Юрый Уладзіміравіч Андропаў

Запыт «Андропаў» перанакіроўваецца сюды; гл. таксама іншыя значэнні.

Юрый Уладзіміравіч Андропаў
руск.: Юрий Владимирович Андропов
Файл:Yuri Andropov - Soviet Life, August 1983.jpg
4-ы Генеральны сакратар ЦК КПСС 12 лістапада 1982 — 9 лютага 1984
Папярэднік	Леанід Ільіч Брэжнеў
Пераемнік	Канстанцін Усцінавіч Чарненка
8-ы Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР 16 чэрвеня 1983 — 9 лютага 1984
Папярэднік	Леанід Ільіч Брэжнеў Васіль Васільевіч Кузняцоў (в. а.)
Пераемнік	Васіль Васільевіч Кузняцоў (в. а.) Канстанцін Усцінавіч Чарненка
4-ы Старшыня Камітэта дзяржаўнай бяспекі СССР 18 мая 1967 — 26 мая 1982
Папярэднік	Уладзімір Яфімавіч Сямічастны
Пераемнік	Віталь Васільевіч Федарчук
Член Палітбюро ЦК КПСС 27 красавіка 1973 года — 9 лютага 1984
Сакратар ЦК КПСС 23 лістапада 1962 года — 21 чэрвеня 1967 года
24 мая — 12 лістапада 1982 года
Нараджэнне	2 (15) чэрвеня 1914 Салуна-Дзмітрыеўскае[d], Стаўрапольская губерня[d], Расійская імперыя або Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя
Смерць	9 лютага 1984(1984-02-09)[…] (69 гадоў) Масква, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Некропаль каля Крамлёўскай сцяны
Імя пры нараджэнні	Юрый-Георгій Уладзіміравіч Андропаў
Бацька	Уладзімір Канстанцінавіч Андропаў
Маці	Яўгенія Карлаўна Флекенштэйн
Жонка	1) Ніна Іванаўна Енгалычава 2) Таццяна Піліпаўна Лебядзева
Дзеці	ад 1-га шлюбу сын: Уладзімір дачка: Яўгенія ад 2-га шлюбу сын: Ігар дачка: Ірына
Веравызнанне	атэізм
Партыя	КПСС (1939, кандыдат з 1937)
Член у	ЦК КПСС Палітбюро ЦК КПСС
Адукацыя	Rybinsk River School VI Kalashnikov[d] (1936) Вышэйшая партыйная школа пры ЦК УКП(б) (1947) Петразаводскі дзяржаўны ўніверсітэт[d] (1951)
Аўтограф
Ваенная служба
Прыналежнасць	СССР
Род войскаў	KGB
Званне
Камандаваў	KGB
Бітвы	Вялікая Айчынная вайна
Узнагароды	Медаль «У азнаменаванне 100-годдзя з дня нараджэння Уладзіміра Ільіча Леніна» Медаль «За адзнаку ў ахове дзяржаўнай мяжы СССР» Медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.» Медаль «60 гадоў Узброеных Сіл СССР» Медаль «У памяць 250-годдзя Ленінграда» Медаль «У памяць 1500-годдзя Кіева» Ганаровы супрацоўнік дзяржбяспекі Замежныя Ордэн Георгія Дзімітрава Медаль «100 гадоў Вызвалення Балгарыі ад асманскага рабства» Ордэн Сухэ-Батара Медаль «50 гадоў Мангольскай Народнай Рэвалюцыі» Чэхаславацкі залаты медаль «За ўмацаванне дружбы па зброі»
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Юрый Уладзіміравіч Андропаў (2 (15) чэрвеня 1914), с. Салуна-Дзмітрыеўскае Стаўрапольская губерня, Расійская імперыя — 9 лютага 1984, Масква, СССР) — савецкі дзяржаўны і палітычны дзеяч, фактычны кіраўнік СССР у 1982—1984 гадах. Генеральны сакратар ЦК КПСС (1982—1984), Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР 3-га і 6-10-га скліканняў: Савета Нацыянальнасцей ад Карэла-Фінскай ССР (3-е скліканне, 1950—1954), Савета Саюза ад Латвійскай ССР (6-е скліканне, 1962—1966), Эстонскай ССР (7 скліканне, 1966—1970) і Маскоўскай вобласці (8-10-е скліканне, 1970—1984). Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР (1983—1984). Старшыня Камітэта дзяржаўнай бяспекі СССР (1967—1982).

