի օպերա կատարած այցի ժամանակ, անարխիստ Դմիտրի Բոգրովը մահացու վիրավորեց վարչապետ Պյոտր Ստոլիպինին։ Կիև-Պեչորյան մայրավանքի տարածքում թաղված Ստոլիպինի պատվին հետագայում Քաղաքային Դումայի շենքի առջև հուշարձան է տեղադրվել^[87]։

1914 թվականի հուլիսի 19-ին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Կիևի ռազմական օկրուգի կառավարությունը անձնակազմ, տեխնիկա և գույք առանձնացրեց Կայսրական ռուսական բանակի Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի դաշտային կառավարումն իրականացնելու համար։ Ռազմաճակատի զորքերի հրամանատար նշանակվեց հրետանու գեներալ Ն. Ի. Իվանովը^[88]։

1914 թվականի հուլիսի 19-ին օկրուգի շտաբի անձնակազմից և Կիևյան ռազմական օկրուգի զորքերից ձևավորվեց Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի 3-րդ բանակը, որի հրամանատար նշանակվեց հետևակի գեներալ Ն. Վ. Ռուզսկին^[89]։ Օկրուգի կառավարման վարչակազմը իր աշխատանքը շարունակեց ռազմաճակատի կազմում՝ գործող բանակի համար զորքերի նախապատրաստմամբ։

1914 թվականի հուլիսից հետո Կիևի ուսումնարանը կազմավորվեց որպես «2-րդ Կիևյան ռազմական ուսումնարան»։ 1914 թվականի հոկտեմբերի 15-ից այն կոչվում է «Նիկոլաևյան ռազմական ուսումնարան»։ Այս ուսումնարանի յունկերները կրում էին սպիտակ ուսադիրներ՝ Նիկոլայ II-ի ալ տրաֆարետային՝ «Н II», իսկ Նորին գերազանցության վաշտում՝ ոսկե վերադիր անվանագրերով։ Լուծարվել է 1918 թվականի կեսերին^[90]։

Հեղափոխական ժամանակներ և Քաղաքացիական պատերազմ

Տարամետ քաղաքական շահերի բարդ փոխազդեցությունը, ազգային-ազատագրական շարժման անցումը քաղաքական փուլի, ծայրահեղ ձախ քաղաքական հոսանքների ակտիվացումը հիմք հանդիսացան 1917-21 թվականների լարված հեղափոխական ցնցումների համար։ 1917 թվականի փետրվարին Պետրոգրադում (այժմ՝ Սանկտ-Պետերբուրգ) սկիզբ առած և արդյունաբերական բոլոր կենտրոններում ու Ռուսական կայսրության եվրոպական մասի գյուղական արվարձաններում տարածված սոցիալական հեղափոխության արդյունքում Կիևը դարձավ 1917-21 թվականների ուկրաինական հեղափոխության առաջին տարվա իրադարձությունների էպիկենտրոնը։

Ռուսաստանի կասր Նիկոլայ II-ի գահընկեց լինելուց հետո Ռուսաստանում տեղի ունեցած Փետրվարյան հեղափոխության արդյունքում 1917 թվականի մարտի 3-ին Ռուսաստանի Հանրապետությունում իշխանության եկավ Ժամանակավոր կառավարությունը։ Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի, հետևաբար՝ նաև Կիևի ռազմական օկրուգի կառավարումը անցավ այդ իշխանության ենթակայության տակ։ Օկրուգի զորքերի հրամանատար նշանակվեց գեներալ-լեյտենանտ Ն. Ա. Խոդորովիչը (… - հոկտեմբեր, 1917 թվական)։

1917 թվականի փետրվարին քաղաքում ստեղծված Ուկրաինական Կենտրոնական Ռադան (ՈւԿՌ, ուկրաինական տեղական ինքնակառավարման մարմինը՝ պատմաբան Միխայիլ Գրուշևսկու գլխավորությամբ) գումարեց 10-րդ դարում առաջին ուկրաինական ազգային կառավարությունը՝ Ուկրաինայի Կենտրոնական Ռադայի Գլխավոր քարտուղարությունը, 1917 թվականի նոյեմբերին Ուկրաինան հռչակեց Ժողովրդական Հանրապետություն^[91], իսկ 1918 թվականի հունվարին՝ անկախ, ինքնուրույն պետություն։ Անկախության այս կարճ ժամանակահատվածում Կիևի մշակութային և քաղաքական կարգավիճակի արագ աճ նկատվեց։ Հիմնադրվեցին մեծ քանակությամբ ուկրաինալեզու պրոֆեսիանալ թատրոններ և գրադարաններ։ Սակայն ՈւԿՌ-ն Կիևում սոցիալական հենարան չուներ։

1917 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Կիև նահանգի Կիև քաղաքը մտավ Ռուսաստանի Հանրապետության կազմի մեջ։

Ռուսաստանում հոկտեմբերի 25-26-ի (նոյեմբերի 7-8) Հեղափոխությունից հետո իշխանությունը անցավ Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական (բոլշևիկյան), Ձախ սոցիալիստ-հեղափոխականների, Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական (մենշևիկան) և Անարխիստների կուսակցությունների պատգամավորների համագումարում ձևավորված Ժամանակավոր բանվորա-գյուղացիական կառավարությանը։ Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի, հետևաբար՝ նաև Կիևի ռազմական օկրուգի կառավարումը համապատասխանաբար անցավ այդ իշխանության ենթակայության տակ։ Հոկտեմբերի 20-ին օկրուգի զորքերի հրամանատար նշանակվեց գեներալ-լեյտենանտ Մ. Ֆ. Կվեցինսկին (հոկտեմբերի 20 -ն. տոմարով՝ 1917 թ. նոյեմբեր)։

1917 թվականի նոյեմբերի 20-ին հռչակվեց Ուկրաինայի Ժողովրդական Հանրապետությունը (ՈւԺՀ)՝ լայն ինքնավարական իրավունքներով, Ռուսաստանի հետ դաշնային կապի պահպանմամբ։ Կիևի վրա բոլշևիկների հարձակման ընթացքում վերջիններս հենվում էին կիևյան բանվորների նշանակալի մասի աջակցության վրա, ովքեր ապստամբություն կազմակերպեցին Պետլյուրայի զորքերի ճնշման տակ (1918 թվականի փետրվարի 4) գտնվող Կենտրոնական Ռադայի դեմ՝ դրանով հեշտացնելով Կիևի առումը Մուրավյովի բոլշևիկյան 1-ին բանակի կողմից (1918 թվականի փետրվարի 8)։ Կիևում գտնվող ռազմական կազմավորումների մեծ մասը չեզոքություն պահպանեցին, ՈՒԿՌ-ն կռվի նետեց կիևյան գիմնազիստներից և ուսանողներից բաղկացած անվարժ ջոկատներ (այսպես կոչված՝ Մարտ Կրուտիի մոտ)^[92]։

Կիևից արտաքսված ՈՒԿՌ-ն օգնություն խնդրեց Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով Ուկրաինան օկուպացրած Քառյակ դաշինքից, 1918 թվականի մարտի 1-ին Կիև մտան գերմանական և ավստրո-հունգարական զորքերը՝ պետլյուրովցիների ուղեկցությամբ^[93]։ Սակայն Կենտրոնական Ռադայի ձախ և ազգայնամոլ բնույթը ընդունելի չէր գերմանացիների համար, և 1918 թվականի ապրիլի 28-ին այն ցրվեց գերմանական պարեկի կողմից։ Ապրիլի 29-ին Կիևյան կրկեսում տեղի ունեցած երկրագործների համաուկրաինական համագումարը քաղաքը հռչակվեց հետմանատ, և հետման ընտրվեց գեներալ Պ. Սկորոպադսկին, ՈՒԺՀ-ի ռազմական կազմավորումները զինաթափվեցին։

Կիևը դարձավ հետման Պ. Սկորոպադսկու գլխավորած Ուկրաինական պետության մայրաքաղաքը։ Միմյանց հաջորդած բոլոր ռեժիմների մեջ, բացի դենիկինցիների, սա ամենապահպանողականն էր։ Սրա օրոք Կիևում հիմնադրվեց Գիտությունների ակադեմիան^[94].

1918 թվականի ապրիլի 29-ից դեկտեմբերի 14-ը քաղաքում գտնվում էր՝ Ուկրաինական պետության ռազմական օկրուգի 4-րդ Կիևյան կորպուսի կառավարման մարմինը^[95].

Հունիսի 3-ից քաղաքում էր գտնվում հետմանական Ուկրաինական պետության Թիկնապահային Առանձնացված դիվիզիան։ Գերմանական կայսրության կործանումը վճռորոշ եղավ նաև Ուկրաինական պետության համար։ Նոյեմբերին դիվիզիայի ուժերը Հատուկ կորպուսի ռուսական սպայական դրուժիննիկների և Ազգային Գվարդիայի Միավորված կորպուսի հետ միասին նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին հանդես եկան Կիևի պաշտպանությամբ՝ ընդդեմ Ուկրաինական պետության ապստամբական զորքերի և հետման Պ. Պ. Սկորոպադսկու գլխավորած ապստամբ բնակչության, բայց պարտություն կրեցին։

1918 թվականի դեկտեմբերի կեսերին գերմանացիները հեռացան Կիևից, հետմանը իշխանությունից զրկվեց և փախավ, իսկ դեկտեմբերի 14-ին Կիև մտան Պետլյուրայի զորքերը՝ վերականգնելով ՈՒԺՀ-ն։ Երբ 1919 թվականի հունվարի 22-ին ՈւԺՀ-ի դիրեկտորիան հռչակեց Արևմտաուկրաինական ժողովրդական հանրապետության (ԱՈՒԺՀ) հետ միավորվելու վերաբերյալ Ակտը, Կիևը դարձավ միացյալ Ուկրաինայի մայրաքաղաքը, բայց արդեն երկու շաբաթ անց Դիրեկտորիան 1919 թվականի փետրվարի 5-ի լույս 6-ի գիշերը քաղաք մտած խորհրդային զորքերի ճնշման տակ հեռացավ քաղաքից։

1919 թվականի ապրիլի10-ին Կարմիր բանակը Կիևից դուրս քշեց Չեռնոբիլյան ուեզդում գործող ատաման Սուտակին^[96]։

1919 թվականի օգոստոսի 31-ին Խորհուրդը իշխանությունը զիջեց Դենիկինի Կամավորական բանակին։ Ն. Է. Բրեդովի հրամանատարությամբ Հարավային Ռուսաստանի Զինված ուժերի հետ միասին Կիև մտան Պետլյուարի հրամանատարությամբ Գալիցյան և ՈւԺՀ-ի միացյալ զորամիավորումները։ Սակայն Կիևի կենտրոնում կատարված միջադեպից հետո, երբ ՈւԺՀ-ի զինվորներից մեկը պատռեց ռուսական դրոշը, ուկրաինական զորամասերը անմիջապես զինաթափվեցին դենիկինցիների կողմից և վտարվեցին քաղաքից. ուկրաինական պատմագրության մեջ այս իրադարձությունը կրում է Կիևյան աղետ անվանումը^[97].

Կարմիր բանակի 1919 թվականի հոկտեմբերի 14-ի գրոհի արդյունքում սպիտակները կարճ ժամանակով դուրս քշվեցին քաղաքից դեպի արևելյան արվարձանը՝ Դարնիցա, սակայն վերջիններս հաջորդ օրը հակահարձակման դիմեցին և հոկտեմբերի 18-ին կարմիրներին հարկադրեցին քաշվել դեպի Իրպեն։ Կիևը վերանվաճելուց հետո դենիկինցիները և տեղի բնակիչները հրեաների կոտորած կազմակերպեցին՝ նրանց կասկածելով բոլշևիկներին աջակցելու մեջ^[98]։

Կարմիր բանակը Կիև վերադարձավ 1919 թվականի դեկտեմբերի 16-ին՝ գրոհով գետանցելով սառցակալած Դնեպրը և դուրս քշելով դենիկինցիներին^[99]։

1920 թվականի մայիսի 7-ին լեհ-խորհրդային պատերազմի ժամանակ^[100] Կիևը նվաճվեց լեհական ուժերի կողմից. վերջիններիս այդ գործում աջակցեց նրանց հետ դաշնակցած ՈւԺՀ-ի բանակը։ Լեհական և պետլյուրովյան զորքերի կողմից քաղաքը թողնելուց հետո (Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի Կիևյան ռազմագործողության արդյունքում) այստեղ վերջնականապես հաստատվեցին խորհրդային կարգերը (1920 թվականի հունիսի 12)^[13]։

Այսպիսով, 1917 թվականի սկզբից (Փետրվարյան հեղափոխություն) մինչև 1920 թվականի կեսերը (լեհերի հեռանալը) Կիևում իշխանափոխություն եղել է 15 անգամ^[101]։

Միջպատերազմական ժամանակաշրջան

1921 թվականի հոկտեմբերին Կիևում ավտոկեֆալ եկեղեցու գաղափարի կողմնակիցները հրավիրեցին «Հոգևորականության և աշխարհականների համաուկրաինական ժողով», որին մասնակցություն չունեցավ ուղղափառ Ռուսական եկեղեցու և ոչ մի ներկայացուցիչ։ Ժողովը ինքնուրույնաբար, առանց եպիսկոպոսների մասնակցության, որոշեց ձեռնադրություն կատարել, որը շուտով ի կատար ածվեց։ Պետական քաղաքական կառավարման համակարգի կողմից աջակցվող՝ Ռուսական եկեղեցու Վերակառուցման շարժումը 1923 թվականին ճանաչեց եկեղեցու ինքնավարությունը Ուկրաինայի ԽՍՀ-ում։ Սակայն 1930 թվականին, նոր քաղաքական իրողություններով պայմանավորված, Ուկրաինայի ավտոկեֆալ ուղղափառ եկեղեցին ինքնալուծարման որոշում կայացրեց, նրա հոգևորականությունը ազատ արձակվեց^[102]։

1922 թվականի մայիսի 23-ից 27-ը Հարավ-Արևմտյան ռազմական օկրուգի կազմում, մայիսի 27-ից մինչև հունիս ամիսը՝ Ուկրաինական ռազմական օկրուգի կազմում քաղաքում ձևավորվեց 6-րդ հրաձգային կորպուսի կառավարման մարմինը^[103]։

1922 թվականի մայիսին սկսվեց Ուկրաինայի և Ղրիմի Զինված ուժերի Ուկրաինական ռազմական օկրուգի 14-րդ հրաձգային կորպուսի կառավարման ձևավորումը Ուկրաինայի ԽՍՀ-ի տարածքում։ Այն գոյատևեց մինչև 1934 թվականը։ Կորպուսի մեջ մտնում էր 45-րդ Վոլինյան հրաձգային դիվիզիան, որը ևս գտնվում էր քաղաքում։

1922 թվականին Կիևում «Երիտասարդ թատրոն» կոլեկտիվի խմբերից մեկի հենքի վրա հիմնադրվեց «Բերեզիլ» ստեղծագործական միությունը։ Առաջին ներկայացումը՝ «Հոկտեմբերը» (տեքստի հեղինակը ստեղծագործական կոլեկտիվն էր) բեմ բարձրացավ 1922 թվականի նոյեմբերի 7-ին։ Գործել է որպես պետական թատրոն 1922 թվականից մինչև 1926 թվականը Կիևում, իսկ 1926 թվականից՝ Խարկովում (այն ժամանակվա խորհրդային Ուկրաինայի մայրաքաղաքը)։ Թատրոնի՝ Կիևում գործունեության շրջանը համարվում է նրա «քաղաքական», իսկ Խարկովում գործունեության շրջանը՝ «փիլիսոփայական» փուլը^[104]^[105].

