Schleswig-Holstein (1906)

Schleswig-Holstein
	; „Schleswig-Holstein” w 1926 roku
Klasa	pancernik
Typ	Deutschland
	Historia
Stocznia	Friedrich Krupp Germaniawerft, Kilonia
Położenie stępki	18 sierpnia 1905
Wodowanie	17 grudnia 1906
	Kaiserliche Marine
Wejście do służby	6 lipca 1908
	Reichsmarine
	Kriegsmarine
Wycofanie ze służby	25 stycznia 1945; (skreślony z listy floty)
	Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa 12 100 t; (pełna 14 900) t
Długość	127,6 m
Szerokość	22,2 m
Zanurzenie	8,2 m
	Napęd
	siłownia o maksymalnej mocy 19330 KM; 12 kotłów parowych, trzy 3-cylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania;; 3 śruby napędowe
Prędkość	19,1 węzła
Zasięg	5600 Mm/12 w
	Uzbrojenie
	patrz w tekście
Załoga	743–803 ludzi
	Multimedia w Wikimedia Commons

Schleswig-Holstein (wym. /ˈ ʃ l e ː s v ɪ ç ˈ h ɔ l ʃ t a ɪ̯n /) – niemiecki pancernik typu Deutschland, generacji przeddrednotów, z okresu obu wojen światowych. Brał udział w I wojnie światowej, po czym był jednym z okrętów, które zezwolono Niemcom zatrzymać po wojnie. W 1936 roku został przebudowany na okręt szkolny. Podczas II wojny światowej, od rana 1 września 1939 roku wziął udział w ostrzeliwaniu Westerplatte, stając się jednym z najbardziej znanych symboli ataku na Polskę. Zatopiony podczas nalotu na Gdynię w 1944 roku przez lotnictwo brytyjskie, po wojnie podniesiony i używany przez ZSRR jako okręt-cel.

Historia

Był to jeden z 5 pancerników typu Deutschland (jednym z jego okrętów bliźniaczych był „Schlesien”). Klasyfikowany był oryginalnie jako okręt liniowy (niem. Linienschiff)^[1]. Nazwa okrętu pochodzi od jednej z ówczesnych prowincji Królestwa Prus – obecnego kraju związkowego Niemiec Schleswig-Holstein. Był pierwszym w historii niemieckiej floty wojennej okrętem, noszącym nazwę „Schleswig-Holstein" i ostatnim przeddrednotem, zbudowanym dla Kaiserliche Kriegsmarine.

Budowę rozpoczęto pod oznaczeniem Linienschiff Q i numerem budowy 113. Stępkę położono 18 sierpnia 1905. „Schleswig-Holstein” wodowany został 17 grudnia 1906 roku w obecności cesarza Wilhelma II i wprowadzony do służby 6 lipca 1908^[1]. Koszt budowy to 25 mln marek.

Służba

I wojna światowa i okres międzywojenny

„Schleswig-Holstein” używany był bojowo w czasie I wojny światowej, m.in. brał udział w bitwie jutlandzkiej, w której otrzymał trafienie pociskiem 343 mm w kazamatę (trzech zabitych)^[1]. Został wyremontowany w Wilhelmshaven, jednakże 2 maja 1917 został przekształcony w hulk mieszkalny w Wilhelmshaven, a po zawieszeniu broni, w Kilonii^[1].

Po I wojnie światowej zezwolono Niemcom zachować 6 przestarzałych pancerników, wśród których był „Schleswig-Holstein”. Początkowo jednak używany był w dalszym ciągu jako hulk, po czym został odstawiony w Wilhelmshaven^[1]. Dopiero w latach 1925–1926 przeprowadzono remont okrętu, połączony z modernizacją. Między innymi, powiększono nadbudówki i przedni maszt palowy zastąpiono grubszym masztem rurowym ze stanowiskiem dalmierza na szczycie^[2]. Zimą 1927/28 ponadto połączono pierwszy komin z drugim, w celu zmniejszenia zadymiania nadbudówki i okręt stał się z trzykominowego dwukominowym^[2].

Okręt ponownie wszedł do służby 1 lutego 1926, stając się okrętem flagowym floty niemieckiej (do 22 września 1935 roku)^[1]. W kolejnych latach brał udział w ćwiczeniach i odbywał rejsy po wodach północnoeuropejskich i Atlantyku. Na początku 1929 roku służył jako lodołamacz na Bałtyku. 29 października 1929 odniósł uszkodzenia w kolizji z torpedowcem „Leopard” na Bałtyku^[1].