Паходжанне

Звесткі пра паходжанне Андропава вельмі заблытаны і супярэчлівыя.

Бацька Уладзімір Канстанцінавіч Андропаў — чыгуначны службовец, скончыў ці вучыўся ў Маскоўскам інстытуце чыгуначнага транспарта. Працаваў тэлеграфістам на станцыі Нагуцкай. Памёр ад сыпнога тыфу ў 1919 годзе.

Маці Андропава, настаўніца музыкі Яўгенія Карлаўна Флекенштэйн, была, са слоў самага Ю. У. Андропава, прыёмнай дачкой багатых яўрэяў, выхадцаў з Фінляндыі, уладальнікаў крамы «Ювелірныя рэчы» Карла Францавіча Флекенштэйна і Еўдакіі Міхайлаўны Флекенштейн. Еўдакія Міхайлаўна пасля смерці Карла Флекенштэйна ў 1915 годзе працягнула займацца гандлем у краме «Ювелірныя рэчы». Маці Андропава з 17 гадоў працавала настаўнікам музыкі ў жаночай гімназіі Ф. Ф. Мансбаха ў Маскве. Яўгенія Карлаўна развялася з бацькам Андропава неўзабаве пасля нараджэння сына і з’ехала жыць у Цвярскую вобласць. Другі раз выйшла замуж у 1921 годзе ў Маздоку за Фёдарава Віктара Аляксандравіча. Памерла ў 1927 годзе.

У Андропава сярод часткі калег у КДБ была мянушка «Ювелір» — намёк на тое, што дзед Андропава — Карл Флекенштэйн — валодаў у Маскве крамай «Ювелірныя рэчы».

Адукацыя

• Маздокская сямігадовая чыгуначная фабрычна-завадская школа (цяпер сярэдняя агульнаадукацыйная школа № 108 ім. Ю. У. Андропава) (вучыўся ў 1924—1931 гадах, скончыў поўны курс).
• Рыбінскі рачны тэхнікум (вучыўся ў 1932—1936 гадах, скончыў, спецыяльнасць — тэхнік па эксплуатацыі рачнога транспарта).
• Завочна скончыў Вышэйшую партыйную школу пры ЦК КПСС (1947).
• Завочна на гісторыка-філалагічным факультэце Карэла-Фінскага дзяржаўнага ўніверсітэта ў 1946—1951 гадах (правучыўся 4 курсы, пайшоў з універсітэта па прычыне свайго пераводу ў Маскву).

Біяграфія

Пасля смерці бацькі разам з маці перабраліся ў Маздок, дзе вырас і жыў да 1932 года. Скончыў сямігадовую школу. Член УЛКСМ з 1930 года. Са жніўня па снежань 1930 года Юрый Андропаў працаваў спачатку працоўным на тэлеграфе, а са снежня 1930 года па красавік 1932 года — вучнем і памагатым кінамеханіка ў Клубе чыгуначнікаў на станцыі Маздок. «Прашу прыняць мяне ў тэхнікум рачнога суднаходства на аддзяленне судакіроўнае ці карабельнае. У наш час я працую памагатым кінамеханіка, працоўны стаж маю 2-гадавы» (Андропаў). У 1932 годзе паступіў у Рыбінскі рачны тэхнікум, які скончыў у 1936 годзе, пасля чаго працаваў на Рыбінскай карабельні ім. Валадарскага. У 1935 годзе жаніўся з дачкой кіраўніка Чарапавецкім аддзяленнем Дзяржбанка Нінай Іванаўнай Енгалычавай, якая вучылася ў тым жа тэхнікуме на электратэхнічным факультэце, а пасля працавала ў Яраслаўскім архіве НКУС. У іх былі двое дзяцей — Яўгенія і Уладзімір.

Мала хто ведае пра яго праблемы з першай жонкай, з сынам ад першага шлюбу і зусім, як ён з’явіўся ў Палітбюро. Расказваюць, ён рабіўся белым як папера, калі яго пыталі пра першую жонку ці пра аўтабіяграфію перыяду 1933—1935 гадоў. (унук Брэжнева — Андрэй Брэжнеў).