1923 թվականի հոկտեմբերի 12-ին ՈւԽՍՀ-ի Ժողկոմխորհի որոշմամբ քաղաքի սահմանների մեջ ներառվեցին հետևյալ գյուղերը՝ Բրովարի շրջանից՝ Ոսկրեսենսկայա ավանը, Հին և Նոր Դարնիցա գյուղերը, Հրետանային հրաձգարանը, Կուխմիտերսկայա և պեչերսկայա ավանները, Նիկոլսկայա ավանը, Օսոկորկի գյուղի հողերը, Պրեդմոստնայա ավանը, Պոզնյակի գյուղը, Նիկոլսկոյե անտառապետությունը, Ֆլորովսկյան վանքի հողերը, Բուդաևյան շրջանից՝ Ալեքսանդրովյան ավանը, Հին և Նոր չոկոլովկա գյուղերը, Օդանավակայանը, Բելիչի գյուղը, Բելոգորոդոկ գյուղի խոտհարքերը, Եկատերինովկա գյուղակը, Լյուբկա ագարակը, ռոմանովկա և Սովկի գյուղերը, Սովսկայա անտառային ամառանոցը, Կիևյան և Սվյատոշինսկյան անտառապետությունները, Դեխտյարի և Վիշնևսկի ագարակները, Հունա-Սինայան վանքի հողերը, Գոստոմելյան շրջանից՝ Բերկովեց ագարակը, Գորենկա գյուղը, Կոնստանտինովկա գյուղակը, Մոստիշե գյուղը, Մեժիգորսկոյե անտառապետությունը, Նիկոլսկի ագարակը, Պապիրնյա աղյուսի գործարանը, Խոտովյան շրջանից՝ Վիտա Պոչտովայա գյուի հողերը, Գոլոսեևսկայա անապատը, Գալերնի կղզին, Կրասնի Տրակտիր ագարակը, Լիսոգորսկի բերդը, Միշելովկա գյուղը։

1924 թվականի մայիսի 17-ին հիմնադրվեց Կիևի առաջին մանկապարտեզը՝ «Օրլյոնոկը»։ 1930-ական թվականներին դրա համար կառուցվեց մասնագիտացված շինություն, որը ոճային լինելու համար բազմաթիվ պարգևների է արժանացել^[106]։

1928 թվականին Լեհաստանի կողմից քաղաքի պաշտպանության նպատակով սկսվեց Կիևյան ամրացված շրջանի շինարարությունը։ Այդ շրջանի առաջնային հատվածը գտնվում էր քաղաքից 25-30 կմ հեռավորության վրա (Իրպեն գետից), իսկ մնացած հատվածները կամարաձև միանում էին Դնեպր գետին^[107]։

1930 թվականին Կիևում նկարահանվեց ուկրաինական ռեժիսոր Ալեքսանդր Դովժենկոյի «Երկիր» ֆիլմը^[108]։ Ըստ «Sight & Sound» ամսագրի, ֆիլմը խորհրդային համր ֆիլմերի լավագույն օրինակ է^[109]։ Բրյուսելում կայացած համաշխարհային ցուցահանդեսին«Երկիր» ֆիլմը զբաղեցրել է տասներորդ տեղը կինոյի պատմության մեջ 12 լավագույն ֆիլմերի շարքում^[110]։

Սոցիալական տեսանկյունից այս ժամանակաշրջանը ուղեկցվում էր ստեղծագործական մասնագիտությունների բազմաթիվ ներկայացուցիչների հանդեպ հալածանքներով (այս իրադարձությունների համար գոյություն ունի «գնդակահարված վերածնունդ» տերմինը)։ Բացի սա, 1920-ական թվականների սկզբից ծայր առած եկեղեցիների և հուշարձանների ոչնչացման գործընթացը հասավ իր գագաթնակետին։ Դրա վառ օրինակներ են Միխայլովյան Զլատովերխյան վանքի քանդումը^[111] և Սուրբ Սոֆիայի տաճարի գույքի բռնագրավումը^[112]։

Քաղաքային բնակչությունը շարունակում էր աճել ի հաշիվ ներգաղթյալների։ ներգաղթը փոխեց քաղաքի էթնիկական դեմոգրաֆիան ռուս-ուկրաինականից դեպի ուկրաինա-ռուսականը, թեպետ ռուսաց լեզուն շարունակում էր գերակշռել։ Կիևցիների վրա էականորեն անդրադարձել է նաև այդ ժամանակների խորհրդային փոփոխական քաղաքականությունը։ Ուկրաինացիներին կոչ անելով կարիերա անել և զարգացնել իրենց մշակույթը (ուկրաինացում)^[113]՝ խորհրդային իշխանությունը շուտով պայքար սկսեց «ազգայնականության» դեմ:Քաղաքում կազմակերպվում էին քաղաքական գործընթացներ, որպեսզի այն մաքրվի «արևմտյան գործակալներից», «ուկրաինական ազգայնամոլներից»,Իոսիֆ Ստալինի և կոմունիստական Կուսակցության հակառակորդներից։ Այս ամենի ավարտին Կիևում սկսվեցին մասսայական գաղտնի գնդակահարություններ։ Կիևյան մտավորականությունը, հոգևորականությունը^[114] և կուսակցական ակտիվիստները ձերբակալվում, գնդակահարվում և թաղվում էին եղբայրական գերեզմանատներում։ Գործողությունների հիմնական վայրերից էին Բաբիյ Յարը և Բիկովնյանսկի անտառը^[115]։ Միևնույն ժամանակ քաղաքի տնտեսությունը շարունակում էր աճ արձանագրել՝ շնորհիվ դեռևս 1927 թվականին հռչակված ինդուստրացման^[116]։ 1932 թվականին կոնստրուկտիվիզմի տարրերով ուկրաինական բարոկկո ոճի մեջ կառուցվեց կենտրոնական երկաթուղային կայարանի շենքը^[117]։

1932-33 թվականներին քաղաքի բնակչությունը, ինչպես ԽՍՀՄ-ի (Ղազախստանի, Պովոլժիեի, Հյուսիսային Կովկասի և Ուկրաինայի) քաղաքների մեծ մասում, տառապում էին սովից (Հոլոդոմոր)։ Կիևում հացը և մյուս սննդամթերքները մարդկանց բաժանվում էին օրական նորմային համապատասխան պարենային քարտերով, բայց հացը դեֆիցիտ էր, և քաղաքացիները ողջ գիշեր հերթ էին կանգնում իրենց հացի չափաբաժինը ստանալու համար։ Կիևում Հոլոդոմորի զոհերը բաժանվում են երեք խմբի՝ զոհեր Կիևի սեփական բնակչներից, զոհեր Կիևի արվարձաններից, գյուղացիներ (վերջիններս տարբեր ուղիներով քաղաք էին հասնում ապրելու հույսով և մահանում էին արդեն Կիևում)։ Հաշվի առնելով, որ 1931 թվականի աշնան դրությամբ Կիևի բնակչությունը 586 հազար մարդ էր, իսկ 1934 թվականի սկզբին՝ 510 հազար, ապա նշված ժամանակամիջոցում ծնելիության ցուցանիշով Կիևը ունեցել է ավելի քան 100 հազար մարդու կորուստ։ Պատմաբան Սերգեյ Բելոկոնը 1933 թվականին զոհերի թիվ է նշում 54 150-ը^[118]^[119]^[120]։

1932 թվականի փետրվարի 4-ից 1938 թվականի մարտի 30-ը քաղաքում գտնվում էր 45-րդ մեքենայացված կորպուսը՝ աշխարհում նմանը չունեցող բացառիկ ռազմական կազմավորում (Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի 3 նման կազմավորումներից մեկը)։ Կորպուսը զինված էր 500 տանկերով և 200 ավտոմեքենաներով։

1932 թվականի մայիսի 10-ից 1934 թվականի մարտը Կիևի ռազմական օկրուգի Կիև քաղաքում գտնվում էր 2-րդ առանձնացված մեքենայացված գումարտակը՝ զինված հայրենական խորհրդային թեթև T-26 և արագընթաց БТ տանկերով։ Գումարտակի հրամանատարը Վ. Ի. Մերնովն էր։ Գումարտակը ձևավորվել էր ի թիվս Կարմիր բանակի տանկային առաջին միավորումների։ 1934 թվականի մայիսի 1-ից մինչև 1937 թվականի նոյեմբերը քաղաքում գտնվել է 8-րդ առանձնացված մեքենայացված գումարտակը, որի հրամանատարը Դ. Ա. Շմիդտն էր։

1934 թվականին Ուկրաինական ԽՍՀ-ի մայրաքաղաքը Խարկովից տեղափոխվեց Կիև։ Սա նախատեսված էր Ստալինի ծրագրով։ Քաղաքի ընդարձակումը նորակառույցների հաշվին կասեցվեց։ Բնակչության վրա ազդեցություն էր թողնում խորհրդային սոցիալական քաղաքականությունը՝ հալածանքներով, հարկադրանքերով և դեպի տոտալիտարիզմ տանող արագ քայլերով, ուր արգելված էին այլակարծությունը և ոչկոմունիստական կազմակերպությունների գործունեությունները^[121]։ Տասնյակ հազարավոր մարդիկ ուղարկվեցին Գուլագի ճամբարներ^[122]։

1934 թվականի ամռանը Ուկրաինական ռազմական օկրուգի 14-րդ հրաձգային կորպուսը Կիևից տեղափոխվեց Խարկով։

Եվրոպայում միջազգային իրավիճակի աճող վտանգավորությունը հարկադրեց խորհրդային իշխանությանը ուժեղացնելու երկրների պաշտպանունակությունը, կատարելագործելու զւնված ուժերի կառուցվածքը։ 1935 թվականի մայիսի 17-ին Ուկրաինական ռազմական օկրուգը բաժանվեց 2 մասին՝ Կիևյան ռազմական օկրուգ և Խարկովյան ռազական օկրուգ։ Քաղաքում մնաց Կիևի ռազմական օկրուգի կառավարչությունը։

1936 թվականի հունվարին քաղաքում տեղակայվեց խորհրդային Т-28 տանկերով զինված 4-րդ առանձնացված ծանր տանկային գումարտակը, որը քիչ ուշ վերանվանվեց 10-րդ ծանր տանկային գումարտակի։ 1937 թվականի նոյեմբերից քաղաքում էր 3-րդ առանձնացված մեքենայացված գումարտակը։

1937 թվականին Կիևում կառուցվեց Ուկրաինայի Հանրապետությունում առաջին Գեղարվեստի դպրոցը (Տ. Շևչենկոյի անվան)։ Ներկայումս դրա շինության մեջ տեղակայված է Պատմության թանգարանը։

1928 թվականից մինչև 1942 թվականը ընդգրկել է երեք հնգամյակներ (վերջինն ընդհատվել է պատերազմով)^[123], որոնց ժամանակ Ուկրաինայի տարածքում կառուցվել են մոտ 2 հազար արդյունաբերական օբյեկտներ, կոնկրետ Կիևում Կրիվորոժստալի կամ Խարկովի տրակտորի գործարանի նման «հսկաներ» չեն կառուցվել, բայց դա չի խանգարել քաղաքի ինդուստրացմանը. կառուցվել են ճանապարհներ, էլեկտրիֆիկացվել են քաղաքից հեռու գտնվող շրջանները և այլն։ 1935 թվականին Կիևում Լև Տոլստոյի հրապարակից Զագորոդնայա փողոց երթուղիով շահագործվեց առաջին տրոլեյբուսը^[124]։

Հայրենական Մեծ պատերազմ

Պատերազմը Կիևի համար ողբերգական իրադարձությունների շարք դարձավ՝ մարդկային զգալի կորուստներով և նյութական վնասներով։ Արդեն 1941 թվականի հունիսի 22-ի վաղ առավոտյան Կիևը ռմբակոծվեց գերմանական օդուժի կողմից, իսկ հուլիսի 11-ին գերմանացիները հարձակվեցին Կիևի վրա։ Կիևի պաշտպանական ռազմագործողությունը շարունակվեց 78 օր^[125]։ Կրեմենչուգի շրջանում գրոհով գետանցելով Դնեպրը՝ գերմանացինեը պաշարեցին Կիևը, սեպտեմբերի 19-ին քաղաքը գրավվեց։ Գերեվարվեցին ավելի քան 665 հազար զինվորներ և հրամանատարներ, առգարվվեցին 884 միավո բրոնետեխնիկա (զրահապատ տրանսպորտային միջոցներ), 3718 թնդանոթ և այլն։

1941 թվականի հունիսի 22-ին Կիևյան Հատուկ ռազմական օկրուգի (ԿՀՌՕ) կառավարման մարմինը առանձնացրեց Հարավ-Արևմտյան ռազմաճակատի դաշտային կառավարումը։ ԿՀՌՕ-ը շարունակում էր ղեկավարել գեներալ-լեյտենանտ Վ. Ֆ. Յակովլևը։ Կազմակերպվեց բանակի և նավատորմի զորակոչ։ Քաղաքում աշխատում էր Կիևի ռադիոկայանը, կազմակերպվում էին քաղաքական անձնակազմի վերապատրաստման դասընթացներ։ Կիևի քաղաքային և շրջանային կուսակցական կոմիտեների հետ համատեղ ստեղծվում էին պրոպագանդիստների խմբեր, որոնք մեկնում էին ռազմաճակատ, կարմիրբանակայիններին լուսաբանում էին խորհրդային ժողովրդի համար պատերազմի բնույթն ու նպատակները, բացահայտում էին Խորհրդային Միությունը ոչնչացնելու գերմանական հրամանատարության ծրագրերը^[126]։ Քաղաքի կուսակցական կազմակերպությունները պատերազմի սկզբին կռվելու ուղարկեցին 30 000-ից ավելի կոմունիստների^[127]։

