Kazakistan'da bilim ve teknoloji

Kazakistan'da bilim ve teknoloji, geniş bir tarihe dayanmaktadır. Dünyaca ünlü filozoflar ve bilim insanları Kazakistan coğrafyasından çıkmıştır. Günümüzde Kazakistan Cumhuriyeti, bilimi ve teknolojik ilerleme amacıyla hükûmet politikaları geliştirmektedir.

Tarihi

Arkeolojik araştırmalar ve makaleler; Kazakistan coğrafyasında, 8. ve 11. yüzyıllar arasında İslamiyet'in yayılarak Arap kültürünün bu bölgedeki kültürel yaşamı oldukça etkilediğini söylemektedir. Buna rağmen, Kazakistan coğrafyasında yaşayan Türkler, kendi dil ve kültürlerini koruyabilmişlerdir. Arapçanın ve Arap kültürünün oldukça yaygınlaştığı bu dönemde, birçok filozof ve bilim insanı, bu kültürünün yaratılmasında ve geliştirilmesinde önemli rol oynamıştır. Ayrıca bu dönemde Orta Asya şehirleri, sadece pazarları ve ustaları ile değil; aynı zamanda şairleri, bilim insanları, sanatçıları, zengin kütüphaneleri ve eğitim kurumları ile de ünlenmiştir.^[1]

Adını duyuran kentler arasında, Orta Asya'nın hem coğrafi açıdan hem de tarım için verimli ve elverişli bir bölgesi olan Otrar (Fârâb) şehri, Hindistan ve Çin yolları üzerinden Avrupa'ya giden, İpek Yolu üzerinde bulunmaktaydı. Bu şehirde bulunan Otrar Kütüphanesi, Mısır'daki İskenderiye Kütüphanesi'nden sonra en büyük ve en çok sayıda kitaba ev sahipliği yapan ikinci büyük kütüphane idi.^[1]

Dönemin bilinen bilim insanlarından Fârâbî Otrar'da doğmuş ve günümüze kadar ulaşabilmiş yüzden fazla eser bırakmıştır. Yine aynı dönemlerde Birûni, İbn-i Sina, Hârizmî, Rudekî gibi diğer birçok bilim insanı Kazakistan'ın şehirlerinde büyümüş ve tanınmıştır.^[1]

Kazakistan'da bilim ve teknolojide önemli bir adım olarak, 27 Mart 2007 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Uzay Ajansı resmî olarak açılmıştır.

Politikalar

2030 Hedefleri

Kazakistan'da 2030 hedeflerine yönelik stratejik plan, 1997 yılında cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kabul edilmiştir. Ulusal güvenlik ve siyasi istikrarın yanı sıra, yüksek düzeyde yabancı yatırımcı çekmek amacıyla; serbest piyasa ekonomisi, sağlık, eğitim, iletişim, altyapı, mesleki eğitim, enerji ve ulaşım gibi alanlarda büyümeye odaklanmaktadır.^[2]^[3]

2050 Hedefleri

Kazakistan'da 2050 hedefleri, Aralık 2012'de Kazakistan devlet başkanı Nursultan Nazarbayev tarafından kamuoyu ile paylaşılmış ve Kazakistan'ın gelecekteki büyüme beklentilerini sağlamak için uzun vadeli bir strateji olarak tanıtılmıştır.^[3] Nazarbayev gelecek vizyonu hakkındaki konuşmasında, Kazakistan'ı dünyanın en gelişmiş 30 ülkesinden biri olarak konumlandırdıklarını söylemiştir. Bu pragmatik strateji, Kazakistan'ın 2050 yılına kadar en büyük ilk 30 ekonomi arasına girmesi için kapsamlı sosyo-ekonomik ve siyasi reformları önermektedir.^[4] Ayrıca, Nazarbayev, araştırma ve geliştirmeye, verimliliğe, iş fırsatları yaratmaya ve yaşam standartlarını yükseltmeye odaklandıklarını söyleyerek "Bunlar, en gelişmiş 30 ülke saflarına girişimizin standartlarıdır." ifadesini kullanmıştır.^[4]^[5]

Bilim fonu

2006 yılında Kazakistan hükûmeti, yabancı yatırımcılarla işbirliğini teşvik ederek serbest piyasa ekonomisini canlandırmak amacıyla 2007-2012 yılları arası Devlet Bilimsel Gelişim Programı kapsamında bilim fonunu kurmuştur. Bilim fonunun yaklaşık %80'i araştırma enstitüleri için kullanılmaktadır. Bu fon, hükûmetin Yüksek Bilimsel Teknoloji Komitesi tarafından belirlenmekte olup komiteye başbakan başkanlık etmektedir. Kazakistan'ın bağımsızlığından bu yana bilimin gelişimi ile ilgili araştırmalarda da bilim fonundan sıkça bahsedilmiştir.^[6]

Bilim fonu, öncelikli olarak belirli alanlarda araştırma projelerine hibe ve krediler sağlamaktadır, bunlar sırasıyla;

hidrokarbon, madencilik sektörleri ve ilişkili hizmet alanları (%37),
biyoteknoloji (%17),
uzay teknolojileri (%11),
nükleer ve yenilenebilir enerji teknolojileri (%8),
nanoteknoloji ve yeni teknolojiler (%5),
diğer (%22).

Kaynak: UNESCO Bilim Raporu: 2030'a doğru (2015), Şekil 14.4.