У 1936 годзе стаў вызваленым сакратаром камсамольскай арганізацыі тэхнікума воднага транспарта ў Рыбінску. Потым яго высунулі на пасаду камсарга (камсамольскага арганізатара) Рыбінскай карабельні.

Таксама ў 1936 годзе ён быў зняты з воінскага ўліку з-за цукровага дыябету і праблем са зрокам.

Прызначаны загаддзела гаркама камсамола Рыбінска, потым загаддзела абкама камсамола Яраслаўскай вобласці. У снежні 1938 года ён абраны першым сакратаром Яраслаўскага абкама УЛКСМ, які ўзначальваў да 1940 года. Жыў у Яраслаўлі ў наменклатурным доме на Савецкай вуліцы (дом 4).

У Карэла-Фінскай ССР (1940—1951 гады)

У чэрвені 1940 года Юрый Андропаў быў скіраваны на камсамольскую працу ва ўтвораную 31 сакавіка 1940 года Карэла-Фінскую ССР (у яе склад увайшла частка тэрыторыі Фінляндыі, якая адышла да СССР па Маскоўскім мірным дагаворы 1940 года).

3 чэрвеня 1940 года Ю. Андропаў быў абраны першым сакратаром ЦК ЛКСМ Карэла-Фінскай ССР. Сям’я (жонка і двое дзяцей) засталіся ў Яраслаўлі.

У 1940 годзе Андропаў пазнаёміўся ў Петразаводску з Таццянай Піліпаўнай Лебедзевай, з якой ажаніўся ў пачатку вайны. У жніўні 1941 года нарадзіўся сын.

«Юрый Уладзіміравіч сам не прасіўся паслаць яго на вайну, у падполле ці партызаны, як настойліва прасіліся многія працаўнікі старэй яго па ўзросту. Больш таго, ён часта жаліўся на хворыя ныркі. І зусім на слабое здароўе. Быў у яго і яшчэ адзін довад для адмовы адправіць яго ў падполле ці ў партызанскі атрад: у Беламорску ў яго жыла жонка, яна толькі што нарадзіла дзіця. А яго першая жонка, якая жыла ў Яраслаўлі, закідвала нас лістамі са скаргай на тое, што ён мала дапамагае іх дзецям, што яны галадаюць і ходзяць без абутку, абарваліся (і мы прымусілі Юр’я Уладзіміравіча дапамагаць сваім дзецям ад першай жонкі). …Усё гэта, разам узятае, не давала мне маральнага права… паслаць Ю. У. Андропава ў партызаны, паводзячыся партыйнай дысцыплінай. Неяк нязручна было сказаць: „Ці не хочаш паваяваць?“ Чалавек хаваецца за сваю наменклатурную бронь, за сваю хваробу, за жонку і дзіцё» (з неапублікаванага рукапісу Г. М. Купрыянава «Партызанская вайна на Поўначы»).

У верасні 1944 года Ю. Андропаў быў зацверджаны другім сакратаром Петразаводскага гаркама УКП(б), 10 студзеня 1947 года — другім сакратаром ЦК УКП(б) КФССР. Скончыў Вышэйшую партыйную школу пры ЦК КПСС, у 1946—1951 гадах завочна вучыўся на гісторыка-філалагічным факультэце Карэла-Фінскага дзяржаўнага ўніверсітэта.

«У ліпені 1949 года, калі кіроўныя працаўнікі Ленінграда былі ўжо арыштаваны, Малянкоў пачаў дасылаць да нас у Петразаводск камісію за камісіяй, каб падбіраць матэрыял для арышту мяне і іншых таварышаў, якія раней працавалі ў Ленінградзе. Нас вінавацілі ў наступным: мы — працаўнікі ЦК КПП Купрыянаў і Уласаў, палітычна блізарукія людзі, носімся з падпольшчыкамі і вяльмуем іх працу, просім узнагародзіць іх ордэнамі. А насамрэч кожнага з тых, хто працаваў у тыле ворага, трэба старанна правяраць і ні ў якім разе не дапушчаць на кіроўную працу. Сяго-таго і арыштаваць! Я сказаў, што ў мяне няма ніякіх падстаў не давяраць людзям, што ўсё яны сумленныя і верныя партыі, што сваю адданасць Радзіме яны давялі на справе, працуючы ў цяжкіх умовах, рызыкуючы жыццём. Уся гэта гутарка адбывалася ў ЦК партыі Карэліі, былі ўсе сакратары. Я сказаў, шукаючы падтрымкі ў сваіх таварышаў, што вось Юрый Уладзіміравіч Андропаў, мой першы намеснік, добра ведае ўсіх гэтых людзей, бо браў удзел у падборы, навучанні і адпраўцы іх у тыл ворага, калі працаваў першым сакратаром ЦК камсамола, і можа пацвердзіць правасць маіх слоў. І вось, да майго вялікага здзіўлення, Юрый Уладзіміравіч устаў і заявіў: „Ніякага ўдзелу ў арганізацыі падпольнай працы я не браў. Нічога пра працу падпольшчыкаў не ведаю. І ні за каго з працавалых у падполлі ручацца не магу“».