Między styczniem a marcem 1936 „Schleswig-Holstein” został przebudowany w Wilhelmshaven na okręt szkolny dla kadetów^[1]. Do wybuchu wojny, od października do wiosny brał udział w długich rejsach szkolnych: dwukrotnie do Ameryki Południowej i raz do Afryki^[1].

II wojna światowa

Zobacz też: Obrona Westerplatte.

1 lipca 1939 r. dowództwo okrętu objął Käpitan zur See Gustav Kleikamp, a sam okręt został wyznaczony do złożenia w sierpniu wizyty w Gdańsku na zaproszenie Senatu Wolnego Miasta, której celem było uczczenie pamięci poległych na Bałtyku i pochowanych w Gdańsku w sierpniu 1914 r. marynarzy z krążownika „Magdeburg” (zatopiony przez własną załogę w Zatoce Fińskiej, zginęło kilkunastu marynarzy). Natomiast tajne plany, jakie otrzymał dowódca, przewidywały ostrzelanie polskiej placówki wojskowej na Westerplatte, a po złamaniu jej oporu, udział w działaniach przeciw flocie polskiej. 18 sierpnia „Schleswig-Holstein” opuścił Kilonię i udał się do Zatoki Strand, gdzie pobrał amunicję, po czym 22 sierpnia wyruszył do Świnoujścia. Po krótkim postoju 24 sierpnia o godz. 11:00 wyruszył do Gdańska. O godz. 20:10 na wysokości Ustki nastąpiło spotkanie z 1. Flotyllą Trałowców i na pokład pancernika zaokrętowano marynarzy z kompanii szturmowej Kriegsmarine. Do Gdańska okręt wszedł 25 sierpnia i zacumował przy nabrzeżu w Nowym Porcie, naprzeciw Westerplatte. Następnie pancernik wizytowali Wysoki Komisarz Ligi Narodów w Wolnym Mieście Gdańsku, Carl Burckhardt i Komisarz Generalny RP, Marian Chodacki. Przez cały czas na okręcie w sposób dyskretny obowiązywała wachta bojowa artylerii 150 mm, ponadto maszyny miały być w pogotowiu, aby w ciągu 1/2 godziny uzyskać potrzebną moc do opuszczenia nabrzeża. O godz. 15:02 na okręt dotarł rozkaz o rozpoczęciu działań wojennych 26 sierpnia o godz. 04:30, który odwołano w nocy. 26 sierpnia rozpoczęto uroczystości upamiętniające marynarzy z krążownika „Magdeburg”^[3]^[4]. O godz. 18:00 holowniki przeholowały okręt z Nowego Portu w rejon twierdzy Wisłoujście, gdzie wyokrętowano kompanię szturmową.

31 sierpnia na pancernik dotarł rozkaz radiowy o rozpoczęciu działań w dniu 1 września o godz. 04:45. Rano 1 września „Schleswig-Holstein” opuścił swoje miejsce postoju i zacumował przy warsztatach Rady Portu na tzw. Zakręcie Pięciu Gwizdków. Przyjmuje się, że ostrzał Westerplatte z jego dział o godzinie 4:45 1 września 1939 r. stanowił początek II wojny światowej w Europie. De facto ostrzał rozpoczął się trzy minuty później, o 4:48, a przyczyną opóźnienia była konieczność przestawienia okrętu z głębi Kanału Portowego do Zakrętu Pięciu Gwizdków. O godz. 04:43 dowódca pancernika wydał rozkaz artylerii do otwarcia ognia. Pięć minut później odezwały się działa kalibrów 280 mm i 150 mm przeciw Westerplatte. Do godz. 04:55 pancernik wystrzelił 8 pocisków 280 mm i 59 pocisków 150 mm. O godz. 05:45 holownik „Danzig” odholował okręt w rejon Szańca Mewiego. Z nowego miejsca ponownie „Schleswig-Holstein” ostrzeliwał Westerplatte od godz. 07:40 do 07:50, od 08:15 do 08:28 i od 08:48 do 09:28 z wszystkich dział zużywając 96 pocisków 280 mm, 407 pocisków 150 mm, 366 pocisków 88 mm.

2 września „Schleswig-Holstein” przeholowany został w głąb portu cumując przy Dworcu Wiślanym, skąd od godz. 12:03 do 12:20 ostrzeliwał polskie pozycje w Redłowie. Pancernik zużył 41 pocisków 280 mm i 15 pocisków 150 mm.

