Baruch Spinoza

Baruch (Binidittu) de Spinoza, spissu numinatu simpricimenti Spinoza (Amsterdam, 24 di nuvèmmiru 1632 - L'Aia, 21 di frivaru 1677) hà statu unu dê megghi filòsufi razziunalisti di l'Etati Muderna.

Biografìa

Nasciutu di na famigghia abbràica custrinciuta a abbannunari la Spagna pi càusa dâ ntulliranza riliggiusa, Spinoza vinni nizziarmenti aducatu ntâ cumunità abbràica sifardita di Amsterdam, cità unni nascìu. Ntâ scola dâ cumunità, lu Talmud Torah, cunchiusi li primi quattru gradi d'istruzzioni.

Ntô 1649, appressu â morti di sò frati cchiù granni Isaac, appi a abbannunari li studi p'ajutari lu patri Michael ntâ cunnuzzioni di l'azzienna di import/export di famigghia. La sò curiusità e la sò siti di canuscenza nun pòtturu cumunqui tramutari, purtànnulu a friquintari li yeshivot (gruppi di studiu pi adulti) dâ cumunità e - 'n sècutu a na maturanza di na sempri cchiù forti nzudisfazzioni a bbèri la vita e dâ riliggiuni abbràica e di nu ntirissamentu criscenti pi àutri idei filosòfichi e scintìfichi - la scola di latinu di Franciscus Van den Enden, a ncuminciari dû 1654. Comu si sa, doppu li mmintari purtati a cunchiusioni doppu la morti dû filòsufu, la bibbliuteca di Spinoza cuntinìa nu bonu nùmmiru di testi 'n latinu, ntra chisti òpiri di Orazziu, Gaiu Giulio Cesari, Virgiliu, Epittetu, Liviu, Pliniu, Ovidiu, Omeru, Ciciruni, Marziali, Pitrarca, Pitroniu, Sallustiu, tantu pi fari capiri na passioni ca nascìu prubbabbirmenti a cuntattu di Van den Enden. Na cosa cchiù mpurtanti, oltri a sta canuscenza dâ littiratura e dâ filosufìa clàssica, li studenti di Van den Enden vinìanu sicuramenti a canùsciri li prubblemi cchiù muderni, suprattuttu quistioni 'n capu lu sviluppu dê scenzi naturali: è prubbàbbili ca ntî stu pirìudu ci fu lu primu cuntattu cu l'idei e l'òpiri di Descartes.

Ntô 1656 la cumunità lu scumunicau, lu jittau fora e lu malidissi pi càusa dê <<abbuminèvuli eresìi ca iddu ha fattu e nzignatu, dê sò atti mustruosi>>.

Secunnu studi ricenti (Steve Nadler) l'eresìa principali ca purtau Spinoza â scumunicata avissa statu lu fattu di nun crìdiri ntî l'immurtalitàti di l'àrma ca facìa cascari la duttrina dâ cumpinzata di l'aldilà e quinni la pirduta dû cuntrollu di l'àrmi ntô munnu pi parti di l'autoritàti riliggiusi.

Ntô stissu annu dâ scumunicata (1656) a vintiquattr'anni, Spinoza appi a lassari la casa di sò patri e doppu nu curtu pirìudu passatu ntâ casa di Van den Enden, ca lu uspitau senza dumannàricci nenti, a parti nu ajutu ntê sò lizziuni di latinu, appi a lassari macari Amsterdam. Si n'ìju a stari ntî nu villaggiu ô quantu a Leida. Cuntava a l'amici ca avìa scappatu a nu tintativu di ammazzàrilu ntô mentri ca na notti turnava a casa e ammustrava lu manteddu spurtusatu ccô 'n pugnali. Doppu la morti dû patri li sò soru circanu di nun faricci pigghiari l'eredità. Spinoza vosi ca li sò diritti vinèunu rispittati e ficia na causa ê sò soru. Cu tuttu ca avìa vinciutu arrinunzau a tutti cosi e vosi pi iddu simpricimenti nu lettu cu nu bardacchinu. Â fini si n'ìju a stari a l'Aia unni stesi nzinu â sò morti mantinènnussi ccô sò travagghiu di turnituri di lenti. Avìa na pinzioni nicuzza dû Statu e na rènnita ca ci avìa lassatu n'amicu. Nun vosi àutri ajuta ecunomichi e mancu la càttitra ca ci avèunu uffrutu a Heidelberg pi nun lassari jiri la sò libbirtà di pinzeru. Avìa na manera di campari assai sèmprici e era cuntrariu a ogni mossa di bohemien.

Assai carusu, a l'ètati di 29 anni e doppu la tinta spirienza dâ scumunicata, Spinoza pubbricau li Principi dâ filusufìa di Descartes cu na parti finali unni parrava dê Pinzeri Metafisichi, òpiri ca ci dèsunu assai pupularità comu granni canuscituri di Descartes. Ntî sta data (1661), iddu s'avìa già fattu na bona cumitiva di amici e discèpuli, facennu nu granni scanciu di littri, ca sunu na prizziusa risorsa pi capiri lu svuluppu dû sò pinzeru.

Accuminciau la scrivuta di l' Ethica more geometrico demonstrata ntô 1661 a Rijnsburg, pruvannu a pubbricàrila na prima vota ntô 1664 ccô tìtulu di Methodus inveniendi argumenta redatta ordine et tenore geometrico, addupirannu p'addimustrari li cosi sistimaticamenti la manera giumètrica. Sta scigghiuta avìa lu significatu pricisu di rènniri sùbbitu sùbbitu evidenti lu caràttiri di virità, addimustrabbili e eterna, ca avìa la sò filusufìa. Ntâ riartà, l'òpira vitti la luci sulu doppu la sò morti, ntâ cugghiuta dê Òpiri Pòstumi (1677), vuluta e misa a puntu dê sò discèpuli a picca misi dâ sò morti, ca cumprinnìa macari lu Trattatu 'n capu l'iminnazzioni dû Ntillettu, lu Trattatu Tiulòggicu-Pulìticu, l' Epistulariu e na grammatica abbràica, lu Compendium grammatices linguae hebreae...