Հունիսի 29-ին Ուկրաինայի Կոմունիստական (բոլշևիկյան) Կուսակցության (ՈՒԿ (բ)Կ) Կենտրոնական Կոմիտեն, որին ներկա էին Հարավ-արեւմտյան ռազմաճակատի հրամանատարությունը, քննության առավ վերջինիս կողմից ներկայացված դիրեկտիվները՝ Կիևյան ամրացված շրջանի առանձին հատվածներ ձևավորելու, շրջանի կառույցները վերագործարկելու և նոր պաշտպանական սահմանների սահմանների շինարարության մասին։ Հունիսի 30-ին 50 000 կիևցիներ լծվեցին պաշտպանական գծի շինարարությանը (ամրաշինությանը), ապա՝ ամեն օր գործի էին դուրս գալիս 160 000 մարդ։ Գերմանական օդաչուները ռմբակոծում և կրակահերթի տակ էին առնում շինարարներին, բայց նրանք շարունակում էին իրենց աշխատանքը՝ քաղաքը պետք էր պաշտպանել։ Սկսվեցին ԽՍՀՄ Ներքին գործերի Ժողկոմիսարիատին կից կործանիչ-գումարտակների ձևավորումը՝ դիվերսանտների և լրտեսների դեմ պայքարի համար^[127]։

Հուլիսի 6-ին ստեղծվեց քաղաքի պաշտպանության շտաբը, որի կազմի մեջ մտան՝ ՈՒԿ (բ)Կ շրջկոմի քարտուղար Մ. Պ. Միշինը, շրջանային գործկոմի նախագահ Տ. Յա. Կոստյուկը, կուսակցության քաղաքային կոմիտեի քարտուղարներ Տ. Վ. Շամրիլոն և Կ. Ֆ. Մոսկալեցը, քաղաքային գործկոմի նախագահ Ի. Ս. Շևցովը, Հարավ-արեւմտյան ռազմաճակատից՝ գնդապես Ա. Ֆ. Չերնիշևը (շտաբի պետ) և մայոր Մ. Դ. Չուկարևը (ինժեներալան ծառայության ղեկավար)։ Շտաբը հակառակորդի դեմ՝ Կիևյան ամրացված շրջանի ճեղքման դեպքում պայքարի ծրագիր մշակեց։ Քաղաքը բաժանվեց երեք հատվածի։ Յուրաքանչյուրում ստեղծվեց իր պաշտպանական շտաբը^[128]^[129]^[130]։

Հուլիսի 8-ին քաղաքում կային 13 կործանիչ գումարտակներ, 19 ջոկատներ և ժողովրդական աշխարհազորի կոմերիտական գունդը՝ ընդհանուր 35 000 մարդ^[127]^[131]։

Հուլիսի 11-ից քաղաքի մերձակայքում մարտեր էին տեղի ունենում։ Հյուսիսային ուղղությամբ շարժվող գերմանական ուժերին արևելյան Նովոգրադ-Վոլինյան սահմանից հակահարված տվեց 5-րդ բանակը, հարավային ուղղությամբ Բերդիչև քաղաքից հակահարված հասցրեց 6-րդ բանակը։ 5-րդ բանակի զորքերը անցան Ժիտոմիրյան մայրուղին և մինչև հուլիսի 15-ը համառ մարտերի գնով պահեցին այն՝ կաշկանդելով հակառակորդի՝ Կիևի գրավման համար նախատեսած ռեսուրսները^[132]։

Քաղաքում հուլիս-օգոստոսին ԽՄԿԿ և ՈՒԿ(բ)Կ Կենտկոմների ղեկավարությամբ թշնամու թիկունքում պայքարելու համար վերապատրաստվեցին և Աւկրաինայի արևմտյան շրջաններ ուղարկվեցին 37 պարտիզանական խմբեր։ Նման խմբեր ուղարկվեցին նաև ռազմաճակատին մոտ գտնվող Վիննիցայի, Կամենեց-Պոդոլսկյան և այլ շրջաններ։ Քաղաքում ձևավորվել էին պարտիզանական 13 կազմավորումներ՝ 4076 անդամով^[133]։

Օգոստոսի 4-ը 6-ը հարավային հատվածում մարտերը առավելագույն լարվածության էին հասել։ Գերմանացիները Վիտա-Պոչտովայայի, Մռիգիի շրջաններում ներթափանցել էին առաջնագիծ, բայց հետ մղվեցին147-րդ հրաձգային դիվիզիայի հակահարվածով^[134]։

1941 թվականի օգոստոսի 7-ին Կիևի պաշտպաններին հայտնի դարձավ, որ գերմանական ուժերի գերագույն հրամանատար Ադոլֆ Հիտլերտ հրամայել է իր գեներալներին ամեն գնով օգոստոսի 8-ին վերցնել քաղաքը և քաղաքի գլխավոր փողոցում՝ Կրեշչատիկում, զինվորական շքերթ անցկացնել։ Հրամանատարները, քաղաշխատողները, կուսակցական ակտիվիստները ներկայացան ստորաբաժանում՝ պարզաբանելու համար առկա իրավիճակը։ Կարճ միտինգներում և հավաքներում կարմիրբանակայինները երդվում էին արժանի հակահարված տալ թշնամու նոր հարձակումներին։ Օգոստոսի 8-ին գերմանական զորքերը կարողացան առաջանալ Կիևյան ամրացված շրջանում, դուրս եկան հյուսիսարևելյան Ժուլյան ծայրամասը և Գոլոսեևսկյան անտառի մոտ՝ Միշելկովկա, Պիրոգովո, բայց նրանց շարժը կանգնեցվեց։ Գերմանացիների զինվորական շքերթը տեղի չունեցավ։ Այն տեղի չունեցավ նաև օգոստոսի 9-ին և հետո՝ նույնպես։ Օգոստոսի 9-ին Կիևյան Ռազմական օկրուգի կառավարչությունը հետացավ քաղաքից և տեղափոխվեց Կոնոտոպ քաղաք^[126]։ 1941 թվականի օգոստոսի 10-ին Կիևյան Ռազմական օկրուգի զինված ուժերի հիման վրա ստեղծվեց 37-րդ բանակը։

Օգոստոսի 11-ին 37-րդ բանակը չորս հրաձգային դիվիզիաների և 3-րդ օդ-դեսանտային կորպուսի ուժերով հակահարձակում ձեռնարկեց՝ սկսելով «Կատյուշա» ականանետի և տարբեր տրամաչափի հրետանու համազարկերով։ Հակառակորդը ուղղություն վերցրեց դեպի հարավ։ Օգոստոսի 11-ին ազատագրվեց Տերյոմկին և Միշելկովկան, 12-14-ը՝ Տարասովկան, Չաբանին, Նովոսելկին, Պիրոգովոն։ Ջարդակոտոր եղան գերմանական 44-րդ, 71-րդ, 299-րդ հետևակային դիվիզիաները^[134]։

Հարավային հատվածում 37-րդ բանակի հակահարվածը պաշտպանությանը հաջողություն բերեց, օգոստոսի 16-ին թշնամու գրոհային պոռթկումը մարվեց։ Կիևի համար մարտերը դիրքային բնույթ սկսեցին կրել^[134]։

Խորհրդային Ուկրաինայի մայրաքաղաքը շարունակեց ապրել մարտական կյանքով։ Շարունակում էին աշխատել քաղաքում մնացած ձեռնարկությունները, կոմունալ ծառայությունները, երկաթգիծը և քաղաքային տրանսպորտը, կինոթատրոնները, Ուկրաինայի դրամատիկական թատրոն, Մանրաերկի թատրոնը, կրկեսը,գրադարանները, սեպտեմբերի 1-ին՝ դպրոցները^[134]։

Սեպտեմբերի կեսերին հակառակորդն ակտիվացավ, մարտերը կրկին սկսեցին դաժանագույն բնույթ կրել։ Սեպտեմբերի 21-ին խորհրդային զորքերը թողեցին քաղաքի վերջին շրջանը՝ Դարնիցան։ Կիևի պաշտպանները այս պատերազմի ընթացքում առաջին անգամ երկար ժամանակով կանխեցին հակառակորդի առաջխաղացումը^[134]։ Տխուր ճակատագիր էր սպասվում խորհրդային ռազմագերիներին, ովքեր շրջափակման մեջ էին հայտնվել քաղաքի արևելքում. նրանք չարչարանքներն կրեցին Դարնիցյան համակենտրոնացման ճամբարում։

Սեպտեմբերի 24-ին քաղաքը ենթարկվեց մի շարք ռմբակոծությունների, որոնց պատճառով խոշոր հրդեհ բռնկվեց Կրեշչատիկում և հարակից թաղամասերում. ըստ տարբերակներից մեկի՝ դա արել էր ԽՍՀՄ ՆԳ Ժողկոմիսարիատը^[135], ըստ մեկ այլ տարբերակի՝ գերմանացի զավթիչները^[136]. Սեպտեմբերի 29-ին և 30-ին Բաբիյ Յարում նացիստներն ու ուկրաինացի կոլլաբորացիոնիստները գնդակահարեցին հրեաներին, միայն նշված 2 օրերի ընթացքում սպանված հրեաների թիվը 33 հազարից ավելի էր։ Ուկրաինացի գիտնականների գնահատմամբ Բաբիյ Յարում գնդակահարված հրեաների թիվը կազմել է 150 հազար (նրանք Կիևի բնակիչներ էին, ինչպես նաև՝ Ուկրաինայի այլ քաղաքների բնակիչներ^[137]^[138], և նշված քանակության մեջ չէին մտնում մինչև 3 տարեկան երեխաները, որոնք ևս սպանվել են, բայց չեն հաշվարկվել^[139]): Առավել հայտնի կոլլաբորացիոնիստներ են եղել Կիևի քաղաքապետեր Ալեքսանդր Օգլոբլինը և Վլադիմիր Բագազիյը^[140]։ Հարկ է նշել նաև, որ մի շարք ազգայնամոլական գործիչներ օկուպացիան դիտարկում էին որպես հնարավորություն բոլշևիզմից ազատագրվելու և մշակութային վերածննդի համար^[141]։

Նոյեմբերի 3-ին պայթեցվեց Կիև-Պեչորյան մայրավանքի Վերափոխման տաճարը։ Քաղաքի տարածքում ստեղծվեցին Դարնիցյան և Սիրեցյան համակենտրոնացման ճամբարները, որտեղ մահացել են համապատասխանաբար 68 և 25 հազար գերիներ^[142]։ 1942 թվականի ամռանը օկուպացված Կիևում «Ստարտ» թիմի և գերմանական ռազմական ստորաբաժանման հավաքականի միջև տեղի ունեցա ֆուտբոլային մրցախաղ։ Արդյունքում՝ կիևցի շատ ֆուտբոլիստներ ձերբակալվեցին, նրանց մի մասը 1943 թվականին մահացան ճամբարում։ Այս իրադարձությունը ստացել է «Մահվան խաղ» անվանումը^[143]:Կիևից Գերմանիա հարկադիր աշխատանքի ուղարկվեցին 100 հազարից ավելի երիտասարդներ։ 1943 թվականի վերջին քաղաքի բնակչությունը նվազեց՝ հասնելով մինչև 180 հազարի^[144]։ Օկուպացիան ուղեկցվում էր տեղացիների սովով, որը նաև նացիստների նախաձեռնությամբ էր^[145]։

Գերմանական օկուպացիայի պայմաններում Կիևում գործում էր քաղաքային վարչությունը^[146]^[147]^[148]։

1943 թվականի նոյեմբերի 1-ին Բուկրինյան պլացդարմում, գերմանական զորքերի ուշադրությունը Կիևից շեղելու համար, հարձակում սկսեցին 40-րդ բանակը և 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 27-րդ բանակը^[149]։

Պարտիզանական ջոկատները աջակցում էին Կարմիր բանակին մարզի և քաղաքի բնակչությանը հիտլերյան գերմանական զավթիչներից ազատագրելու գործում։ Համատեղ գործողությունների արդյունքում գրավվեցին Դնեպր և Դեսնա գետերի 12 անցատեղեր։ Հատկապես աչքի ընկան 1-ին և 2-րդ գնդերի «Հանուն հայրենիքի» միավորումը՝ Ի. Մ. Բովկունի հրամանատարությամբ։ Գնդերի հրամանատարներ Ն. Դ. Սիմոնենկոն և Ա. Ի. Շևիրևը արժանացան Խորհրդային Միության հերոսի կոչման^[133]։

Նոյեմբերի 3-ին հրետանային հզոր նախապատրաստությունից հետո 1-ին Ուկրաինական ռազմաճակատի 38-րդ և 60-րդ բանակները Կիևն ազատագրելու նպատակով հարձակման անցան։ Սկսվեց Կիևյան հարձակողական ռազմագործողությունը։ Նոյեմբերի 4-ին հաջողությունը զարգացնելու նպատակով մարտի մեջ մտցվեց 3-րդ գվարդիական տանկային բանակը և 1-ին չեխոսլովակյան գումարտակը^[149]։

1943 թվականի նոյեմբերի սկզբին, նահանջի նախօրեին,գերմանացի զավթիչները սկսեցին այրել Կիևը։ 1943 թվականի նոյեմբերի 6-ի գիշերը 1-ին Կարմիր բանակի Ուկրաինական ռազմաճակատի առաջնային զորամասերը, հաղթահարելով գերմանական բանակի աննշան դիմադրությունը, ներխուժեցին գրեթե դատարկ ու մոխրացած քաղաք։ Այդուհանդերձ, գոյություն ունի տարբերակ, որ Ստալինի ձգտումները՝ հաղթանակի հասնել տոնական՝ նոյեմբերի 7-ի ամսաթվին^[150]^[151] հանգեցրեց մարդկային զանգվածային կորուստների. Կիևի ազատագրումը Կարմիր բանակի 6491 զինվորների և հրամանատարների կյանքեր արժեցավ^[152]։

