ჩრდილოეთი კვიპროსი
| ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკა Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ჩრდილოეთი კვიპროსი |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| 'ჰიმნი: '«İstiklâl Marşı» |
||||||
.png) |
||||||
| დედაქალაქი | ნიქოზია 35°10′ ჩ. გ. 33°22′ ა. გ. / 35.167° ჩ. გ. 33.367° ა. გ. | |||||
| ოფიციალური ენა | თურქული | |||||
| მთავრობა | დემოკრატიული რესპუბლიკა | |||||
| - | დე ფაქტო პრეზიდენტი | მუსტაფა აქინჯი | ||||
| ფართობი | ||||||
| - | სულ | 3 355 კმ2 | ||||
| - | წყალი (%) | 2,7 | ||||
| მოსახლეობა | ||||||
| - | შეფასებით | 229 210 | ||||
| მშპ (მუპ) | შეფასებით | |||||
| - | სულ | $1776 მილიონი (90) | ||||
| - | ერთ მოსახლეზე | $10095 | ||||
| ვალუტა | თურქული ლირა (YTL) |
|||||
| დროის სარტყელი | UTC+03:00 | |||||
| Internet TLD | nc.tr | |||||
| სატელეფონო კოდი | 90 | |||||
ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკა (თურქ. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)) — საერთაშორისო სამართლით არაღიარებული სახელმწიფო, რომელსაც კუნძული კვიპროსის ჩრდილოეთი მესამედი უჭირავს. 1975-1983 წლებში ამ ტერიტორიას ერქვა „ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული ფედერაციული სახელმწიფო“. თურქეთი ერთადერთი ქვეყანაა, რომელმაც ჩრდილოეთი კვიპროსი ცნო.
ჩრდილოეთი კვიპროსის მოსახლეობა შეადგენს 200 ათას ადამიანს. მოსახლეობის უმრავლესობა ეროვნებით თურქია (ადგილობრივი თურქები და ანატოლიის თურქები). ქვეყნის დედაქალაქია ნიქოზიის ჩრდილოეთი ნაწილი, რომელიც ასევე კვიპროსის რესპუბლიკის დედაქალაქია.
ჩრდილოეთი კვიპროსი დანარჩენი კვიპროსისგან გაყოფილია ბუფერის ზონით. ეს ხაზი კუნძულს ორ სექტორად ყოფს (ე. წ. „მწვანე ზოლი“), რომელსაც იცავს გაეროს შეიარაღებული ძალების კონტინგენტი.
ისტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1960-1974
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]გაერთიანებულმა კვიპროსმა დამოუკიდებლობა მოიპოვა 1960 წლის აგვისტოში, მას შემდეგ, რაც ბერძენი და თურქი კვიპროსელები შეთანხმდნენ უარი ეთქვათ ენოსისზე (საბერძნეთთან გაერთიანებაზე) და ტაქსიმზე (თურქ. "დაყოფა"). შეთანხმების საფუძველზე, კვიპაროსის მართვა უნდა გაგრძელებულიყო მათი კონსტიტუციის მიხედვით, რომელიც ანაწილებდა კაბინეტის პოსტებს, საპარლამენტო ადგილებსა და საჯარო სამსახურებს ორ თემს შორის შეთანხმებულად. სამი წლის განმავლობაში თავი იჩინა დაძაბულობამ ბერძენ და თურქ კვიპროსელებს შორის ადმინისტრაციულ საკითხებში, კერძოდ, ცალკეულ მუნიციპალიტეტებთან და გადასახადებთან დაკავშირებით. 1963 წელს პრეზიდენტმა მაკარიოსმა გამოთქვა ინიციატივა კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანის თაობაზე 13 შესწორებით. თურქმა კვიპროსელებმა შემოთავაზება უარყვეს, რადგან მიიჩნევდნენ, რომ შესწორებები ხორციელდებოდა ბერძენი კვიპროსელების სასარგებლოდ. ამასთანავე, მათ განაცხადეს, რომ ეს ცვლილელები მიზანმიმართული იყო თურქეთის სტატუსის ჩამოსაქვეითებლად სახელმწიფოს თანადამფუძნებლიდან უმცირესობამდე[1]. 13 შესწორების საწინააღმდეგოდ თურქმა კვიპროსელებმა სარჩელი შეიტანეს კვიპროსის უზენაეს საკონსტიტუციო სასამართლოში. მაკარიოსის განცხადებით, ის არ აღასრულებდა კვიპროსის უზენაესი საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, მიუხედავად იმისა, როგორი იქნებოდა ის, და ბოლომდე დაიცავდა თავის შესწორებებს, რადგან ეს იყო "ერთადერთი გზა კონსტიტუციაში არსებული ჩიხების მოსაგვარებლად".