Вонкавыя выявы
	Руководители подпольного движения в Карелии в годы Великой Отечественной войны: И. В. Власов, Ю. В. Андропов, Г. Н. Куприянов

Захавалася сведчанне пра тое, як сам Андропаў праз гады ўспамінаў пра сваю сувязь з «Ленінградскай справай»: «што, калі ён прыйшоў у КДБ, яму самому было нязручна браць яго з архіва. Папрасіў памагатага. Паводле слоў Ю. Андропава, у справе былі матэрыялы і на яго, але была рэзалюцыя вылучыць іх у асобную вытворчасць, то бок па асноўнай „Ленінградскай справе“ ён не праходзіў».

У гады вайны карыстаўся падпольнай мянушкай «Магікан».

За вялікую арганізатарскую працу па мабілізацыі моладзі рэспублікі ў гады вайны і па аднаўленні разбуранага вайной народнай гаспадаркі, удзел у арганізацыі партызанскага руху ў Карэліі Юрый Андропаў быў узнагароджаны дзвюма ордэнамі Працоўнага Чырвонага Сцяга і медалём «Партызану Айчыннай вайны» I ступені.

Абіраўся дэпутатам Вярхоўнага Савета КФССР (1947—1955).

У ЦК КПСС і МЗС СССР

21 чэрвеня 1951 года пры спрыянні Ота Куўсінена паводле рашэння ЦК УКП(б) пераводзіцца ў Маскву ў апарат ЦК УКП(б), дзе працуе спачатку інспектарам ЦК. У якасці інспектара курыраваў працу партыйных арганізацый прыбалтыйскіх савецкіх рэспублік. Браў удзел у працы камісіі, што наведвала савецкіх вайскоўцаў, якія ўдзельнічалі ў Карэйскай вайне, у прыватнасці наведваў Мукдэн. Потым кіраваў пададдзелам Аддзела партыйных, прафзвязных і камсамольскіх органаў ЦК УКП(б).

У маі 1953 года Андропаў па прапанове В. М. Молатава пераходзіць на працу ў МЗС СССР. У МЗСе Андропаў узначальваў 4-ы Еўрапейскі аддзел (Польшча, Чэхаславакія) і стажыраваўся ў скандынаўскім аддзеле пад кіраўніцтвам Андрэя Аляксандрава-Агентава, у кастрычніку 1953 года быў прызначаны саветнікам-пасланцом у Венгрыі.

Пасол у Венгрыі

З ліпеня 1954 года па сакавік 1957 года пасол СССР у Венгрыі.

Гуляў актыўную ролю ў падаўленні антыкамуністычнага паўстання ў Венгрыі. Яму таксама атрымалася пераканаць Янаша Кадара ўзначаліць венгерскі ўрад, сфармаваны Масквой. Паводле іншых дадзеных (успаміны У. А. Кручкова, які знаходзіўся ў той час на дыпламатычнай працы ў пасольстве СССР у Венгрыі) Андропаў у адказ на просьбу венгерскага кіраўніцтва адмовіўся ставіць перад Масквой пытанне ўвода савецкіх войскаў у Будапешт.

«Для Андропава „венгерская трагедыя“ стала выдатным трамплінам для галавакружнага кар’ернага ўзлёту. Пасол, які праславіўся ў Венгрыі, ужо ў пачатку 1957 гады пайшоў на падвышэнне, узначаліўшы створаны адмыслова пад яго аддзел ЦК КПСС, што ведаў адносінамі з кампартыямі сацыялістычных краін».