Հրամանատարներն ու կարմիրբանակայինները մասսայական հերոսականություն ցուցաբերեցին Կիևի համար մղվող մարտերում. 65 զորամիավորումներ և զորամասեր ստացան պատվավոր «Կիևյան» անվանումը։ Մոտ 700 զինվորներ, սերժանտներ, սպաներ և գեներալներ արժանացան Խորհրդային Միության հերոսի կոչման, 17500 զինծառայողներ պարգևատրվեցին շքանշաններով և մեդալներով^[149]^[153]։

Ավելի ուշ Կիևի պաշտպանական ռազմագործողության ընթացքում գերմանաֆաշիստական ուժերի կողմից փորձ արվեց կրկին տիրել Կիևին (1943 թվականի դեկտեմբերի 23, Վերմախտը դադարեցնելով հարձակման փորձերը՝ անցավ պաշտպանության)^[154]։

Ողջ ռազմական գործողությունների ընթացքում Կիևում ավերվել են 940 պետական և հասարակական շինություններ՝ ավելի քան 1 մլն քմ մակերեսով, 1742 կոմունալ տներ՝ ավելի քան 1 մլն քմ բնակելի մակերեսով, 3600 հազար մասնավոր տներ՝ մինչև կես միլիոն քմ մակերեսով, ոչնչացվել են Դնեպրի վրա եղած բոլոր կամուրջները, շարքից հանվել են ջրատարը, կոյուղին, տրանսպորտային տնտեսությունը^[152]։

1961 թվականի հունիսի 21-ին ի նշանավորումն քաղաքի պաշտպանության 20-ամյակի՝ Կիևը պարգևատրվեց Լենինի շքանշանով։

1961 թվականի հունիսի 21-ին ստեղծվեց «Կիևի պաշտպանության համար» մեդալը, որով մինչ 1979 թվականի հունվարի 1-ը պարգևատրվեցին 100 000-ից ավելի մարդիկ^[134]։ ԽՍՀՄ-ի Գերագույն Խորհրդի Նախագահության 1961 թվականի հունիսի 21-ի հրամանագրով Կիևն անվանվեց հերոս-քաղաք^[155]։

1965 թվականի մայիսի 8-ին՝ Մեծ Հայրենականում խորհրդային ժողովրդի տարած հաղթանակի 20-ամյա տարելիցի օրը ԽՍՀՄ-ի Գերագույն Խորհրդի նախագահության հրամանով հաստատվեց «Հերոս-քաղաք» պատվավոր կոչման Կանոնակարգը^[156]։ Այդ նույն ժամանակ հրապարակվեց ԽՍՀՄ-ի Գերագույն Խորհրդի նախագահության հրամանը «Հերոս-քաղաք Կիևին «Ոսկե աստղ» մեդալի հանձնման մասին՝ պաշտպանության ժամանակ ցուցաբերած հերոսականության համար։ Սրա հետ մեկտեղ Կիևում օրենսդրորեն ամրապնդվեց «Հերոս քաղաք» պատվավոր կոչումը (1980 թվականին այն վերածվեց բարձրագույն կոչման)։ Կանոնագրքին համապատասխան քաղաքի աշխատավորներին շնորհում էին «Ոսկե աստղ» մեդալը և ԽՍՀՄ-ի Գերագույն Խորհրդի նախագահության պատվոգիրը^[155].

Հետպատերազմյան ապստամբություն

Հետպատերազմյան առաջին տարիները նշանավորվել են ավերված քաղաքի ինտենսիվ վերականգնմամբ։ 1944 թվականի հունվարին ՈՒԽՍՀ-ի մայրաքաղաք «վերադարձան» պետական և կուսակցական առաջատար հաստատությունները։ 1948 թվականին ավարտվեց Դաշավա-Կիև գազատարի շինարարությունը, 1949 թվականին՝ կառուցվեցին Դարնիցյան երկաթուղային կամուրջը և Պատոնի կամուրջը^[157], սկսվեց մետրոպոլիտենի շինարարությունը^[158]։ Զարգացավ քաղաքի արդյունաբերական և գիտական պոտենցիալը, 1950 թվականին ստեղծվեց ԽՍՀՄ-ում և մայրցամաքային Եվրոպայում առաջին համակարգիչը՝ ԷՀՄ-ն (էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենա)^[159], իսկ 1951 թվականին հեռարձակվեց Ուկրաինայի հեռուստատեսային կենտրոնի առաջին եթերը^[160]։

Պատերազմից հետո որոշում կայացվեց նորովի կառուցել Կրեշչատիկը՝ պահպանելով փողոցների ընդհանուր տեսքը, դասավորությունը, սակայն կառուցվեցին բոլորովին նոր՝ «ստալինյան ամպիր» ոճով շինություններ։ Փողոցը կառուցապատված է որպես միասնական ճարտարապետական անսամբլ։ Կրեշչատիկի լայնությունը ավելացվեց մինչև 75 մետր։ Փողոցի պրոֆիլը ասիմետիկ է. երթևեկելի հատվածը 24 մետր է, երկու՝ յուրաքանչյուրը 14 մետրանոց մայթերով, որոնք երթևեկելի մասին առանձնացված են ծառերով, աջ կողմից շագանակենու բուլվարն է, որով բնակելի կառույցները անջատված են երթևեկելի հատվածից^[161]։

Կիևը շարունակում էր լինել ուկրաինական ազգային մշակույթի զարգացման կենտրոնը։ Սակայն արդեն 1946 թվականին խորհրդային իշխանությունները սկսեցին գաղափարական զտումներ իրականացնել, որոնք իրենց արձագանքերը գտան Ուկրաինայի Կոմունիստական Կուսակցության Կենտկոմի որոշումներում՝ «Ուկրաինական գրականության պատմության լուսաբանման աղավաղումների և սխալների մասին»^[162], «Երգիծանքի և հումորի «Պերեց» ամսագրի մասին »^[163], «Դրամատիկական թատրոնների խաղացանկի և միջոցառումների բարելավման մասին»^[164] և այլն։

Կիևը Ն. Ս. Խրուշչովի կառավարման օրոք

1953 թվականին Ստալինի մահը և Խրուշչովի իշխանության գալը նշանավորվեց «ձնհալի» ժամանակաշրջանի սկզբնավորմամբ^[165]։ Ժողովրդական տնտեսության հրթիռա-միջուկային մրցավազքի և քիմիացման ալիքին զուգահեռ սրընթաց զարգանում էին ՈՒԽՍՀ ԳԱ-ի գիտահետազոտական ինստիտութտները։ 1957 թվականին հիմնադրվեց ՈՒԽՍՀ ԳԱ-ի Հաշվողական կենտրոնը, 1960 թվականին Ֆիզիկայի ինստիտուտում ատոմային ռեակտոր ստեղծվեց։ Նույն թվականին շահագործման հանձնվեց մետրոպոլիտենի առաջին տեղամասը^[158], իսկ քաղաքի բնակչությունը գերազանցեց մեկ միլիոնը։

Գաղափարական ճնշումների թուլացումը նպաստեց ստեղծագործական ակտիվության ավելացմանը։ Կիևում իրենց առաջին ստեղծագործական քայլերն սկսեցին անել գրողներ Իվան Դրաչը, Վիտալի Կորոտիչը, Լինա Կոստենկոն, կոմպոզիտորներ Վալենտին Սիլվեստրովը և Լեոնիդ Գրաբովսկին, Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում ստեղծվեցին այնպիսի կինոժապավեններ, ինչպիսիք էին «Երկու նապաստակների հետապնդումը» (Վիկտոր Իվանով, 1961 թվական), «Մոռացված նախնիների ստվերները» (Սերգեյ Փարաջանով, 1964 թվական)^[166]։ Սակայն սկսվեց ռուսիֆիկացման գործընթացը. 1959 թվականին ՈՒԽՍՀ-ի Գերագույն խորհուրդը օրենք ընդունեց, որը ծնողներին իրավունք տվեց ընտրելու իրենց երեխաների ուսուցման լեզուն^[167]։

Միևնույն ժամանակ, հերթական աթեիստական քարոզարշավի արդյունքում փակվեցին մի շարք եկեղեցիներ, որոնք իրենց գործունեությունը վերսկսել էին պատերազմի ժամանակ, քանդվեցին որոշ պաշտամունքային հեթանոսական շինություններ, պղծվեցին պատմական գերեզմանատեղիներ (ավերվեց լուկյանովյան հրեական և կարաիմյան գերեզմանատունը՝ ավելի քան 25 հա մակերեսով)։ Տեխնոլոգիական պահանջների նկատմամբ անտարբեր վերաբերմունքը հանգեցրեց մասշտաբային Կուրենյովյան ողբերգությանը, որի ճնշման համար իշխանությունից երկար ժամանակ պահանջվեց^[168]^[169]^[170]։ Մինչև վերջ անհասկանալի մնացած հանգամանքների պայմաններում 1964 թվականի մայիսի 24-ին այրվեցին ՈՒԽՍՀ ԳԱ-ի պետական հանրային գրադարանի ֆոնդի եզակի նյութերը^[171]։

1960-ական թվականներին կտրուկ արագացավ ուրբանիզացիայի գործընթացը, որի շնորհիվ 1959 թվականից մինչև 1979 թվականը Կիևի մշտական բնակչության թիվը 1,09 միլիոնից աճեց մինչև 2,12 միլիոն^[172]։ Այս տարիներին Դնեպրի ձախ ափին կառուցվեցին բնակելի նոր թաղամաասեր՝ Ռուսանովկան, Բերեզնյակին, Ոսկրեսենկան, Լևոբերեժնին, Կոմսոմոլսկին, Լեսնոյը, Ռադուժնին, ավելի ուշ՝ Վիգուրովշինա-Տրոեշինան, Խարկովսկին, Օսոկորկին և Պոզնյակին։ Կառուցվեցին բազմահարկ հյուրանոցներ՝ «Լիբիդ»-ը (17 հարկ, 1971 թվական), «Սլավուտիչ» (16 հարկ, 1972 թվական), «Կիև» (20 հարկ, 1973 թվական), «Ռուսիա» (21 հարկ, 1979 թվական), «Տուրիստ» (26 հարկ, 1980 թվական)^[173]։

Ընդլայնվեց բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների ցանցը, հիմնադրվեցին մշակութային նոր կենտրոններ (մասնավորապես, Դրամայի և կոմեդիայի թատրոնը, Երիտասարդական թատրոնը), թանգարաններ, որոնց թվում՝ ՈՒԽՍՀ Ժողովրդական ճարտարապետության և կենցաղի թանգարանը, Կիևի պատմության թանգարանը, Հայրենական մեծ պատերազմի պատմության թանգարանը՝ 62- մետրանոց Մայր-հայրենիքի արձանով^[174]։

Այս տարիներին Խորհրդային Ուկրաինայի մայրաքաղաքը երկու անգամ պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով։ Առաջին շքանշանը Կիևը ստացել է 1954 թվականի մայիսի 22-ին՝ հետպատերազմական շրջանում հանրապետության ձեռք բերած հաջողությունների համար^[175]։ Լենինի երկրորդ շքանշանը շնորհվել է 1961 թվականի հունիսի 21-ի «Գերմանա-ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարում Խորհրդային Ուկրաինայի մայրաքաղաքի պաշտպանության ժամանակ 1941 թվականի հուլիս-սեպտեմբերին Կիև քաղաքի աշխատավորների կողմից հերոսականություն ցուցաբերելու համար» հրամանով^[176]։ 1961 թվականի հունիսի 21-ի մեկ այլ հրամանով ստեղծվեց «Կիևի պաշտպանության համար» մեդալը՝ հերոս-քաղաք Կիևի հերոսական պաշտպանության մասնակիցներին պարգևատրելու համար^[177]։ Այս երկու Հրամանները այն պաշտոնական առաջին փաստաթղթերն են, որոնց մեջ Կիևը հիշատակվում է որպես հերոս-քաղաք։

Կիևը Լ. Ի. Բրեժնևի կառավարման օրոք

1965 թվականի մայիսի 8-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության Հրամանով Կիև քաղաքի աշխատավորների՝գերմանա-ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարում հայրենիքի հանդեպ ակնառու ծառայության, քաջության և հերոսականության համար, ինչպես նաև ի հիշատակ 1941-4945 թվականների Մեծ Հայրենականում խորհրդային ժողովրդի տարած հաղթանակի 20-ամյակի, Հերոս-քաղաք Կիևին շնորհվեց «Ոսկե աստղ» մեդալը^[178]։

Այսուհանդերձ, 1960-ական թվականների կեսերին գաղափարական բռնապետությունը վերսկսվեց, իսկ Կիևը դարձավ այլախոհական շարժման կենտրոններից մեկը^[179]։ Փաստացի առաջացան ռեժիմի այլախոհական ընդդիմության երկու հիմնական ուղղություններ։ Նրանցից մեկը կողմնորոշումը ԽՍՀՄ-ից դուրս աջակցության վրա էր, երկրորդը՝ երկրի ներսում բնակչության ընդդիմական տրամադրությունների օգտագործման։ Գործունեությունը հիմնվում էր արտասահմանյան հասարակական կարծիքը բողոքարկելու, արևմտյան մամուլը օգտագործելու, հասարակական կազմակերպությունների, հիմնադրամների, Արևմուտքի քաղաքական և պետական գործիչների հետ ունեցած կապերի վրա։ Այլախոհները բաց նամակներ էին ուղարկում կենտրոնական թերթերին և ԽՄԿԿ Կենտկոմին, պատրաստում և տարածում էին սամիզդատներ, կազմակերպում էին ցույցեր։ Ծայր առած այլախոհական լայն շարժումը կապվում է Դանիել և Սինյավսկի գործընթացի (1965), ինչպես նաև Վարշավայի պակտի զինված ուժերի՝ Չեխոսլովակիա մտնելու հետ (1968)^[180]։ 1976 թվականին Կիևում հիմնվում է Ուկրաինական Հենսինկյան խումբը^[181], որը ըստ Հելսինկյան Համաձայնագրի (ԽՍՀՄ-ը ստորագրել էր մեկ տարի առաջ) մարտնչում էր մարդու իրավունքների պաշտպանության համար։