1963 წლის 25 აპრილს კვიპროსის უზენაესმა საკონსტიტუციო სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ პრეზიდენტის 13 შესწორება უკანონოდ ეცნო. 15 ივლისს მაკარიოსმა უგულებელყო სასამართლოს გადაწყვეტილება, ხოლო საკონსტიტუციო სასამართლოს პრეზიდენტი გადადგა დაკავებული თანამდებობიდან, რასაც მოჰყვა კვიპროსის უზენაესი საკონსტიტუციო სასამართლოს არსებობის შეწყვეტა. 30 ნოემბერს მაკარიოსმა დააკანონა 13 შესწორება.[2]
1963 წლის მთავრობის ბერძენი კვიპროსელების ფრთამ შექმნა აკრიტასის გეგმა, რომლის მიხედვითაც, თურქი კვიპროსელები უნდა ჩამოეშორებინათ მმართველი ორგანოდან და საბოლოოდ გაერთიანებულიყვნენ საბერძნეთთან. წინადადება მოიაზრებდა თურქი კვიპროსელების ძალით დამორჩილებას იმ შემთხვევისთვის, თუ ისინი წინააღმდეგობას გამოხატავდნენ.
1962 წლის 21 დეკემბერს ორი თურქი კვიპროსელის მკვლელობს გახდა თურქ კვიპროსელებზე ბერძნების მხრიდან თავდასხმების საფუძველი ნიქოზსა და ლარნაკაში. 700 თურქი მძევალი, მათ შორის ბავშვები, აიყვანეს ნიკოსის ჩრდილოეთ გარეუბნებიდან. ნიკოს სამპსონი ხელმძღვანელობდა იმ არალეგალურ გაერთიანებას, რომელიც ერთ ერთ გარეუბანში თავს დაესხა თურქ კვიპაროსთა მოსახლეობას. არ წყდებოდა დაპირისპირებები, შეტაკებები და საბოლოოდ 1964 წლის ბოლოსთვის დაღუპული იყო 364 თურქი კვიპროსელი და 174 ბერძენი კვიპროსელი.[3]
მთავრობაში მყოფი თურქი კვიპროსელები ნებითა თუ ძალით ტოვებდნენ დაკავებულ თანამდებობებს და შედეგად ბერძენი კვიპროსელები აკონტროლებდნენ თითქმის ყველა სახელმწიფო ინსტიტუტს. 1964 წლის თებერვალში, ნიუ-იორკში, ბერძენ კვიპროსთა პარტია აღიარებულ იქნა კვიპროსის რესპუბლიკის ლეგიტიმურ მთავრობად.
კვიპროსის თურქული დასახლებებისა და სოფლების მუდმივმა ძარცვამ და ტერორმა აიძულა 20 000 ლტოლვილი უკან დაეხიათ და შეიარაღებულნი დამალულიყვნენ მომდევნო 11 წლის განმავლობაში. გადარჩენისთვის ისინი თურქეთიდან იღებდნენ საკვებსა თუ ჰუმანიტარულ დახმარებას. თურქი კვიპროსელები ცდილობდნენ ძალადობისგან თავის დაღწევას ბრიტანეთში, თურქეთსა და ავსტრალიაში ემიგრაციის გზით. 1967 წლის 28 დეკემბერს დაარსდა კვიპროსის თურქეთის დროებითი ადმინისტრაცია.[4]
1974-1983
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თემასთან დაკავშირებული მთავარი სტატიები: 1974 Cypriot coup d'état, Turkish invasion of Cyprus, Turkish Federated State of Cyprus
1974 წლის 6 ივლისს მაკარიოსმა საბერძნეთის მთავრობა დაადანაშაულა კვიპროსის ეროვნული გვარდიის საოკუპაციო არმიად გადაქცევაში.[5] 1974 წელს საბერძნეთის სამხედრო ხუნტამ და კვიპროსის ეროვნულმა გვარდიამ მხარი დაუჭირეს კვიპროსის ბერძნულ სამხედრო გადატრიალებას. ნიკოს სამპსონმა ჩაანაცვლა პრეზიდენტი მაკარიოსი. ბერძენმა კვიპროსელემბა გამოაცხადეს "კვიპროსის საბერძნეთის რესპუბლიკის" დაარსება. თურქეთს სრული მიზეზი ჰქონდა კვიპროსში შესაჭრელად 1960 წლის გარანტიის საფუძველზე, რომელიც ითვალისწინებდა, რომ თურქეთს შეეძლო თურქი კვიპროსელების დასაცავად კვიპროსის ტერიტორიაზე შეჭრა გადატრიალების პირობებში. 20 ივლისს თურქეთი კვიპროსში შეიჭრა და აიღეს კვიპროსის მთელი ტერიტორიის დაახლოებით 36%. გადატრიალება გახდა სამოქალაქო ომის წინაპირობა რის შედეგადაც მაკარიოსი დაბრუნდა ხელისუფლებაში.