Загаддзела і сакратар ЦК КПСС

Ю. У. Андропаў, Э. Хонекер і Л. І. Брэжнеў. 1967 год.

З сакавіка 1957 года па май 1967 года кіраваў Аддзелам ЦК КПСС па сувязях з камуністычнымі і працоўнымі партыямі сацыялістычных краін. На гэтай пасадзе нярэдкімі для яго былі замежныя падарожжы; асабліва шмат часу давялося надаваць «кітайскаму кірунку». На XXII з'ездзе КПСС (1961) быў упершыню абраны членам ЦК, а праз год прызначаны сакратаром ЦК КПСС (з 23 лістапада 1962 па 21 чэрвеня 1967).

Старшыня КДБ (1967—1982 гады)

Пасведчанне Старшыні КДБ СССР Юрыя Андропава.

З 18 мая 1967 па 26 мая 1982 года Андропаў займаў пасаду старшыні Камітэта дзяржаўнай бяспекі СССР. Праз месяц пасля прызначэння, 21 чэрвеня 1967 года Андропаў быў абраны кандыдатам у члены Палітбюро, а праз шэсць гадоў, 27 красавіка 1973 года, стаў членам Палітбюро. За 15 гадоў яго кіраўніцтва органы дзяржбяспекі СССР істотна ўмацавалі і пашырылі свой кантроль над усімі сферамі жыцця дзяржавы і грамадства. Адным з кірункаў дзейнасці КДБ было змаганне з дысідэнцкім рухам і нацыяналістычнымі рухамі. Пры Андропаве праводзіліся судовыя працэсы над праваабаронцамі, выкарыстоўваліся розныя спосабы прыгнечання іншадумства, практыкаваліся розныя формы пазасудовага пераследу (прыкладам, прымусовае лячэнне ў псіхіятрычных лякарнях). Андропаў атрымваў адмысловыя ўказанні не адказваць на заступніцтвы пра вызваленне дысідэнтаў. У прыватнасці, было «Указанне» пакінуць без адказу заступніцтва канцлера Бруна Крайскага пра вызваленне Юрыя Арлова. 29 ліпеня 1973 года па ініцыятыве Андропава пачалося высыланне дысідэнтаў. Так, у 1974 годзе быў высланы са СССР і потым пазбыты грамадзянства пісьменнік А. І. Салжаніцын. У 1980 годзе акадэмік А. Д. Сахараў быў высланы ў горад Горкі, дзе ён знаходзіўся пад пастаянным кантролем КДБ. Архіўныя дакументы таксама паказваюць на асабісты ўдзел Андропава ў пераследах іншадумцаў у СССР.

У 1972 годзе пасля тэракту на мюнхенскай Алімпіядзе выступіў з ініцыятывай стварэння ў СССР падраздзялення па барацьбе з тэрарызмам, якое пазней атрымала назва «Альфа».

Ю. Андропаў і B. Ярузельскі. 1980 год.

Асаблівую ўвагу Андропаў надаваў кантролю над працай органаў дзяржбяспекі краін сацыялістычнага лагера. Андропаў быў прыхільнікам самых рашучых мераў у адносінах да тых краін сацыялістычнага лагера, якія імкнуліся праводзіць незалежную ад СССР унутраную і знешнюю палітыку. У жніўні 1968 года ён паўплываў на прыняцце рашэння па ўводу войскаў краін Варшаўскага дагавора ў Чэхаславакію. У 1972 годзе ён наведаў Магадыша. У канцы 1979 года Андропаў стаў адным з ініцыятараў уводу савецкіх войскаў у Афганістан і знішчэнні Х. Аміна.

У 1974 годзе Андропаву было прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы, у 1976 годзе (у адзін дзень з яго апанентам міністрам унутраных спраў М. А. Шчолакавым) — званне «генерала арміі».

У студзені 1980 года наведваў Кабул.

Андропаў знаходзіўся на партыйным уліку ва Упраўленні нелегальнай разведкі.