Ponowny ostrzał, tym razem Witomina i Redłowa, przeprowadził 4 września w godzinach 09:18-12:00 zużywając 56 pocisków 150 mm. 5 września oddał 13 strzałów z dział 150 mm do radiostacji gdyńskiej.

Dwa dni później rano pancernik przeholowano w rejon Mewiego Szańca, skąd ponownie ostrzelał Westerplatte w godzinach 06:08 do 06:40.

Po kapitulacji załogi Westerplatte „Schleswig-Holstein” podpłynął w rejon wyjścia z portu, skąd ostrzeliwał Kępę Oksywską i Hel. Ostrzał powtórzył następnego dnia, kierując ogień przeciwko polskim oddziałom na Oksywiu, zużywając 10 pocisków 280 mm i 192 pociski 150 mm.

11 września ostrzeliwał działami 280 mm port na Oksywiu. W okresie tym „Schleswig-Holstein” nie wypływał na wody Zatoki Gdańskiej w obawie przed polskimi okrętami podwodnymi.

Po kilkudniowej przerwie 18 września „Schleswig-Holstein” w eskorcie trałowców podszedł w rejon Redłowa i o godz. 11:45 ostrzeliwał Oksywie, zużywając 155 pocisków 150 mm, o 12:40 ostrzeliwał Obłuże, oddając pięć strzałów z artylerii 280 mm, o 13:03 ponownie przeprowadził ostrzał Obłuża, zużywając 7 pocisków 280 mm, o godz. 14:16 oddał 22 strzały z dział 150 mm w kierunku Oksywia. Ostatnie tego dnia strzały oddał o godz. 15:29 na Oksywie z dział 150 mm, zużywając 6 pocisków. Po ostrzale zacumował w Nowym Porcie, tam 19 września na okręt przybył kontradmirał Schmundt i podniósł swoją flagę.

21 września Adolf Hitler, który przybył na Westerplatte, pozdrowił załogę okrętu, przemaszerowując przed zebranymi marynarzami. Jeszcze tego samego dnia o godz. 14:00 okręt oddał 13 strzałów w kierunku Helu.

23 września wraz z siostrzanym okrętem „Schlesien” ostrzeliwał z Gdańska Hel, oddając 33 strzały z dział 280 mm. Następnego dnia oba okręty opuściły Gdańsk i podążyły w asyście trałowców w kierunku Gdyni przemianowanej po zajęciu przez Niemców na Gotenhafen. O godz. 09:06 „Schleswig-Holstein” jako pierwszy otworzył ogień w kierunku Helu, oddając 16 strzałów z dział kalibru 280 mm. Po otwarciu ognia przez artylerię helską oba okręty wycofały się do Gdańska. Ponowne wyjście nastąpiło następnego dnia. O godz. 09:26, będąc na wysokości Orłowa, pancernik otworzył ogień do baterii helskiej. O godz. 10:35, po wystrzeleniu 70 pocisków 280 mm i 123 kalibru 150 mm, ogień wstrzymano i okręt odpłynął do Gdańska, gdzie przybył o godz. 12:22.

27 września „Schleswig-Holstein” o godz. 05:05 opuścił Gdańsk i udał się w rejon Orłowa, skąd o godz. 11:57 otworzył z wieży A ogień do baterii helskiej. Pomiędzy czwartą a piątą salwą o godz.12:02 pancernik otrzymał trafienie pociskiem 152 mm polskiej baterii cyplowej w prawoburtową kazamatę działa 150 mm. Rannych zostało 3 marynarzy z obsługi działa oraz 4 kadetów będących w rufowym pomieszczeniu umywalni. O godz. 12:05 okręt przerwał ogień i wycofał się bliżej Gdańska, wznawiając ogień z wieży B. Do Gdańska powrócił o godz. 14:30.

12 października „Schleswig-Holstein” opuścił Gdańsk, udając się do Świnoujścia, a potem do Kilonii, gdzie wyokrętował kadetów. Po remoncie okręt 8 grudnia przybył do Świnoujścia, a 15 grudnia do Gdańska, po czym powrócił do Kilonii.

W kwietniu 1940 roku uczestniczył w zajęciu Danii, następnie w latach 1941-1944 służył jako okręt szkolny i hulk mieszkalny w Gdyni. Od września 1944 roku, ze wzmocnioną artylerią przeciwlotniczą, służył jako okręt obrony plot. „Schleswig-Holstein” został zbombardowany w wielkim nalocie brytyjskim na Gdynię 18/19 grudnia 1944, na skutek czego nabrał wody i oparł się rufą o dno basenu przy Nabrzeżu Rumuńskim. Bezpośrednią przyczyną przeprowadzenia nalotu było dostarczenie przez polską młodzież z Tajnego Hufca Harcerzy zdjęć okrętów stacjonujących w Gdyni. Akcją dowodził Joachim Joachimczyk, uczestnik kampanii wrześniowej i powstania warszawskiego.