1975 წლის 2 აგვისტოს ვენაში მოლაპარაკებების საფუძველზე გაეროს ეგიდით გაფორმდა მოსახლეობის გაცვლის ხელშეკრულება თემის ლიდერებს რაუფ დენქტაშსა და გლაფკოს კლერიდესს შორის. შეთანხმების საფუძველზე, ჩრდილოეთში მცხოვრები 196000 კვიპროსელი ბერძენი გაცვალეს სამხრეთში მცხოვრებ 42000 თურქ კვიპროსელზე.[6]
1975 წელს კვიპროსის თურქული ფედერაციული სახელმწიფო გამოცხადდა, როგორც პირველი ნაბიჯი მომავალი ფედერაციული კვიპროსის სახელმწიფოსკენ, მაგრამ იგი უარყო კვიპროსის რესპუბლიკამ და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ. ჩრდილოეთმა ცალმხრივად გამოაცხადა დამოუკიდებლობა 1983 წლის 15 ნოემბერს ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქული რესპუბლიკის სახელით.[7]ეს გამოცხადება უარყოფილ იქნა გაეროს მიერ 541-ე რეზოლუციით.
1983-პრეზიდენტი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]2000 წელს ევროკავშირმა გადაწყვიტა კვიპროსის წევრად მიღება, გამომდინარე იქიდან, რომ საბერძნეთი ემუქრებოდა აღმოსავლეთ ევროკავშირის გაფართოვებას. ევროკავშირში კვიპროსის გაწევრიანებას ხელი უნდა შეეწყო მდგომარეობის დასტაბილურებისთვის. რაუფ დენთქაშმა (იმ პერიოდში კვიპროსის პრეზიდენტი), თურქეთში ახალი მთავრობის არჩევის შემდეგ, დაკარგა ძალაუფლება კვიპროსზე.
2004 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ინიციატივით შეთანხმების რეფერენდუმი წარედგინა ორივე მხარეს. შემოთავაზებულ შეთანხმებას ეწინააღმდეგებოდნენ კვიპროსის პრეზიდენტი ტასოს პაპადოპულოსი და კვიპროსის თურქეთის პრეზიდენტი რაუფ დენქტაში. რეფერენდუმის შედეგების გათვალისწინებით, კვიპროსი ევროკავშირში გაყოფილი სახით შევიდა,რის შედეგადაც გაწევრიანების პროცესი ჩრდილოეთ კვიპროსისთვის შეჩერდა.
2009 წლის არჩევნებში დამოუკიდებლობის მომხრე მხარემ გაიმარჯვა და 2010 წელს საპრეზიდენტო არჩევნებში გაიმარჯვა დერვიშ ეროღლუმ, ყოფილმა პრემიერ მინისტრმა. იგი კვიპროსის რესპუბლიკის სახელით აწარმოებდა მოლაპარაკებას კვიპროსის ბერძნულ მხარეებთან გაერთიანების შესახებ.
2011 წელს კვიპროსელებმა გააპროტესტეს ჩრდილოეთ კვიპროსის და თურქეთის მთავრობების ეკონომიკური რეფორმები. იხილეთ 2011 წლის დემონსტრაციები.
რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
| |||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||
- ↑ „The Cyprus Conflict“. 17 თებერვალი 2007. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 თებერვალი 2007. ციტირების თარიღი: 6 ნოემბერი 2022.
- ↑ Michael, Stephen (1987). „"Cyprus: Two Nations in One Island."“. Bow Educational Briefing No.5. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-07-01. ციტირების თარიღი: 2022-11-06.
- ↑ CM Guest Columnist (9 მარტი 2014). „UNFICYP: a living fossil of the Cold War“. CryptusMail. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 ნოემბერი 2022. ციტირების თარიღი: 6 ნოემბერი 2022.
- ↑ David Carment, Patrick James, Zeynep Taydas (2006). Who Intervenes?: Ethnic Conflict and Interstate Crisis. Ohio State University Press.
- ↑ „Greek Regime Accused by Makarios“ (PDF). CyprusMail. 6 ივლისი 1974.
- ↑ Directorate-General for Education, Youth, Sport and Culture (European Commission) (24 ივლისი 2012). „Euromosaic III: Presence of Regional and Minority Language Groups in the New Member States“. Research Centre on Multilingualism.CS1-ის მხარდაჭერა: მრავალი სახელი: ავტორების სია (link)
- ↑ Turkish Republic of Northern Cyprus. (22 March2016) Historical Background. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-22. ციტირების თარიღი: 2022-11-06.