Կրթության ոլորտում տեղի ունեցան դասագրքերի ինտենսիվ հրատարակում, վերադարձ կատարվեց կրթական տասնամյա համակարգին։ Սակայն, վրա հասավ ժողովրդագրական ճգնաժամ, քաղաքային բնակչության աճը շարունակվում էր միայն միգրացիայի և ուրբանիզացիայի հաշվին^[172]։

1973 թվականին ավարտվեց Կիևի հեռուստաաշտարակի շինարարությունը, որը 2013 թվականի դրությամբ համարվում է Ուկրաինայի ամենաբարձր շինությունը և աշխարհի ամենաբարձր վանդակավոր կառույցը^[182]։

Կիևը չշրջանցեց տնտեսության լճացումը. արտադրության տեմպերն ընկան, ապրանքների մրցունակությունը իջավ։ Չնայած գյուղատնտեսության մեջ կատարված զգալի ներդրումներին, քաղաքի բնակչությանը չէր բավականացնում սննդամթերքը։ Առկա էր կադրերի լճացում, քաղաքի պաշտոնյաները ծեր լինելու պատճառով այլևս չէին կարողանում իրենց պարտականությունները կատարել, ինչը բացասաբար էր անդրադառնում քաղաքի բարեկեցության վրա^[183]։

Վերակառուցում

Չնայած 1986 թվականի ապրիլի 26-ին Չեռնոբիլի ատոմակայանի պատահարին, Կիևում անցկացվեցին մայիսմեկյան տոնական միջոցառումներ և շքերթներ։ Կատարվածի մասին տեղեկությունները թաքցվեցին, որպեսզի բնակչության շրջանում տագնապ չառաջանա^[184]։ Վթարը դարձավ Կիևի էկոլոգիական վիճակի նշանակալի վատթարացման պատճառ,քաղաքի բնակիչների առողջությունը նկատելիորեն քայքայվեց, օրինակ՝ վահանաձև գեղձի քաղցկեղի դեպքերը 5 անգամ ավելացան^[185]։ Ռադիոակտիվ աղտոտման ենթարկված շատ սննդամթերքներ սկզբնական շրջանում մանրակրկիտ ստուգվում էին ռադիոմետրերով։

1987 թվականին Օլես Շևչենկոն Կիևում հիմնադրեց Ուկրաինական մշակութաբանական ակումբը, որն իր գործունեությունը սկսեց հրապարակային բանավեճերով։ Ավելի ուշ հրապարակային ակցիաներ սկսեցին ձեռնարկել։ Չեռնոբիլի վթարի տարելիցի կապակցությամբ ցույց կազմակերպեցին, ինչպես նաև քաղբանտարկյալներին արդարացնելու նպատակով ստորագրահավաք իրականացնելու ծրագրեր ունեին, բայց այդ միջոցառումը խափանվեց։ Ակումբի գործունեության վերջին օրը Վ. Ստուսի թաղման օրն է^[186]։

1989 թվականի աշնանը Կիևում կայացավ «Ազգային կուսակցություն հանուն Ուկրաինայի վերակառուցման» հիմնադիր համագումարը:Այս կուսակցության առաջին ղեկավարը Իվան Դրաչն էր։ Սկզբում կուսակցությունը լիբերալ տրամադրություններ ունեցող կոմունիստներից մինչև ռադիկալ ազգայնամոլների միավորում էր, երբեմն՝ միմյանց տրամագծորեն հակասող հայացքներով։ Ժամանակի ընթացքում, սակայն, կոմունիստների և աջ ռադիկալների մեծամասնությունը լքեցին այս շարժման շարքերը՝ կապված նրանում ազգային-ժողովրդավարական հայացքներ ունեցող մեծ թվով անդամների առկայության հետ։ Այս կուսակցության ամենախոշոր ակցիաներից մեկը 1990 թվականի հունվարի 22-ին Իվանո-Ֆրանկովսկից մինչև Կիև «Կենդանի շղթան» էր՝ ի պատիվ այսպես կոչված «Զլուկի ակտի» 71-րդ տարելիցին^[187]։

1990 թվականի հոկտեմբերի 2-ից մինչև հոկտեմբերի 17-ը Կիևի Հոկտեմբերյան Հեղափոխության հրապարակում (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) տեղի է ունեցել ուսանողների հացադուլ և զանգվածային բողոքի ցույցեր, որոնցում գլխավոր դերում ուսանողներն էին և տեխնիկումների ու պոլիտեխնիկական ուսումնարանների աշակերտները։ Կառավարությունը ստիպված եղավ բավարարել բողոքողների պահանջների մի մասը, որոնք վերաբերում էին զինվորական ծառայությանը, նոր ընտրությունների անցկացմանը, ունեցվածի ազգայնացմանը և ՈՒԽՍՀ-ի Նախարարների խորհրդի ղեկավարի հրաժարականին^[188]։

1991 թվականի օգոստոսի 24-ին Կիևում ՈՒԽՍՀ-ի Գերագույն Խորհուրդը հաստատեց Ուկրաինայի անկախության հռչակման Ակտը^[189]։

Անկախ Ուկրաինայի մայրաքաղաք

1991 թվականին Կիևը դարձավ ազատ Ուկրաինայի մայրաքաղաք, սակայն քաղաքում դրական տեղաշարժ բավականին դժվար էր նկատվում. սկսվեց համապետական սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամ, որը հանգեցրեց գործազրկության մակարդակի բարձրացմանը և արտադրության կրճատմանը։ Դեռևս 1980-ականներին, առևտրային հարաբերությունների զարգացման հետ մեկտեղ նոր կազմակերպված բանդիտական խմբավորումներ, այսպես կոչված ռեկետներ, հայտնվեցին^[190]։ Քաղաքում ազդեցության գոտիների տիրապետելու համար հրաձգություններ սկսվեցին այդ խմբավորումների միջև։ Այդ կազմակերպված հանցագործների խմբավորումները իրենց գոյությունը պահպանեցին մինչև 1990-ական թվականների կեսերը։

1991 թվականին վերականգնվեց բոլշևիկների ավերած Միխայլովյան Զլատովերխյան վանքը։ Մեկ տարի անց վերականգնվեց նաև Կիև-Պեչորյան մայրավանքի Վերափոխման տաճարը, իսկ 5 տարի անց՝ Քրիստոսի Ծննդյան Եկեղեցին՝ միաժամանակ քաղաքի պատմական կենտրոնում կառուցվեց կիևյան առաջին Ար-Ռախմա մզկիթը^[191]։

Ավարտին հասցվեց մետրոպոլիտենի՝ Լուկյանովկա և Խարկովյան մասսիվ գնացող գծերի շինարարությունը, բացվեց Պևչեսկոյե դաշտը։ Մայրաքաղաքի տրանսպորտային ենթակառուցվածքի տեսարժան վայրը Հարավային կայարանն է^[117],որը կառուցվել է 2001 թվականին։ Շենքը, նորովի նախագծված հրապարակին կից, կառուցվել է ռոմանական ոճով։ Այս կառույցը օգնեց բեռնաթափել կենտրոնական կայարանի շինությունը (կառուցվել է 1932 թվականին)։

Կիևում ակտիվորեն կառուցվում են առևտրա-զվարճանքային կենտրոններ, որոնց շինության մի մասը ստորգետնյա են։ Դեռևս 1970-ական թվականներին ապակուց և բետոնից կառուցված շինությունները վերակառուցվում և ժամանակակից գրասենյակային կենտրոններ են դառնում։ Միևնույն ժամանակ վերականգնվում են քաղաքի կենտրոնի հին՝ 19-րդ դարի - 20-րդ դարի սկզբի, տները. այստեղ նախատեսվում է արգելել շինարարություն կատարելը։ Քաղաքային առաջատար ենթակառուցվածքներից համեմատաբար զարգացած են համարվում հասարակական տրանսպորտի ընդլայնված և նորացված ցանցը, հաղորդակցական ուղիների վերանորոգումն ու փոխարինումը, մետրոպոլիտենի նոր կայարանների և ճանապարհային հանգույցների ստեղծումը, քաղաքի աղբահանության արդյունավետ համակարգի ստեղծումը։ Կարևոր ասպեկտ է նաև ներդրումների ներգրավումը, Կիևում միջազգային ընկերությունների շտաբ-բնակարանների և գործարար նոր կենտրոնների կառուցումը:Այս ամենից բացի նախատեսվում է լուծել կետավոր շենքերի խնդիրը^[192]։

2001 թվականին անցկացվեց համաուկրաինական մարդահամար։ Դրա արդյունքներով Կիևի բնակչությունը կազմում էր ավելի քան 2,6 միլիոն մարդ։ Ուկրաինացիները կազմում էին նշվածի 82,2 %-ը^[193];

2004 թվականի նոյեմբերի 22-ից մինչև 2004 թվականի դեկտեմբերի 26-ը նարնջագույն հեղափոխության օրերն էին մայդանում՝ Անկախության հրապարակում. սա ժողովրդի բողոքն էր ընդդեմ նախագահական ընտրությունների արդյունքների կեղծման^[194]։ Այս ակցիայի շնորհիվ Ուկրաինայում նախագահ դարձավ Վիկտոր Յուշչենկոն։

2012 թվականի հուլիսի 1-ին Կիևի «Օլիմպիական» մարզադաշտում կայացավ Եվրոպայի ֆուտբոլի 2012 թվականի առաջնության եզրափակիչը, որտեղ Իսպանիան հաղթեց Իտալիային^[195]։

2013 թվականի նոյեմբերի 21-ին ի պատասխան Ուկրաինայի և Եվրամիության միջև ասոցացման համաձայնագրի ստորագրման՝ ուկրաինական կառավարության ձեռնարկած գործընթացի կասեցման, Կիևում սկսվեցին շատ ամիսներ տևած զանգվածային բողոքի ակցիաներ, որոնք ստացել են Եվրոմայդան անվանումը^[196]։

2017 թվականի Եվրատեսիլ երգի մրցույթը անցկացվել է Ուկրաինայի մայրաքաղաքում՝ Կիևում։ Տեղի է ունեցել Կիևի Միջազգային ցուցահանդեսային կենտրոնում, որը անցկացվել է 3 փուլով^[197]։

Նշումներ

↑ Ավելի վաղ իրադարձությունների թվագրումը «Հիմնական տարեգրությունում» կամայական են։
↑ Թաթարական ավելի ուշ, ինչպես նաև որոշ եվրոպական հեղինակների մոտ Կիևը անվանվում էր թյուրքական Մանկերման բառով՝ «մեծ քաղաք»։ Սագաներում Կիևը հայտնի է «Կունիգրադ» անվանումով(Kænugardr)^[21]:

Ծանոթագրություններ

↑ «Все монархии мира: Великое Киевское княжество». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Видейко М. Ю. Трипільська цивілізація. — Киев, 2003.
↑ Брей У., Трамп Д. (перевод Г. А. Николаев) Археологический словарь. — Москва: Прогресс, 1990. — 368 с. — ISBN 5-01-002105-6
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Комар А. В Русь в IX—X веках: Археологическая панорама // Киев и Правобережное Поднепровье / Н. А. Макаров. — Москва, Вологда: Древности Севера, 2012. — С. 301-324.
↑ Седов В. В. Славяне в раннем средневековье. — Москва, 1995. — 416 с. — ISBN 5-87059-021-3
↑ Магомедов Б. В. Черняховская культура Северо-Западного Причерноморья. — Киев, 1987.
↑ Каргер М. К. Древний Киев: очерки по истории материальной культуры древнерусского города. — Москва—Ленинград: издательство АН СССР, 1958 г., т. 1, 579 с.
↑ М. Ю. Брайчевский Когда и как возник Киев. — Киев: Наукова думка, 1964. — С. 96 (181).
↑ П. Б. Голден The World of the Khazars.
↑ ^10,0 ^10,1 Н. Голб, О. Прицак Хазарско-еврейские документы X века / В. Я. Петрухин. — Москва, Иерусалим, 2003. — ISBN 5-93273-126-5
↑ Критика этой гипотезы П. П. Толочко Миф о хазаро-иудейском основании Киева.
↑ Stryjkowski M. (1846). G. L. Glücksberg (ed.). Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiéj Rusi. Vol. I. Warszawa. էջ 368.
↑ ^13,00 ^13,01 ^13,02 ^13,03 ^13,04 ^13,05 ^13,06 ^13,07 ^13,08 ^13,09 ^13,10 ^13,11 ^13,12 ^13,13 ^13,14 «Енциклопедія історії України». Інститут історії України Національної академії наук України.
↑ П. П. Толочко Новые археологические исследования Киева (1963—1978) // Новое в археологии Киева. — Киев, 1981.
↑ «Два этапа формирования древнерусского государства». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Толочко П. П. Ранняя Русь. История и археология. — 2013.
↑ М. Г. Рабинович Из истории городских поселений восточных славян // История, культура, фольклор и этнография славянских народов. — Москва, 1968. — С. 134.
↑ Седов В. В. Восточные славяне XI—XIII вв. // серия «Археология СССР», под ред. Рыбакова Б. А., М.: Наука, 1982 г.
↑ «Куявия (центр Др. Руси)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Довідник з історії України». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Джаксон Т. Н. Север Восточной Европы в этнографических традициях древнескандинавской письменности / А. С. Герд, Г. С. Лебедев.
↑ Михайлов К. А. Древнерусские элитарные погребения X — начала XI вв., 2005
↑ Ивакин В. Г. Киевские погребения X века // Stratum plus. №5, 2011
↑ Ширинский С. С. Археологические параллели к истории христианства на Руси и в Великой Моравии // Славяне и Русь: Проблемы и идеи: Концепции, рожденные трехвековой полемикой, в хрестоматийном изложении / Сост. А. Г. Кузьмин. 2-е изд., М., 1999. С. 393—394).
↑ Г. Джонс Викинги. Потомки Одина и Тора. — ISBN 978-5-9524-3095-2
↑ «Святые мученики Феодор Варяг и сын его Иоанн» (ռուսերեն). Отдел внешних церковных связей Русской Православной Церкви. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
↑ Город Владимира // Киев: Энциклопедический справочник.
↑ «Борис Владимирович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ А. В. Экземплярский (1890–1907). «Глеб Владимирович, князь муромский». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Звід пам`яток історії та культурі Украйні. — Київ: Головна редакція Зводу пам’яток історії та культури при видавництві «Українська енциклопедія» ім. М. П. Бажана, 1999. — Т. 1. — С. 136.
↑ «Город Ярослава». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Мозаики и фрески собора святой Софии в Киеве». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Лавра». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ К. Евтухов, С. Коткин The Cultural Gradient: The Transmission of Ideas in Europe, 1789—1991. — Мэриленд: Rowman & Littlefield Publishers Inc., 2003. — С. 40. — ISBN 0-7425-2063-3
↑ «Новгородская первая летопись младшего извода». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Б. А. Рыбаков Рождение Руси.
↑ «Копырев конец». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ С. М. Соловьёв Глава 6 // История России с древнейших времён. События от смерти Юрия Владимировича до взятия Киева войсками Андрея Боголюбского (1157—1169).
↑ А. А. Шахматов Разыскания о русских летописях. — Москва: Академический проект, 2001. — 880 с. — ISBN 5-8291-0007-X
↑ «Даниил Романович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Р. П. Храпачевский Параграф 18.3 // Военная держава Чингисхана. — Москва, 2004.
↑ Древний и средневековый Киев // История Киева. — Киев: Наукова думка, 1984. — Т. 1. — С. 192-201. — 408 с.
↑ П. Н. Павлов К вопросу о русской дани в Золотую Орду. — Красноярск, 1958.
↑ «Киевский замок. Изображения». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «МАГДЕБУРГСКОЕ ПРАВО — Киев. Справочник — Гео-Киев». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ В. В. Немчук Памво Беринда і його «Лексіконъ славенорωсскїй и именъ Тлъкованїє».
↑ С. Т. Голубев Киево-Могилянская коллегия при жизни своего фундатора киевского митрополита Петра Могилы. — Киев, 1890.
↑ И. Б. Греков Из истории совместной борьбы Украины и России за осуществление решений Переяславской рады (1657-1659 гг. // Воссоединение Украины с Россией, 1654-1954. — Москва: АН СССР, 1954. — С. 339.
↑ В. Герасимчук Чуднiвська кампанiя 1660 р.. — С. 56-93.
↑ В. М. Заруба Административно-территориальное устройство и администрация Войска Запорожского в 1648—1782 гг. — Днепропетровск: Лира ЛТД, 2007.
↑ Полное собрание законов Российской Империи с 1649 по 1675 год. №№ 1-618. — Directmedia, 2013-03-15. — 1070 с. — ISBN 9785446066841
↑ Е. Ромер O wschodniej granicy Polski z przed 1772 r. // Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera. — Львов, 1925. — Т. 2. — 358 с.
↑ Украина. Исторический атлас. / Ю. Лоза. — Киев: Мапа, 2008. — ISBN 996-88041-02-3
↑ О. Шаповал Храмы Подола(ռուս.) : газета. — День, 2005. — № 238.
↑ Б. Егорьев. «Памятка Киевского гренадера». Руниверс.
↑ Полный свод законов, 2.218
↑ А. А. Зимин, А. Л. Хорошкевич Русское царство // Россия времени Ивана Грозного. — Москва: Наука, 1982.
↑ О. Г. Агеева Российская империя // Титул императора Петра I и понятие «империя» в России в первой четверти XVIII в.. — Москва: Межславянские взаимоотношения и связи, 1999. — С. 5.
↑ А. Л. Хорошкевич Российская империя // Символы русской государственности. — Москва: Издательство МГУ, 1993.
↑ Полный свод законов, 14.392
↑ Енциклопедія історії України. — Киев: Наукова думка, 2007. — Т. 4. — 528 с.
↑ Полный свод законов 17.594, 17.634 и 17.702
↑ Киев: Энциклопедический справочник / А. В. Кудрицкий. — 2. — Киев: Главная редакция Украинской Советской Энциклопедии, 1985. — 759 с.
↑ ^64,0 ^64,1 ^64,2 ^64,3 Т. Снайдер The Reconstruction of Nations. — Нью-Хевен: Yale University Press, 2003. — С. 120-122.
↑ ^65,0 ^65,1 М. Ф. Хэмм Kiev: A Portrait, 1800—1917. — Принцтон: Princeton University Press, 1995. — С. 225.
↑ М. Ф. Хэмм Kiev: A Portrait, 1800—1917. — Принцтон: Princeton University Press, 1995. — С. 54-55.
↑ Отечественная война 1812 года. Энциклопедия / В. М. Безотосный. — Москва: РОССПЭН, 2004. — 878 с.
↑ «Киевский национальный университет имени Т. Г. Шевченко, история создания, достопримечательность, в Киеве, Украина». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ А. Анисимов Венценосные особы в столице Древней Руси. — 2011.
↑ «Генеральный план развития Киева». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Киевский Краснознаменный. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). — 1. — Москва: Воениздат, 1974. — 432 с. — 40 000 экз.
↑ К. Перепеловский Киевское Великого Князя Константина Константиновича военное Училище: к столетию со дня основания: 1865—1965.
↑ «Киевская крепость». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Синагога Бродского Киев». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Синагога имени Лазаря Бродского в Киеве». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ М. Кальницкий Правовой статус евреев Киева (1859—1917 гг.). — Киев, 1994.
↑ Г. Б. Сліозбергъ Политическій характеръ еврейскаго вопроса. — Санкт-Петербург, 1907.
↑ А. С. Тагер Царская Россия и дело Бейлиса.
↑ «Дом с химерами». Мой Киев. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
↑ М. Б. Кальницкий. «Новая монография о застройке старого Киева». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Нестеров Пётр Николаевич». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Игорь Сикорский». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Г. Прокопцев. «История трамвая». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Перший стадіон в Києві // Старт. — 1987. — № 8.
↑ «Днепровские башни». Энциклопедия Киев. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
↑ «Все выше, выше и выше?». Известия в Украине. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.
↑ «Сколько памятнику стоять?». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին., Зеркало недели (ուկր.)
↑ «Н. И. Иванов». БСЭ.
↑ К. А. Залесский Кто был кто в первой мировой войне (биографический энциклопедический словарь). — Москва, 2003.
↑ H. Апостолов. «Николаевское Артиллерийское Училище».
↑ Я. Й. Грицак Нарис з історії України: формування модерної української нації ХІХ ХХ ст. — Киев, 2000.
↑ Бойко О. Д. Бій під Крутами: історія вивчення(ուկր.) // Український історичний журнал : журнал. — 2008. — № 2 (479). — С. 43—54. — ISSN 0130-5247.
↑ В. Кубийович Ukraine — A Concise Encyclopaedia I.
↑ Торбаков И. Приподнимая завесу мифологизированной истории // Русская мысль. —Париж, 1998. — № 4249.
↑ Я. Ю. Тынченко Украинские Вооружённые Силы. — Киев: Темпора, 2009. — С. 246.
↑ Савченко В. А. Авантюристы гражданской войны: Историческое расследование. — Харьков: Фолио, 2000.
↑ Ю. Рябуха. «Военный конфликт между Вооружёнными Силами Юга России и Украиной осенью 1919 г.» (ռուսերեն). Сайт «Графская пристань». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 29-ին.
↑ А. С. Пученков Национальный вопрос в идеологии и политике южнорусского Белого движения в годы Гражданской войны. 1917—1919 гг. // Из фондов Российской государственной библиотеки : Диссертация канд. ист. наук. Специальность 07.00.02. — Отечественная история. — 2005.
↑ «Киевская операция 1919». Гео-Киев. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ И. И. Вацетис, Н. Е. Какурин Гражданская война 1918—1921.
↑ П. Кузьменко Самые скандальные треугольники русской истории. — Litres, 2014. — 746 с. — ISBN 9785457261242
↑ Послание Святейшего Патриарха Пимена Патриарху Констинопольскому Афинагору 16 марта 1972 года // Пимен Патриарх Московский и всея Руси. Слова, речи, послания, обращения. 1957—1977. — М.: Издание Московской Патриархии, 1977. — С. 169.
↑ Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979.
↑ Украинский драматический театр // Очерки истории. — Киев, 1959. — Т. 2.
↑ И. Пискун Очерк // Украинский советский театр. — Киев, 1957.
↑ Я. А. Штейнберг Детский Сад в Киеве // Архитектура СССР. — 1941. — № 2. — С. 38.
↑ «Раздел XII. Управления, штабы укреплённых районов и крепостей». Архивы России. Центральный государственный архив Советской Армии. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Дж. Вейкман World Film Directors. — The H. W. Wilson Company, 1987. — Т. 1. — 262 с.
↑ «Результаты опроса 846 кинокритиков». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. журналом Sight & Sound (2012)
↑ Довженко Александр Петрович // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ «История Михайловского Златоверхого монастыря на Сайте истории Киева». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «История храма». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ О. И. Чистяков Коренизация государственного аппарата национальных районов в первые годы советской власти(ռուս.) // Правоведение. — 1965. — № 1. — С. 164-168. Архивировано из первоисточника 17 Նոյեմբերի 2018.
↑ А. А. Валентинов Публичные глумления над религией // Штурм небес.
↑ Н. Лысенко Бикiвня: злочин без каяття.
↑ И. В. Сталин Сочинения. — Т. 13. — С. 29.
↑ ^117,0 ^117,1 Архітектура України у державних преміях: 1941—2007 / Н. М. Дёмин, Н. М. Кондель-Перминова, А. О. Пучков. — Киев, 2008. — С. 232-235.
↑ В. Гонский Голодомор в Киеве(ռուս.) // Зеркало недели : газета. — № 4.
↑ British documents on Ukraine and the Great Famine of 1932-1933 / М. Карийник, Л. Лучук, Б. Кордан.
↑ Р. Конкуест The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. — Нью-Йорк, Оксфорд: Oxford University Press, 1986. — ISBN 0-19-505180-7
↑ С. Екельчук Patterns of Stalinist Social Policy in Kiev in the mid-1930s // The Making of a 'Proletarian Capital. — Europe-Asia Studies, 1998. — Vol. 50. — С. 1229-1244.
↑ В. Н. Земсков ГУЛаг (историко-социологический аспект).
↑ П. Грегори, Р. Стюарт Soviet and Post Soviet Economic Structure and Performance. — Бостон: Addison Wesley, 2001. — ISBN 0-673-46971-9
↑ С. Тархов, К. Козлов, А. Оландер Електротранспорт України. — Киев: Варто, 2011.
↑ А. Крещанов, А. Кузяк, А. Осипов, О. Продан Главы: «Июль. Первые бои на рубеже КиУРа», «Осада города. Лицом к лицу» // 1941. ОБОРОНА КИЕВА. — Киев: Архив-Пресс, 2002.
↑ ^126,0 ^126,1 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 171-178.
↑ ^127,0 ^127,1 ^127,2 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 178-182.
↑ Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 181.
↑ И. Х. Баграмян Героический Киев. Враг у порога // Так начиналась война. — Москва: Воениздат, 1971.
↑ Под немцами. Воспоминания, свидетельства, документы // Скрипториум : Историко-документальный сборник / К. М. Александров. —Санкт-Петербург, 2011.
↑ Киевщина в годы Великой Отечественной войны. — Политиздат Украины. — Киев, 1963.
↑ Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 182-183.
↑ ^133,0 ^133,1 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 243-249.
↑ ^134,0 ^134,1 ^134,2 ^134,3 ^134,4 ^134,5 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 190-198.
↑ «Лицо Киева: мифы о взорванном Крещатике». Комментарии. 26/02/2011.
↑ Евгений Кабанец. «Кто сжег Крещатик». 2000.ua. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Бабий Яр: 29 сентября 1941». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Бабий Яр». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
↑ «Боль Бабьего Яра — память душ и сердец». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ М. Дин Collaboration in the Holocaust: Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941—1944. — Лондон, 1999.
↑ «Сила та слабкість українського націоналізму в Києві під час німецької окупації (1941–1943)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Бывшие советские военнопленные: забытые жертвы нацизма». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «65 лет Победы! Футбол в оккупированном Киеве». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Освобождение Киева». Красная звезда. 03.11.2009.
↑ Карел Беркгоф. Голод в Киеве
↑ Хлібні ресурси Києва // Українське слово. — 1941.
↑ Оголошення коменданта м. Києва про суворе покарання осіб, які в'їхали без дозволу у місто після 20 вересня // Українське слово. — 1941.
↑ Останні два місяці роботи у міській управі // Українське слово. — 1941.
↑ ^149,0 ^149,1 ^149,2 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 249-253.
↑ Д. Шурхало. «Человек не терпит насилия! Мифы второй мировой: Маршальская депортация Часть вторая: не выселение, а искупление». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Украина в 1943 г. и на заключительном этапе войны 1944-1945 гг». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ ^152,0 ^152,1 Гриф секретности снят: Потери Вооружённых Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах / Г. Ф. Кривошеев, В. М. Андроников, П. Д. Буриков. — Москва: Воениздат, 1993. — С. 174. — ISBN 5-203-01400-0
↑ Архив МО СССР (ныне РФ), ф. 1299, оп. 12382, д. 5, л. 18.
↑ К. С. Москаленко На Юго-Западном направлении 1943—1945 // Воспоминания командарма. — Москва: Наука, 1973. — Т. 2.
↑ ^155,0 ^155,1 «Указ Президиума Верховного Совета СССР от 21 июня 1961 года «Об учреждении медали "За оборону Киева"»». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Указ Президиума Верховного Совета СССР от 8 мая 1965 года "Об утверждении Положения о высшей степени отличия — звании «Город-Герой»». libussr.ru.
↑ «Торжественное открытие моста, 5 ноября 1953 года // Фото Мельника М. А. — ЦГА КФФД им. Г. Пшеничного. — Киев». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ ^158,0 ^158,1 «История Киевского метрополитена на неофициальном сайте». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Б. Н. Малиновский История вычислительной техники в лицах. — Киев: фирма «КИТ», ПТОО «А. С. К.», 1995. — 384 с. — ISBN 5-7707-6131-8
↑ И. Мащенко. «Три киевских теледома». Зеркало недели. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. «В немногочисленных печатных трудах по истории украинского телевидения, в воспоминаниях ветеранов УТ по этому поводу приводятся разные даты, факты, подаются нередко противоречивые мысли и суждения. Чаще всего называют начало ноября 1951 года»
↑ «Крещатик на 48-м месте среди самых дорогих торговых улиц в мире». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Культурная жизнь Украины во второй половине 40-х - начале 50-х годов». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ ««ПЕРЕЦЬ (ПЕРЕЦ)», Киев, СССР». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Постановление Оргбюро ЦК ВКП(б) «О репертуаре драматических театров и мерах по его улучшению» от 26 августа 1946 года». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Р. Пихоя Политические итоги 1956 года - Медленно тающий лёд (март 1953 — конец 1957 гг.).
↑ «Тени забытых предков на сайте Parajanov.com». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Русифікаторська політика радянської влади в УРСР в другій пол. XX ст». histua.com.
↑ «Подробно о Куренёвской трагедии». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ Киевский «день Помпеи»(ռուս.) : портал. — 2009.
↑ Т. Чернобай. Тринадцатое марта, Куренёвка…(ռուս.) : портал. — 2006. Архивировано из первоисточника 16 Ապրիլի 2016.
↑ «1964: Развёрнутая хронология». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ ^172,0 ^172,1 Л. Е. Гринин. О стадиях эволюции государства. Проблемы теории. История и современность. — 2006. — С. 3-44.
↑ М. М. Шулькевич, Т. Д. Дмитренко. 5.4 Строительство гостиниц // Киев: Архитектурно-исторический очерк. — 6. — Киев: Будівельник, 1982.
↑ «Киевская «Родина-мать» отмечает 23-летие». 09.05.2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Киев». Большая Советская Энциклопедия.
↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «О награждении города Киева орденом Ленина» от 21 июня 1961 г. // Ведомости Верховного Совета СССР. — № 26 (1061). — 26.06.1961. — Ст. 276. — С. 618.
↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об учреждении медали „За оборону Киева“» от 21 июня 1961 г. // Ведомости Верховного Совета СССР. — № 26 (1061). — 26.06.1961. — Ст. 271. — С. 616.
↑ «Города-Герои Великой Отечественной войны». ordenrf.ru.
↑ Алексеева, Людмила Михайловна История инакомыслия в СССР: Новейший период. — Вильнюс ; М.: Весть, 1992. — ISBN 5-89942-250-3
↑ И. С. Ратьковский, М. В. Ходяков. Глава 6. СССР в период «застоя» и «перестройки» // История Советской России.
↑ «Українська Гельсінкська група — персоналии, документы, хронология». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Киевская телебашня». SkyscraperPage.com.
↑ Т. Заславская. Русь — Тройка с минусом(ռուս.) // Новая газета : газета. — 2005. — № 22. Архивировано из первоисточника 9 Օգոստոսի 2018.
↑ Михаил Горбачев об аварии в Чернобыле(ռուս.) // Оптимист : журнал. — 2006.
↑ The Chernobyl Catastrophe Cosequences on Human Health (PDF). Greenpeace. 2006. էջ 49.
↑ И. Марусенко Украинский культурологический клуб как вестник перемен(ռուս.) // Зеркало недели : газета. — № 27.
↑ Г. Касьянов Украина-1990: «бои за историю»(ռուս.) // Журнальный зал : журнал. — 2007. — № 83.
↑ В. Радченко Революция на граните: надежда нации или утраченный шанс?.
↑ «Акт проголошення незалежності України». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. — Верховна Рада (ուկր.)
↑ В конце 80-х бизнес и бандиты договаривались. Стрельба началась позже(ռուս.) // Сегодня : газета. — 2008. Архивировано из первоисточника 23 Մայիսի 2011.
↑ «В Киеве открылась первая мечеть». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Генплан Киева ликвидирует возможность точечной застройки». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Результаты Всеукраинской переписи населения 2001 года». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Документальные кадры Оранжевой революции — Видеоархив 5 канала». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. — «5й Канал». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
↑ «Евро-2012: финал в Киеве, полуфинал в Донецке». Football.ua. 4 октября 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 29-ին.
↑ ««Евромайдан» в Киеве». РИА Новости. 04.02.2014.
↑ https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D5%BE%D6%80%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%AB%D5%AC_2017_%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%AB_%D5%B4%D6%80%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B5%D5%A9 Եվրատեսիլ 2017 երգի մրցույթ հոդվածը Հայերեն Վիքիպեդիայում