Ostatecznie zatonął 26 grudnia, a 21 marca 1945 Niemcy dodatkowo zniszczyli go ładunkami wybuchowymi.

Po wojnie został w 1946 roku podniesiony przez Sowietów i, po przeholowaniu do Tallinna, włączony 26 września 1946 w skład marynarki ZSRR^[5]. Wskutek jednak nieopłacalności remontu, 25 czerwca 1946 został osadzony na dnie w rejonie mielizny Neugrund w Zatoce Fińskiej^[5], po czym do 1966 roku był wykorzystywany przez radziecką marynarkę i lotnictwo jako okręt-cel^[1].

Prof. Carl Burckhardt, szwajcarski dyplomata, pełniący w latach 1937-1939 funkcję Wysokiego Komisarza Ligi Narodów w Gdańsku, w powojennych wspomnieniach opisał swoje spotkanie z komandorem Kleikampem w przededniu wybuchu wojny: „Złożyłem również rewizytę na pokładzie pancernika, ale nie tam, lecz na przyjęciu w moim domu, dowódca okrętu, zmieszany na twarzy, uczynił mi nagle niespodziewane wyznanie: «Otrzymałem straszne polecenie, którego nie mam po prostu sumienia wykonać». Gdyby o tym wyznaniu ktoś się dowiedział, dowódca okrętu za zdradę stanu prawdopodobnie zostałby skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Ale wczesnym rankiem 1 września wykonał on otrzymany rozkaz i działa pancernika otworzyły ogień na Westerplatte”^[6].

Nazwę „Schleswig-Holstein” w latach 1964–1994 nosił niszczyciel klasy Hamburg (D 181), o oznaczeniu D 182, a obecnie nosi ją fregata rakietowa klasy Brandenburg (F 123), o oznaczeniu D 216, oddana do służby w 1995 r.

Poszukiwania wraku

Pierwsza wyprawa badawcza o nazwie „Sophie X” (nawiązująca do kodu radiowego okrętu) na wrak pancernika Schleswig-Holstein odbyła się na początku września 2008 roku. Dokonali jej członkowie Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej WST Westerplatte przy pomocy Centrum Nurkowego „Neptun” z Bydgoszczy oraz Bałtyckiego CN „Explorer” z Gdyni. Symbolicznie była to setna rocznica wprowadzenia okrętu do służby. Lokalizacja znana była od kilkudziesięciu lat, gdyż miejsce zalegania wraku to kamienista mielizna Neugrund, w okolicach estońskiej wyspy Osmussaar, gdzie odbywały się ćwiczenia artyleryjskie i lotnicze na okręcie-celu – pancerniku „Schleswig-Holstein".

Kalendarium

17 grudnia 1906 – wodowanie (Stocznia Friedrich Krupp Germaniawerft w Kilonii)
6 lipca 1908 – wejście do służby
25 sierpnia 1939 – wejście do portu Wolnego Miasta Gdańska
1 września 1939 – Rozpoczęcie ostrzału Westerplatte. Początek II wojny światowej.
19 grudnia 1944 – zbombardowany przez lotnictwo u wejścia do portu w Gdyni, osiadł na płyciźnie 26 grudnia
20 grudnia 1944 – na pokładzie wybucha pożar, okręt płonie przez 12 godzin
25 stycznia 1945 – skreślenie z listy floty
21 marca 1945 – wysadzony w powietrze przed zdobyciem Gdyni przez wojska radzieckie
1946 – podniesiony przez Sowietów, odholowany do Tallinna, gdzie służył jako hulk
od 1948 – używany jako cel dla lotnictwa na mieliźnie w pobliżu wyspy Osmussaar

Uzbrojenie

uzbrojenie początkowe
- 4 działa kalibru 280 mm w dwóch dwudziałowych wieżach (masa pocisku 330 kg)
- 14 dział kalibru 170 mm w kazamatach
- 20 dział kalibru 88 mm
- 6 podwodnych wyrzutni torped

uzbrojenie od 1939 do 1944
- 4 działa kaliber 280 mm
- 12 dział kalibru 150 mm w kazamatach
- 6 dział kalibru 88 mm
- 4 działka przeciwlotnicze kaliber 37 mm
- 3 działka przeciwlotnicze kaliber 20 mm

opancerzenie
- burty: do 240 mm
- wieże artylerii: do 280 mm
- pokład: do 40 mm
- wieża dowodzenia(inne języki): 300 mm

