Robert Nozick
| Vestræn heimspeki Heimspeki 20. aldar | |
|---|---|
| Nafn: | Robert Nozick |
| Fæddur: | 16. nóvember 1938 |
| Látinn: | 23. janúar 2002 (63 ára) |
| Skóli/hefð: | Frjálshyggja |
| Helstu ritverk: | Anarchy, State, and Utopia, Philosophical Explanations, Invariances |
| Helstu viðfangsefni: | stjórnspeki, þekkingarfræði, ákvörðunarfræði |
| Markverðar hugmyndir: | lágmarksríkið |
| Áhrifavaldar: | Sókrates, John Locke, Carl Hempel |
Robert Nozick (16. nóvember 1938 – 23. janúar 2002) var bandarískur heimspekingur og Pellegrino University Professor við Harvard University. Nozick var meðal fremstu heimspekinga í Bandaríkjunum á 20. öld og lét sig varða nánast öll helstu viðfangsefni innan heimspekinnar. Rit hans Stjórnleysi, ríki og staðleysa (Anarchy, State, and Utopia) (1974) var viðbragð í anda frjálshyggjunnar við riti Johns Rawls Kenning um réttlæti (A Theory of Justice), sem kom út árið 1971.
Æviágrip
[breyta | breyta frumkóða]Nozick fæddist í Brooklyn í New York borg í Bandaríkjunum þann 16. nóvember 1938. Hann var sonur rússneskra gyðinga sem flust höfðu til Bandaríkjanna. Hann nam heimspeki til BA prófs við Columbia. Síðar nam hann við Princeton og Oxford háskóla. Á námsárum sínum hafði Nozick þónokkurn áhuga á vísindaheimspeki, ekki síst vegna áhrifa kennara sinna, Sidneys Morgenbesser við Columbia háskóla og Carls Hempel við Princeton háskóla. Þessi áhugi leiddi aldrei til bókaskrifa en Nozick hafði snemma áhuga á stjórnmálaheimspeki, stjórnmálum og samfélagslegum málum. Árið 1963 lauk hann doktorsritgerð um ákvarðanafræði, sem bar titilinn „The Normative Theory of Individual Choice“, en fyrsta bók Nozicks - og sú sem hann er frægastur fyrir - fjallaði um stjórnspeki. Hún kom út árið 1973 og hét Stjórnleysi, ríki og staðleysa (e. Anarchy, State, and Utopia).
Nozick var kvæntur skáldinu Gjertrud Schnackenberg. Hann kenndi lengst af heimspeki við Harvard háskóla. Nozick lést þann 23. janúar árið 2002 eftir langa baráttu við krabbamein. Jarðneskar leifar hans eru í Mount Auburn Cemetery í Cambridge, Massachusetts í Bandaríkjunum.
Heimspeki
[breyta | breyta frumkóða]Stjórnspeki
[breyta | breyta frumkóða]Meginrit Nozicks um stjórnspeki var Stjórnleysi, ríki og staðleysa (e. Anarchy, State and Utopia) sem var að miklu leyti viðbragð við Kenningu um réttlæti eftir John Rawls, samkennara Nozick á Harvard. Í ritinu færir Nozick rök fyrir því að dreifing gæða sé réttlát að því gefnu að hún sé afleiðing frjálsra viðskipta fullorðins fólks og réttlátrar upphafsstöðu, enda þótt mikill ójöfnuður verði til í kjölfarið. Nozick höfðaði til kantísku hugmyndarinnar um að koma beri fram við fólk sem skynsemisverur og markmið í sjálfum sér en ekki aðeins sem tæki. Til dæmis myndi þvinguð jöfnun tekna fela í sér það viðhorf til fólks að það væri öðru fremur uppsprettur fjármuna. Nozick brást hér við rökum Johns Rawls í Kenningu um réttlæti sem leiða til þeirrar niðurstöðu að réttlátur ójöfnuður í dreifingu gæða verði að gagnast þeim sem minnst mega sín. Seinna, í einni af síðustu bókum sínum, Hinu rannsakaða lífi (The Examined Life), dró Nozick aðeins í land og mildaði nokkuð frjálshyggjuna sem hann hafði fyrst sett fram í Stjórnleysi, ríki og staðleysu og sagði um fyrri skoðanir sínar að þær væru „alvarlega ónákvæmar“. Í viðtali árið 2001 útskýrði Nozick orð sín og sagðist hafa átt við að hann væri ekki lengur gallharður frjálshyggjumaður líkt og hann hefði áður verið; en að sögusagnir um hughvörf hans væru þó afar ýktar og að hann væri enn frjálshyggjumaður þótt um sumt sem hann skrifaði í Stjórnleysi, ríki og staðleysu hefði hann dregið í land.