Արտաքին հղումներ

Древний и средневековый Киев // История Киева. — Киев: Наукова думка, 1984. — Т. 1. — 408 с.
Киев периода позднего феодализма и капитализма // История Киева. — Киев: Наукова думка, 1984. — Т. 2. — 464 с.
Киев социалистический // История Киева. — Киев: Наукова думка, 1986. — Т. 3(2). — 440 с.
Яйленко В. П. Киевская легенда о Кие, Щеке и Хориве как результат полемики летописания Киева и Новгорода и влияние на нее таронского предания о Куаре, Мелтее и Хореане // Историко-филологический журнал. —Ер., 1988. — № 4. — С. 167-180.
Звіт пам’яток історії та культури України / В. А. Смолій. — Київ: Українська Енциклопедія, 1999. — Т. 1. — 608 с.
Сайт Руниверс. Хроники Отечественной войны 1813 года. Русская Армия. 2-я Западная армия. 8-й пехотный корпус.
Сайт историка Сергея Владимировича Волкова. Белое движение в России: организационная структура. Гетманская армия.
Сайт РККА

[19] Ավելի վաղ իրադարձությունների թվագրումը «Հիմնական տարեգրությունում» կամայական են։

[23] Թաթարական ավելի ուշ, ինչպես նաև որոշ եվրոպական հեղինակների մոտ Կիևը անվանվում էր թյուրքական Մանկերման բառով՝ «մեծ քաղաք»։ Սագաներում Կիևը հայտնի է «Կունիգրադ» անվանումով(Kænugardr)^[21]:

[1] «Все монархии мира: Великое Киевское княжество». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[2] Видейко М. Ю. Трипільська цивілізація. — Киев, 2003.

[ReferenceI-3] Брей У., Трамп Д. (перевод Г. А. Николаев) Археологический словарь. — Москва: Прогресс, 1990. — 368 с. — ISBN 5-01-002105-6

[Комар2012-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Комар А. В Русь в IX—X веках: Археологическая панорама // Киев и Правобережное Поднепровье / Н. А. Макаров. — Москва, Вологда: Древности Севера, 2012. — С. 301-324.

[5] Седов В. В. Славяне в раннем средневековье. — Москва, 1995. — 416 с. — ISBN 5-87059-021-3

[6] Магомедов Б. В. Черняховская культура Северо-Западного Причерноморья. — Киев, 1987.

[7] Каргер М. К. Древний Киев: очерки по истории материальной культуры древнерусского города. — Москва—Ленинград: издательство АН СССР, 1958 г., т. 1, 579 с.

[8] М. Ю. Брайчевский Когда и как возник Киев. — Киев: Наукова думка, 1964. — С. 96 (181).

[9] П. Б. Голден The World of the Khazars.

[g_&_p-10] 10,0 ^10,1 Н. Голб, О. Прицак Хазарско-еврейские документы X века / В. Я. Петрухин. — Москва, Иерусалим, 2003. — ISBN 5-93273-126-5

[11] Критика этой гипотезы П. П. Толочко Миф о хазаро-иудейском основании Киева.

[12] Stryjkowski M. (1846). G. L. Glücksberg (ed.). Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiéj Rusi. Vol. I. Warszawa. էջ 368.

[hou-13] 13,00 ^13,01 ^13,02 ^13,03 ^13,04 ^13,05 ^13,06 ^13,07 ^13,08 ^13,09 ^13,10 ^13,11 ^13,12 ^13,13 ^13,14 «Енциклопедія історії України». Інститут історії України Національної академії наук України.

[14] П. П. Толочко Новые археологические исследования Киева (1963—1978) // Новое в археологии Киева. — Киев, 1981.

[15] «Два этапа формирования древнерусского государства». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[16] Толочко П. П. Ранняя Русь. История и археология. — 2013.

[17] М. Г. Рабинович Из истории городских поселений восточных славян // История, культура, фольклор и этнография славянских народов. — Москва, 1968. — С. 134.

[18] Седов В. В. Восточные славяне XI—XIII вв. // серия «Археология СССР», под ред. Рыбакова Б. А., М.: Наука, 1982 г.

[20] «Куявия (центр Др. Руси)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[21] «Довідник з історії України». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[22] Джаксон Т. Н. Север Восточной Европы в этнографических традициях древнескандинавской письменности / А. С. Герд, Г. С. Лебедев.

[Михайлов2005-24] Михайлов К. А. Древнерусские элитарные погребения X — начала XI вв., 2005

[25] Ивакин В. Г. Киевские погребения X века // Stratum plus. №5, 2011

[26] Ширинский С. С. Археологические параллели к истории христианства на Руси и в Великой Моравии // Славяне и Русь: Проблемы и идеи: Концепции, рожденные трехвековой полемикой, в хрестоматийном изложении / Сост. А. Г. Кузьмин. 2-е изд., М., 1999. С. 393—394).

[27] Г. Джонс Викинги. Потомки Одина и Тора. — ISBN 978-5-9524-3095-2

[sv_ovc-28] «Святые мученики Феодор Варяг и сын его Иоанн» (ռուսերեն). Отдел внешних церковных связей Русской Православной Церкви. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.

[29] Город Владимира // Киев: Энциклопедический справочник.

[EBSE-30] «Борис Владимирович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[брок-31] А. В. Экземплярский (1890–1907). «Глеб Владимирович, князь муромский». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[32] Звід пам`яток історії та культурі Украйні. — Київ: Головна редакція Зводу пам’яток історії та культури при видавництві «Українська енциклопедія» ім. М. П. Бажана, 1999. — Т. 1. — С. 136.

[33] «Город Ярослава». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[34] «Мозаики и фрески собора святой Софии в Киеве». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[35] «Лавра». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[36] К. Евтухов, С. Коткин The Cultural Gradient: The Transmission of Ideas in Europe, 1789—1991. — Мэриленд: Rowman & Littlefield Publishers Inc., 2003. — С. 40. — ISBN 0-7425-2063-3

[37] «Новгородская первая летопись младшего извода». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[38] Б. А. Рыбаков Рождение Руси.

[39] «Копырев конец». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[SSM1-40] С. М. Соловьёв Глава 6 // История России с древнейших времён. События от смерти Юрия Владимировича до взятия Киева войсками Андрея Боголюбского (1157—1169).

[41] А. А. Шахматов Разыскания о русских летописях. — Москва: Академический проект, 2001. — 880 с. — ISBN 5-8291-0007-X

[42] «Даниил Романович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[RH-43] Р. П. Храпачевский Параграф 18.3 // Военная держава Чингисхана. — Москва, 2004.

[44] Древний и средневековый Киев // История Киева. — Киев: Наукова думка, 1984. — Т. 1. — С. 192-201. — 408 с.

[45] П. Н. Павлов К вопросу о русской дани в Золотую Орду. — Красноярск, 1958.

[46] «Киевский замок. Изображения». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[47] «МАГДЕБУРГСКОЕ ПРАВО — Киев. Справочник — Гео-Киев». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[48] В. В. Немчук Памво Беринда і його «Лексіконъ славенорωсскїй и именъ Тлъкованїє».

[49] С. Т. Голубев Киево-Могилянская коллегия при жизни своего фундатора киевского митрополита Петра Могилы. — Киев, 1890.

[50] И. Б. Греков Из истории совместной борьбы Украины и России за осуществление решений Переяславской рады (1657-1659 гг. // Воссоединение Украины с Россией, 1654-1954. — Москва: АН СССР, 1954. — С. 339.

[51] В. Герасимчук Чуднiвська кампанiя 1660 р.. — С. 56-93.

[autogenerated41-52] В. М. Заруба Административно-территориальное устройство и администрация Войска Запорожского в 1648—1782 гг. — Днепропетровск: Лира ЛТД, 2007.

[53] Полное собрание законов Российской Империи с 1649 по 1675 год. №№ 1-618. — Directmedia, 2013-03-15. — 1070 с. — ISBN 9785446066841

[54] Е. Ромер O wschodniej granicy Polski z przed 1772 r. // Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera. — Львов, 1925. — Т. 2. — 358 с.

[55] Украина. Исторический атлас. / Ю. Лоза. — Киев: Мапа, 2008. — ISBN 996-88041-02-3

[56] О. Шаповал Храмы Подола(ռուս.) : газета. — День, 2005. — № 238.

[57] Б. Егорьев. «Памятка Киевского гренадера». Руниверс.

[58] Полный свод законов, 2.218

[autogenerated36-59] А. А. Зимин, А. Л. Хорошкевич Русское царство // Россия времени Ивана Грозного. — Москва: Наука, 1982.

[autogenerated37-60] О. Г. Агеева Российская империя // Титул императора Петра I и понятие «империя» в России в первой четверти XVIII в.. — Москва: Межславянские взаимоотношения и связи, 1999. — С. 5.

[autogenerated38-61] А. Л. Хорошкевич Российская империя // Символы русской государственности. — Москва: Издательство МГУ, 1993.

[62] Полный свод законов, 14.392

[63] Енциклопедія історії України. — Киев: Наукова думка, 2007. — Т. 4. — 528 с.

[64] Полный свод законов 17.594, 17.634 и 17.702

[65] Киев: Энциклопедический справочник / А. В. Кудрицкий. — 2. — Киев: Главная редакция Украинской Советской Энциклопедии, 1985. — 759 с.

[Snyder-66] 64,0 ^64,1 ^64,2 ^64,3 Т. Снайдер The Reconstruction of Nations. — Нью-Хевен: Yale University Press, 2003. — С. 120-122.

[Michael_F._Hamm_1995_pg._225-67] 65,0 ^65,1 М. Ф. Хэмм Kiev: A Portrait, 1800—1917. — Принцтон: Princeton University Press, 1995. — С. 225.

[68] М. Ф. Хэмм Kiev: A Portrait, 1800—1917. — Принцтон: Princeton University Press, 1995. — С. 54-55.

[autogenerated39-69] Отечественная война 1812 года. Энциклопедия / В. М. Безотосный. — Москва: РОССПЭН, 2004. — 878 с.

[70] «Киевский национальный университет имени Т. Г. Шевченко, история создания, достопримечательность, в Киеве, Украина». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[71] А. Анисимов Венценосные особы в столице Древней Руси. — 2011.

[72] «Генеральный план развития Киева». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[73] Киевский Краснознаменный. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). — 1. — Москва: Воениздат, 1974. — 432 с. — 40 000 экз.

[autogenerated15-74] К. Перепеловский Киевское Великого Князя Константина Константиновича военное Училище: к столетию со дня основания: 1865—1965.

[75] «Киевская крепость». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[76] «Синагога Бродского Киев». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[77] «Синагога имени Лазаря Бродского в Киеве». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[78] М. Кальницкий Правовой статус евреев Киева (1859—1917 гг.). — Киев, 1994.