Dowódcy

06.07.1908–09.1910 kmdr Franz von Holleben
15.09.1910–30.09.1913 kmdr Friedrich Boedicker(inne języki)
01.10.1913–01.1916 kmdr Hans Uthemann
01.1916–02.05.1917 kmdr Eduard Varrentrapp
01.02.–30.09.1926 kmdr Gottfried Hansen
01.10.1926–28.09.1928 kmdr Wilhelm Rümann
29. 09.1928–25.02.1930 kmdr Siegfried Maßmann
26.02.1930–29.09.1931 kmdr Reinhold Knobloch
05.10.1931–26.09.1933 kmdr Friedrich Götting
27.09.1933–28.02.1935 kmdr Karlgeorg Schuster
28.02.–06.10.1935 kmdr Conrad Patzig
07.10.1935–02.05.1937 kmdr Günther Krause
15.05.1937–07.06.1938 kmdr Hans Feldbausch
8.06.1938–25.04.1939 kmdr Gustav Kieseritzky
26.04.1939–28.08.1940 kmdr Gustav Kleikamp
29.08.–20.09.1940 kmdr ppor. Guido Zaubzer (d-ca oddz. strażn.)
20.01.–04.1941 kmdr por. Alfred Roegglen
04.–05.1941 kmdr ppor. Guido Zaubzer (d-ca oddz. strażn.)
05.1941 kmdr ppor. Hans Rigauer
05.–10.1941 kmdr Walter Hennecke
10.–11.1941 kmdr ppor. Hans Rigauer
11.1941–05.1942 kmdr ppor. Helmut von Oechelhaeuser
05.1942 kmdr por. Joachim Asmus
11.05.1942–31.03.1943 kmdr ppor. Helmut von Oechelhaeuser
02.1944 kmdr ppor. Walter Bach
02.1944–25.01.1945 kmdr por. Reinhold Bürklen

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Siegfried Breyer: Linienschiffe Schleswig-Holstein und Schlesien. Die „Bügelesisen” der Ostsee, Marine-Arsenal Band 21, Podzun-Pallas, 1992, ISBN 3-7909-0463-5, ss.27-28 (niem.)
↑ ^a ^b Siegfried Breyer: Linienschiffe Schleswig-Holstein und Schlesien. Die „Bügelesisen” der Ostsee, Marine-Arsenal Band 21, Podzun-Pallas, 1992, ISBN 3-7909-0463-5, s.25 (niem.)
↑ Informacje o wystawie « Wystawa plenerowa na Westerplatte « WYSTAWY « Muzeum II Wojny Światowej [online], www.muzeum1939.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).
↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2010-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-11)].
↑ ^a ^b S.S. Bierieżnoj: Trofiei i rieparacji WMF SSSR, Jakuck 1994, s.5 (ros.)
↑ Marek Wąs: Gdańsk wojenny i powojenny. Warszawa: Bellona, 2016. ISBN 978-83-11-14103-2. (pol.).

Linki zewnętrzne

Kriegsmarine | Schleswig-Holstein (ang.)

[breyer27-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Siegfried Breyer: Linienschiffe Schleswig-Holstein und Schlesien. Die „Bügelesisen” der Ostsee, Marine-Arsenal Band 21, Podzun-Pallas, 1992, ISBN 3-7909-0463-5, ss.27-28 (niem.)

[breyer25-2] Siegfried Breyer: Linienschiffe Schleswig-Holstein und Schlesien. Die „Bügelesisen” der Ostsee, Marine-Arsenal Band 21, Podzun-Pallas, 1992, ISBN 3-7909-0463-5, s.25 (niem.)

[3] Informacje o wystawie « Wystawa plenerowa na Westerplatte « WYSTAWY « Muzeum II Wojny Światowej [online], www.muzeum1939.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).

[4] Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2010-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-11)].

[bier-5] S.S. Bierieżnoj: Trofiei i rieparacji WMF SSSR, Jakuck 1994, s.5 (ros.)

[6] Marek Wąs: Gdańsk wojenny i powojenny. Warszawa: Bellona, 2016. ISBN 978-83-11-14103-2. (pol.).

[X-7] Budowa anulowana.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[A]