Útskýringar, gátur og hið rannsakaða líf
[breyta | breyta frumkóða]Í Heimspekilegum útskýringum (Philosophical Explanations) (1981) setti Nozick fram nýstárlega greinargerð fyrir þekkingu, frjálsum vilja og eðli gæða. Hið rannsakaða líf (The Examined Life) (1989), sem var ætlað almenningi, fjallaði einkum um ást, dauða, trú, raunveruleika og tilgang lífsins. Í Eðli skynseminnar (The Nature of Rationality) (1993) er sett fram kenning um verklega skynsemi þar sem Nozick reyndi að nýta sér sígildar kenningar ákvörðunarfræða. Sókratískar gátur (Socratic Puzzles) (1997) er safn greina sem fjalla um efni frá Ayn Rand og austurríska hagfræði til réttinda dýra. Í síðasta riti sínu, Óbreytanleiki (Invariances) (2001), beitti Nozick innsæi úr eðlisfræði og líffræði á spurningar um hlutlægni í tengslum við eðli nauðsynjar, siðferðislegt gildi og annað af því tagi.
Nozick og Gettier vandinn
[breyta | breyta frumkóða]Í Heimspekilegum útskýringum tekst Nozick á við ýmis erfið viðfangsefni, þ.á m. vandann við að skilgreina þekkingu í kjölfarið á grein Edmunds Gettier, sem hafði fært fram sannfærandi gagndæmi við hefðbundnu skilgreiningunni sem rakin er til Platons.
Nozick gefur yfirlit yfir skrifin um Gettier vandann (sem voru þegar 1981 allmiklar) og leggur síðan til sína eigin lausn. P er tilfelli af þekkingu þegar (1) p er sönn, (2) S trúir að p, (3) ef p væri ekki sönn, þá myndi S ekki trúa að p, og (4) ef p væri sönn, þá myndi S trúa að p (þar sem p stendur fyrir tiltekna staðhæfingu og S fyrir persónu). Með öðrum orðum skiptir hann út platonsku réttlætingunni fyrir huglægum skilyrðum.
Stíll
[breyta | breyta frumkóða]Nozick var þekktur fyrir stíl sinn sem einkenndist öðru fremur af forvitni og rannsóknagleði og aðferðafræðilegri einingarhyggju. Nozick, sem lét sér oft nægja að spyrja erfiðra heimspekilegra spurninga og velta upp ýmsum möguleikum en láta lesandann um að velja á milli þeirra, var einnig þekktur fyrir að nýta sér á nýstárlegan hátt skrif utan heimspekinnar (svo sem úr hagfræði, eðlisfræði og líffræði) til þess að gefa ritum sínum ferskleika og tengja þau orðræðu utan heimspekinnar.
Ritverk
[breyta | breyta frumkóða]- Óbreytanleiki: Uppbygging hins hlutlæga heims (Invariances: The Structure of the Objective World) (2001/2003) ISBN 0-674-01245-3
- Sókratískar gátur (Socratic Puzzles) (1997) ISBN 0-674-81653-6
- Eðli skynseminnar (The Nature of Rationality) (1993/1995) ISBN 0-691-02096-5
- Hið rannsakaða líf (The Examined Life) (1989) ISBN 0-671-72501-7
- Heimspekilegar útskýringar (Philosophical Explanations) (1981) ISBN 0-19-824672-2
- Stjórnleysi, ríki og staðleysa (Anarchy, State, and Utopia) (1974/2001) ISBN 0-631-19780-X
Tengt efni
[breyta | breyta frumkóða]Tenglar
[breyta | breyta frumkóða]- „Philosopher Nozick dies at 63“ í Harvard Gazette
- „A summary of the political philosophy of Robert Nozick“ Geymt 4 febrúar 2002 í Wayback Machine eftir R. N. Johnson
- „Nozick on Newcomb's Problem and Prisoners' Dilemma“ Geymt 2 febrúar 2006 í Wayback Machine eftir S. L. Hurley
- „Robert Nozick: Against Distributive Justice“ Geymt 23 desember 2001 í Wayback Machine eftir R.J. Kilcullen
- „Interview with Robert Nozick“ Geymt 5 desember 2006 í Wayback Machine eftir Julian Sanchez fyrir Laissez Faire Books
- „Why Do Intellectuals Oppose Capitalism?“ eftir Robert Nozick
Heimildir
[breyta | breyta frumkóða]- Fyrirmynd greinarinnar var „Robert Nozick“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 11. nóvember 2005.
- Anarchy, State, and Utopia Geymt 24 apríl 2008 í Wayback Machine eftir Robert Nozick (Basic Books, 1974)
- Lacey, A.R., Robert Nozick (Princeton: Princeton University Press, 2001)