[79] Г. Б. Сліозбергъ Политическій характеръ еврейскаго вопроса. — Санкт-Петербург, 1907.

[80] А. С. Тагер Царская Россия и дело Бейлиса.

[Mykiev-81] «Дом с химерами». Мой Киев. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 11-ին.

[82] М. Б. Кальницкий. «Новая монография о застройке старого Киева». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[83] «Нестеров Пётр Николаевич». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[84] «Игорь Сикорский». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[85] Г. Прокопцев. «История трамвая». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[86] Перший стадіон в Києві // Старт. — 1987. — № 8.

[87] «Днепровские башни». Энциклопедия Киев. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.

[88] «Все выше, выше и выше?». Известия в Украине. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 16-ին.

[89] «Сколько памятнику стоять?». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին., Зеркало недели (ուկր.)

[90] «Н. И. Иванов». БСЭ.

[91] К. А. Залесский Кто был кто в первой мировой войне (биографический энциклопедический словарь). — Москва, 2003.

[92] H. Апостолов. «Николаевское Артиллерийское Училище».

[prykmetnyk-93] Я. Й. Грицак Нарис з історії України: формування модерної української нації ХІХ ХХ ст. — Киев, 2000.

[94] Бойко О. Д. Бій під Крутами: історія вивчення(ուկր.) // Український історичний журнал : журнал. — 2008. — № 2 (479). — С. 43—54. — ISSN 0130-5247.

[95] В. Кубийович Ukraine — A Concise Encyclopaedia I.

[96] Торбаков И. Приподнимая завесу мифологизированной истории // Русская мысль. —Париж, 1998. — № 4249.

[autogenerated13-97] Я. Ю. Тынченко Украинские Вооружённые Силы. — Киев: Темпора, 2009. — С. 246.

[98] Савченко В. А. Авантюристы гражданской войны: Историческое расследование. — Харьков: Фолио, 2000.

[war-99] Ю. Рябуха. «Военный конфликт между Вооружёнными Силами Юга России и Украиной осенью 1919 г.» (ռուսերեն). Сайт «Графская пристань». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 29-ին.

[100] А. С. Пученков Национальный вопрос в идеологии и политике южнорусского Белого движения в годы Гражданской войны. 1917—1919 гг. // Из фондов Российской государственной библиотеки : Диссертация канд. ист. наук. Специальность 07.00.02. — Отечественная история. — 2005.

[101] «Киевская операция 1919». Гео-Киев. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[102] И. И. Вацетис, Н. Е. Какурин Гражданская война 1918—1921.

[103] П. Кузьменко Самые скандальные треугольники русской истории. — Litres, 2014. — 746 с. — ISBN 9785457261242

[104] Послание Святейшего Патриарха Пимена Патриарху Констинопольскому Афинагору 16 марта 1972 года // Пимен Патриарх Московский и всея Руси. Слова, речи, послания, обращения. 1957—1977. — М.: Издание Московской Патриархии, 1977. — С. 169.

[autogenerated2-105] Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979.

[106] Украинский драматический театр // Очерки истории. — Киев, 1959. — Т. 2.

[107] И. Пискун Очерк // Украинский советский театр. — Киев, 1957.

[108] Я. А. Штейнберг Детский Сад в Киеве // Архитектура СССР. — 1941. — № 2. — С. 38.

[autogenerated52-109] «Раздел XII. Управления, штабы укреплённых районов и крепостей». Архивы России. Центральный государственный архив Советской Армии. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[110] Дж. Вейкман World Film Directors. — The H. W. Wilson Company, 1987. — Т. 1. — 262 с.

[111] «Результаты опроса 846 кинокритиков». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. журналом Sight & Sound (2012)

[112] Довженко Александр Петрович // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[113] «История Михайловского Златоверхого монастыря на Сайте истории Киева». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[114] «История храма». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[115] О. И. Чистяков Коренизация государственного аппарата национальных районов в первые годы советской власти(ռուս.) // Правоведение. — 1965. — № 1. — С. 164-168. Архивировано из первоисточника 17 Նոյեմբերի 2018.

[116] А. А. Валентинов Публичные глумления над религией // Штурм небес.

[117] Н. Лысенко Бикiвня: злочин без каяття.

[118] И. В. Сталин Сочинения. — Т. 13. — С. 29.

[railway-119] 117,0 ^117,1 Архітектура України у державних преміях: 1941—2007 / Н. М. Дёмин, Н. М. Кондель-Перминова, А. О. Пучков. — Киев, 2008. — С. 232-235.

[120] В. Гонский Голодомор в Киеве(ռուս.) // Зеркало недели : газета. — № 4.

[121] British documents on Ukraine and the Great Famine of 1932-1933 / М. Карийник, Л. Лучук, Б. Кордан.

[122] Р. Конкуест The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. — Нью-Йорк, Оксфорд: Oxford University Press, 1986. — ISBN 0-19-505180-7

[123] С. Екельчук Patterns of Stalinist Social Policy in Kiev in the mid-1930s // The Making of a 'Proletarian Capital. — Europe-Asia Studies, 1998. — Vol. 50. — С. 1229-1244.

[124] В. Н. Земсков ГУЛаг (историко-социологический аспект).

[125] П. Грегори, Р. Стюарт Soviet and Post Soviet Economic Structure and Performance. — Бостон: Addison Wesley, 2001. — ISBN 0-673-46971-9

[126] С. Тархов, К. Козлов, А. Оландер Електротранспорт України. — Киев: Варто, 2011.

[oborKiev41-127] А. Крещанов, А. Кузяк, А. Осипов, О. Продан Главы: «Июль. Первые бои на рубеже КиУРа», «Осада города. Лицом к лицу» // 1941. ОБОРОНА КИЕВА. — Киев: Архив-Пресс, 2002.

[autogenerated10-128] 126,0 ^126,1 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 171-178.

[autogenerated11-129] 127,0 ^127,1 ^127,2 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 178-182.

[autogenerated7-130] Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 181.

[autogenerated29-131] И. Х. Баграмян Героический Киев. Враг у порога // Так начиналась война. — Москва: Воениздат, 1971.

[autogenerated31-132] Под немцами. Воспоминания, свидетельства, документы // Скрипториум : Историко-документальный сборник / К. М. Александров. —Санкт-Петербург, 2011.

[autogenerated12-133] Киевщина в годы Великой Отечественной войны. — Политиздат Украины. — Киев, 1963.

[autogenerated8-134] Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 182-183.

[autogenerated26-135] 133,0 ^133,1 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 243-249.

[autogenerated9-136] 134,0 ^134,1 ^134,2 ^134,3 ^134,4 ^134,5 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 190-198.

[137] «Лицо Киева: мифы о взорванном Крещатике». Комментарии. 26/02/2011.

[138] Евгений Кабанец. «Кто сжег Крещатик». 2000.ua. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[139] «Бабий Яр: 29 сентября 1941». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[140] «Бабий Яр». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.

[autogenerated1-141] «Боль Бабьего Яра — память душ и сердец». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[142] М. Дин Collaboration in the Holocaust: Crimes of the Local Police in Belorussia and Ukraine, 1941—1944. — Лондон, 1999.

[143] «Сила та слабкість українського націоналізму в Києві під час німецької окупації (1941–1943)» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[144] «Бывшие советские военнопленные: забытые жертвы нацизма». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[otechestvo.org.ua-145] «65 лет Победы! Футбол в оккупированном Киеве». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[146] «Освобождение Киева». Красная звезда. 03.11.2009.

[147] Карел Беркгоф. Голод в Киеве

[148] Хлібні ресурси Києва // Українське слово. — 1941.

[149] Оголошення коменданта м. Києва про суворе покарання осіб, які в'їхали без дозволу у місто після 20 вересня // Українське слово. — 1941.

[150] Останні два місяці роботи у міській управі // Українське слово. — 1941.

[autogenerated14-151] 149,0 ^149,1 ^149,2 Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919-1979). — Издание второе, исправленное и дополненное. — Киев: Издательство политической литературы Украины, 1979. — С. 249-253.

[152] Д. Шурхало. «Человек не терпит насилия! Мифы второй мировой: Маршальская депортация Часть вторая: не выселение, а искупление». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[153] «Украина в 1943 г. и на заключительном этапе войны 1944-1945 гг». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[ReferenceA-154] 152,0 ^152,1 Гриф секретности снят: Потери Вооружённых Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах / Г. Ф. Кривошеев, В. М. Андроников, П. Д. Буриков. — Москва: Воениздат, 1993. — С. 174. — ISBN 5-203-01400-0

[autogenerated16-155] Архив МО СССР (ныне РФ), ф. 1299, оп. 12382, д. 5, л. 18.

[Moskalenko-156] К. С. Москаленко На Юго-Западном направлении 1943—1945 // Воспоминания командарма. — Москва: Наука, 1973. — Т. 2.

[Указ_от_21_июня_1961_года-157] 155,0 ^155,1 «Указ Президиума Верховного Совета СССР от 21 июня 1961 года «Об учреждении медали "За оборону Киева"»». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[158] «Указ Президиума Верховного Совета СССР от 8 мая 1965 года "Об утверждении Положения о высшей степени отличия — звании «Город-Герой»». libussr.ru.

[159] «Торжественное открытие моста, 5 ноября 1953 года // Фото Мельника М. А. — ЦГА КФФД им. Г. Пшеничного. — Киев». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[subway-160] 158,0 ^158,1 «История Киевского метрополитена на неофициальном сайте». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[161] Б. Н. Малиновский История вычислительной техники в лицах. — Киев: фирма «КИТ», ПТОО «А. С. К.», 1995. — 384 с. — ISBN 5-7707-6131-8

[162] И. Мащенко. «Три киевских теледома». Зеркало недели. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. «В немногочисленных печатных трудах по истории украинского телевидения, в воспоминаниях ветеранов УТ по этому поводу приводятся разные даты, факты, подаются нередко противоречивые мысли и суждения. Чаще всего называют начало ноября 1951 года»

[163] «Крещатик на 48-м месте среди самых дорогих торговых улиц в мире». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[164] «Культурная жизнь Украины во второй половине 40-х - начале 50-х годов». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[165] ««ПЕРЕЦЬ (ПЕРЕЦ)», Киев, СССР». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[166] «Постановление Оргбюро ЦК ВКП(б) «О репертуаре драматических театров и мерах по его улучшению» от 26 августа 1946 года». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[history.machaon.ru-167] Р. Пихоя Политические итоги 1956 года - Медленно тающий лёд (март 1953 — конец 1957 гг.).

[168] «Тени забытых предков на сайте Parajanov.com». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[169] «Русифікаторська політика радянської влади в УРСР в другій пол. XX ст». histua.com.

[170] «Подробно о Куренёвской трагедии». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[171] Киевский «день Помпеи»(ռուս.) : портал. — 2009.

[172] Т. Чернобай. Тринадцатое марта, Куренёвка…(ռուս.) : портал. — 2006. Архивировано из первоисточника 16 Ապրիլի 2016.

[173] «1964: Развёрнутая хронология». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[urbanisation-174] 172,0 ^172,1 Л. Е. Гринин. О стадиях эволюции государства. Проблемы теории. История и современность. — 2006. — С. 3-44.

[175] М. М. Шулькевич, Т. Д. Дмитренко. 5.4 Строительство гостиниц // Киев: Архитектурно-исторический очерк. — 6. — Киев: Будівельник, 1982.

[176] «Киевская «Родина-мать» отмечает 23-летие». 09.05.2004. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[177] «Киев». Большая Советская Энциклопедия.

[178] Указ Президиума Верховного Совета СССР «О награждении города Киева орденом Ленина» от 21 июня 1961 г. // Ведомости Верховного Совета СССР. — № 26 (1061). — 26.06.1961. — Ст. 276. — С. 618.

[179] Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об учреждении медали „За оборону Киева“» от 21 июня 1961 г. // Ведомости Верховного Совета СССР. — № 26 (1061). — 26.06.1961. — Ст. 271. — С. 616.

[180] «Города-Герои Великой Отечественной войны». ordenrf.ru.

[autogenerated4-181] Алексеева, Людмила Михайловна История инакомыслия в СССР: Новейший период. — Вильнюс ; М.: Весть, 1992. — ISBN 5-89942-250-3

[stagnation-182] И. С. Ратьковский, М. В. Ходяков. Глава 6. СССР в период «застоя» и «перестройки» // История Советской России.

[183] «Українська Гельсінкська група — персоналии, документы, хронология». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[184] «Киевская телебашня». SkyscraperPage.com.

[185] Т. Заславская. Русь — Тройка с минусом(ռուս.) // Новая газета : газета. — 2005. — № 22. Архивировано из первоисточника 9 Օգոստոսի 2018.

[186] Михаил Горбачев об аварии в Чернобыле(ռուս.) // Оптимист : журнал. — 2006.

[187] The Chernobyl Catastrophe Cosequences on Human Health (PDF). Greenpeace. 2006. էջ 49.

[188] И. Марусенко Украинский культурологический клуб как вестник перемен(ռուս.) // Зеркало недели : газета. — № 27.

[189] Г. Касьянов Украина-1990: «бои за историю»(ռուս.) // Журнальный зал : журнал. — 2007. — № 83.

[190] В. Радченко Революция на граните: надежда нации или утраченный шанс?.

[191] «Акт проголошення незалежності України». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. — Верховна Рада (ուկր.)

[192] В конце 80-х бизнес и бандиты договаривались. Стрельба началась позже(ռուս.) // Сегодня : газета. — 2008. Архивировано из первоисточника 23 Մայիսի 2011.

[193] «В Киеве открылась первая мечеть». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[194] «Генплан Киева ликвидирует возможность точечной застройки». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[195] «Результаты Всеукраинской переписи населения 2001 года». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[196] «Документальные кадры Оранжевой революции — Видеоархив 5 канала». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին. — «5й Канал». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.

[197] «Евро-2012: финал в Киеве, полуфинал в Донецке». Football.ua. 4 октября 2010. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 29-ին.

[198] ««Евромайдан» в Киеве». РИА Новости. 04.02.2014.

[199] ttps://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D5%BE%D6%80%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D5%BD%D5%AB%D5%AC_2017_%D5%A5%D6%80%D5%A3%D5%AB_%D5%B4%D6%80%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B5%D5%A9 Եվրատեսիլ 2017 երգի մրցույթ հոդվածը Հայերեն Վիքիպեդիայում

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[Ն 1]

[19]

[20]

[Ն 2]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]