2007-2012 Devlet Bilimsel Gelişim Programı, Bilim Fonu'nun, 2010 yılına kadar, tüm bilim fonlarının %25'ini kanalize etmesi gerektiğini belirtmiştir. Bununla birlikte, 2008'deki küresel mali krizden sonra hükûmetin fona katkısı düşmüştür. Fon, faizsiz ve vergisiz krediler gibi daha esnek şartlar sunarak ve kredi süresi 15 yıla kadar uzatılarak uygulanmaya devam etmiştir.

Eğitimde ve bilimde eğilimler

2010 yılında Kazakistan, yükseköğretim sistemlerini daha uyumlu hale getirmeyi amaçlayan yeni bir program açıklamıştır, bu hedef doğrultusunda Kazakistan'daki bazı yükseköğretim kurumları, Avrupa Üniversiteler Birliği üyesi haline gelmiştir.

Orta Asya'da fen bilimleri ve mühendislik alanında doktora mezunları tabloda gösterilmiştir;

Ülke	Doktora programı		Fen bilimleri doktorası				Mühendislik doktorası
	Toplam	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)	1 milyon nüfusa oranla	1 milyon nüfusa oranla kadınlar	Toplam	Kadın (%)	1 milyon nüfusa oranla	1 milyon nüfusa oranla kadınlar
Kazakistan	110	51	73	60	4.4	2.7	37	38	2.3	0.9
Kırzgızistan	499	63	91	63	16.6	10.4	54	63	–	–
Tacikistan	331	11	31	–	3.9	–	14	–	–	–
Özbekistan	838	42	152	30	5.4	1.6	118	27.0	–	–

Not: Fen bilimleri doktora mezunları, fizik, matematik, istatistik ve bilgisayar; mühendislik doktorası mezunları ise imalat ve inşaat konularını da kapsamaktadır, Türkmenistan'da bu konuda bir veri olmadığından tabloda yer almamıştır.

Alanı ve cinsiyetine göre Orta Asya'daki araştırmacılar tabloda gösterilmiştir;

Ülke		Araştırmacı sayısı			Alanına göre araştırmacılar
		Araştırmacı sayısı			Doğa bilimleri		Mühendislik ve teknoloji		Sağlık bilimleri		Tarım bilimi		Sosyal bilimler		Beşeri bilimler
	Toplam	1 milyon nüfusa oranla	Toplam kadın	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)	Toplam	Kadın (%)
Kazakistan	17 195	1 046	8 849	51.5	5 091	51.9	4 996	44.7	1 068	69.5	2 150	43.4	1 776	61.0	2 114	57.5
Kırzgızistan	2 224	412	961	43.2	593	46.5	567	30.0	393	44.0	212	50.0	154	42.9	259	52.1
Tacikistan	2 152	262	728	33.8	509	30.3	206	18.0	374	67.6	472	23.5	335	25.7	256	34.0
Özbekistan	30 890	1 097	12 639	40.9	6 910	35.3	4 982	30.1	3 659	53.6	1 872	24.8	6 817	41.2	6 650	52.0

Kaynak: UNESCO Bilim Raporu: 2030'a doğru (2015), Tablo 14.1

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ ^a ^b ^c Kazakistan. "Kazak Ansiklopedisi" - baş editör: A. Nysanbayev - Almatı. (Kazakça). Kazakistan Ulusal Ansiklopedisi. 1998. ISBN 5-89800-123-9.
^ UNESCO Bilim Raporu: 2030'a Doğru. Orta Asya, Mukhitdinova, Nasiba, Paris. (İngilizce). UNESCO. 2015. ss. 365-387. ISBN 978-92-3-100129-1.
^ ^a ^b Eğitim ve Bilimde Gelişime Yönelik Devlet Programı. (2011−2014). (Kazakça). Kazakistan Hükümeti. 2014.
^ ^a ^b Hızlandırılmış Endüstri ve Yenilikçi Kalkınma için Devlet Programı (Kazakça). Kazakistan Hükümeti. 19 Mart 2010.
^ "2050 Stratejisi: Kazakistan'ın Küresel Başarıdaki Yolu". edge.kz. Sieff, Martin. 22 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Bağımsızlık Döneminde Kazakistan'da Bilimin Gelişimi". Al-Farabi Kazakh National University. Haziran 2012. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[:0-1] Kazakistan. "Kazak Ansiklopedisi" - baş editör: A. Nysanbayev - Almatı. (Kazakça). Kazakistan Ulusal Ansiklopedisi. 1998. ISBN 5-89800-123-9.

[2] UNESCO Bilim Raporu: 2030'a Doğru. Orta Asya, Mukhitdinova, Nasiba, Paris. (İngilizce). UNESCO. 2015. ss. 365-387. ISBN 978-92-3-100129-1.

[:1-3] Eğitim ve Bilimde Gelişime Yönelik Devlet Programı. (2011−2014). (Kazakça). Kazakistan Hükümeti. 2014.

[:2-4] Hızlandırılmış Endüstri ve Yenilikçi Kalkınma için Devlet Programı (Kazakça). Kazakistan Hükümeti. 19 Mart 2010.

[5] "2050 Stratejisi: Kazakistan'ın Küresel Başarıdaki Yolu". edge.kz. Sieff, Martin. 22 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[6] "Bağımsızlık Döneminde Kazakistan'da Bilimin Gelişimi". Al-Farabi Kazakh National University. Haziran 2012. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]