Узмацненне ролі КДБ

Пры Андропаве былі створаны райаддзелы КДБ са штатам супрацоўнікаў, якія «курыравалі» практычна ўсе прадпрыемствы і арганізацыі. Асабовы склад атрымаў высокія аклады і прывілеі, якіх не мелі супрацоўнікі МУС, вайскоўцы. Прамую карупцыю і хабарніцтва сярод падначаленых Андропаў цвёрда перарываў, але, дзякуючы кантролю над усімі сферамі жыцця і ўзаемнай падтрымцы, афіцэры КДБ, нават невысокага рангу, атрымалі магчымасць вырашаць любыя асабістыя пытанні. Кадравай палітыкай запраўлялі партыйныя органы, але склаўся парадак, пры якім ніводнае колькі-небудзь важнае прызначэнне не магло адбыцца без заключэння КДБ пра кандыдата.

Афганская вайна

Існуе думка, што, разам з міністрам абароны Дзмітрыем Усцінавым, Андропаў нясе асноўную адказнасць за развязванне афганскай вайны.

Кіраўнік партыі і дзяржавы

У маі 1982 года Андропаў пераведзены з пасады Старшыні КДБ СССР на пасаду сакратара ЦК КПСС, што вызвалілася пасля смерці М. А. Суслава. Паколькі сесці ў крэсла генеральнага сакратара непасрэдна з пасады старшыні КДБ было палітычна цяжка, эксперты ўбачылі ў кадравай перастанове фактычны рашэнне пытання пра наступніка, што было немагчыма без згоды Брэжнева. Пасля смерці Л. І. Брэжнева 12 лістапада 1982 года, рашэннем пазачарговага Пленума ЦК КПСС Андропаў быў абраны генеральным сакратаром ЦК КПСС. На новай кіроўнай пасадзе Андропаў рэзка скараціў апарат генеральнага сакратара.

Змаганне за паляпшэнне эканамічнага становішча дзяржавы, разгорнутае Андропавым, пачалася з шырокамаштабнай кампаніі па ўмацаванні працоўнай дысцыпліны. У некаторых гарадах СССР сілавыя органы сталі ўжываць меры, жорсткасць якіх у 1980-я гады насельніцтву здалася незвычайнай. Прыкладам, у Ленінградзе ў працоўны час сталі праводзіцца міліцэйскія аблавы ў кінатэатрах, буйных універмагах і іншых месцах скупнасці людзей, падчас якіх правяраліся дакументы з мэтай выявіць прагульшчыкаў працы. На справе часцяком змаганне за дысцыпліну паварочвалася кур’ёзамі, калі заўзятыя начальнікі на месцах арганізоўвалі аблавы на сваіх супрацоўнікаў, якія, прыкладам, у працоўны час «бегалі па крамах». Калі Андропаву паведамілі пра такія мясцовыя ініцыятывы, ён памякчыў меры. Кампанія па навядзенні дысцыпліны і парадку ў народнай гаспадарцы прынесла дадатныя вынікі. Ужо ў першым квартале 1983 года быў дасягнуты прырост аб’ёму вытворчасці на 6 %. За ўвесь «андропаўскі» 1983 год прырост нацыянальнага прыбытку склаў 3,1 %, а прамысловая вытворчасць вырасла на 4 %. Андропаў разумеў, што сродкамі ўмацавання дысцыпліны можна дасягнуць толькі кароткачасовага эфекту і трэба карэннае дасканаленне сацыялістычнай эканомікі і метадаў кіравання вытворчасцю.

Адначасна быў дадзены ход гучным справам пра карупцыю, абвешчана змаганне з непрацоўнымі прыбыткамі, спекуляцыяй. Вялікі маштаб набыло змаганне са злоўжываннямі ў гандлі. Аддадзены быў пад суд і расстраляны начальнік Галоўнага кіравання гандлю Масгарвыканкама; следам за ім складзены пад варту 25 адказных працаўнікоў маскоўскага Кіраўнікоў гандлю, дырэктара найбуйнейшых маскоўскіх гастраномаў. Пасунуты былі пазіцыі «баваўнянай мафіі» ва Узбекскай ССР; дайшлі да першага сакратара Краснадарскага абкама КПСС С. Ф. Мядунова, міністра ўнутраных спраў М. А. Шчолакава і яго намесніка Ю. М. Чурбанава, буйна замяшаных у карупцыі.

У гады кіравання Андропава заўважна павялічыўся лік асоб, асуджаных за крымінальныя злачынствы. Калі ў 1982 годзе ўсімі судамі РСФСР (апроч ваенных) былі асуджаны 747 865 чалавек, то за 1983 годзе — ужо 809 147 чалавек, а за 1984 год — 863 194 чалавекі.

Андропаў пачаў умеранае і асцярожнае чышчанне партыйнага і дзяржаўнага апарата, улучаючы органы бяспекі. За пятнаццаць месяцаў яго кіравання былі зменены 18 міністраў СССР, пераабраны 37 першых сакратароў абкамаў КПСС. Андропаў стаў збіраць каманду дзеячаў паплечнікаў. Ён увёў у вышэйшае кіраўніцтва рэгіянальных дзеячаў: М. С. Гарбачова, Я. К. Лігачова, В. І. Варатнікова, М. І. Рыжкова, В. М. Чэбрыкава, Г. А. Аліева, Р. В. Раманава і інш.

У пачатку 1983 года Ю. У. Андропаў даручыў М. С. Гарбачову і М. І. Рыжкову пачаць падрыхтоўку эканамічнай рэформы. Да распрацоўкі партыйна-дзяржаўнага курса былі прыцягнуты бачныя навукоўцы: акадэмікі А. Г. Аганбегян, Г. А. Арбатаў, Т. І. Заслаўская, А. Ц. Багамолаў, дактары эканамічных навук Л. І. Абалкін, М. Я. Пятракоў і некаторыя іншыя.

Андропаў публікуе праграмны артыкул у часопісе «Камуніст» (№ 3, 1983) — «Вучэнне Карла Маркса і некаторыя пытанні сацыялістычнага будавання ў СССР», у якім выказаў бачанне перспектыў развіцця сацыялізму і грамадскай уласнасці ў СССР. Нарожным каменем артыкула з’яўляецца палажжэнне пра эканомію, пра руплівае выкарыстанне матэрыяльных, фінансавых, працоўных рэсурсаў. І менавіта ў артыкуле гучыць ідэя пра паскарэнне «прагрэсу прадукцыйных сіл».

Андропаў пазначыў свой рэфарматарскі курс з важнай заявы на пленуме ЦК КПСС 15 чэрвеня 1983 года: трэба спазнаць па-сапраўднаму краіну і грамадства, даць пісьменную, навуковую дыягностыку складаных з’яў, якія на працягу дзесяцігоддзяў перажываў Савецкі Саюз. «Стратэгія партыі ў дасканаленні развітага сацыялізму павінна абапірацца на трывалы марксісцка-ленінскі тэарэтычны падмурак. Тым часам, калі казаць шчыра, мы яшчэ дагэтуль не вывучылі ў належнай ступені грамадства, у якім жывём і працуем, не цалкам расчынілі ўласцівыя яму заканамернасці, асабліва эканамічныя. Таму часам змушаны дзеяць, так бы мовіць, эмпірычна, вельмі нерацыянальным спосабам проб і памылак». Андропаў, у прыватнасці, казаў пра пашырэнне сацыялістычнай дэмакратыі і галоснасці. Безумоўнай увагі заслугоўвае палажэнне, выказанае Андропавым на чэрвеньскім пленуме 1983 года, пра пераход «айчыннай эканомікі да інтэнсіўнага развіцця», да злучэння «на справе пераваг нашага сацыялістычнага ладу з дасягненнямі навукова-тэхнічнай рэвалюцыі».

16 чэрвеня 1983 года Андропаў займае пасаду Старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР. Пад канец года Прэзідыум прыняў шэраг пастаноў, скіраваных на ўзмацненне барацьбы з антыдзяржаўнай дзейнасцю.

Пра кірунак андропаўскай рэфарматарскай думкі кажуць далейшыя асноўныя сацыяльна-эканамічныя ператварэнні таго часу.

17 чэрвеня 1983 года быў прыняты «Закон пра працоўныя калектывы». Членам працоўных калектываў дазвалялася зараз браць удзел у абмеркаванні планаў, калектыўных дамоў, вызначэнні прынцыпаў выдаткаванні фондаў аплаты працы на прадпрыемствах. Голас працоўных калектываў у большасці выпадкаў вызначаўся як дарадчы. Меркавалася, што падчас абмеркаванняў можа выяўляцца ініцыятыва радавых працаўнікоў, з’яўляцца канструктыўныя ідэі. Аднак пэўны механізм матывацыі і ажыццяўлення нават дарадчых праў калектываў не быў прапісаны.

14 ліпеня 1983 года была прынята пастанова ўрада «Пра дадатковыя меры па пашырэнні маю рацыю вытворчых з’яднанняў (прадпрыемстваў) прамысловасці ў планаванні і гаспадарчай дзейнасці і па ўзмацненні іх адказнасці за вынікі працы». Яна ў некаторай ступені пашырала правы кіраўнікоў прадпрыемстваў у выдаткаванні фондаў (перадусім — фонду развіцця вытворчасці і фонду развіцця навукі і тэхнікі) і ўзмацніла залежнасць зарплаты ад аб’ёмаў збыту выпусканай прадукцыі.

Гэтыя меры вырашылі спачатку апрабаваць падчас шырокамаштабнага эканамічнага эксперыменту. 1 жніўня 1983 года Савет міністраў СССР прыняў пастанову, якой была створана адмысловая Камісія па кіраўніцтве эканамічным эксперыментам. З 1 студзеня 1984 года на новыя ўмовы працы перавялі саюзныя міністэрствы цяжкага і транспартнага машынабудавання, электратэхнічнай прамысловасці, а таксама рэспубліканскія міністэрствы харчовай (Украінская ССР), лёгкай (Беларуская ССР) і мясцовай (Літоўская ССР) прамысловасці (усяго каля 700 прадпрыемстваў, потым 1850 прадпрыемстваў). На прадпрыемствах гэтых міністэрстваў уводзіўся частковы гасразлік, вызначаная самастойнасць прадпрыемстваў і з’яднанняў у складанні планаў вытворчасці, зніжаны лік кантрольных паказнікаў. Павялічвалася адказнасць за выкананне дагаворных абавязанняў, але адміністрацыі давалася шырэйшая самастойнасць усярэдзіне прадпрыемства. З 1 студзеня 1985 года ўмовы эксперыменту пашырыліся яшчэ на 20 саюзных міністэрстваў.

28 ліпеня 1983 года была прынята пастанова «Пра ўзмацненне працы па ўмацаванні сацыялістычнай дысцыпліны працы», у якой гаварылася: «Няздольнасць кіраўніка забяспечыць належную дысцыпліну працы на атрыманай пляцоўцы працы павінна расцэньвацца як неадпаведнасць занятай пасадзе». Адначасна пастанова забараняла правядзенне ў працоўны час «розных сходаў», якія, такім чынам, пераносіліся на свабодны час працаўніка.

18 жніўня 1983 года ўбачыла свет пастанова ЦК КПСС і Савета міністраў СССР «Пра меры па паскарэнні навукова-тэхнічнага прагрэсу ў народнай гаспадарцы», якая загадвала здымаць з вытворчасці вырабы, якія не пройдуць атэстацыю па вышэйшай або першай катэгорыі якасці і якая абумовіла стратэгію паскарэння (1985—1986). У 1985—1986 гадах планавалася здзейсніць масіраваную мадэрнізацыю вытворчасці. Больш таго, было «прызнана патрэбным ажыццявіць у 1985—1987 гадах перавод аб’яднанняў, прадпрыемстваў і арганізацый сельскай гаспадаркі, будавання, транспарта, сувязі, геалогіі і матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння на гасразліковую сістэму арганізацыі прац па стварэнні, засваенні і ўкараненні новай тэхнікі».

У вобласці вонкавай палітыкі Андропаў імкнуўся да разумных кампрамісаў з замежнапалітычнымі праціўнікамі СССР, але ва ўмовах адкрытага недаверу СССР і ЗША адзін да аднаго такі кампраміс не адбыўся. У гэты час грымнуў крызіс у сувязі з размяшчэннем у Еўропе ракет сярэдняй далёкасці СССР і ЗША, працягвалася вайна ў Афганістане. 8 сакавіка 1983 года прэзідэнт ЗША Рональд Рэйган у сваім выступе назваў СССР «Імперыяй зла», а 23 сакавіка 1983 года абвясціў дактрыну Стратэгічнай абароннай ініцыятывы (САІ). Апагеем напружанасці стала трагедыя 1 верасня 1983 года, калі ў савецкай паветранай прасторы знішчальнік ППА СССР СУ-15 збіў шырокафюзеляжны самалёт «Боінг-747» карэйскай авіякампаніі з 269 пасажырамі. Прапаганда ЗША і ўсяго заходняга свету пачала масіраваную, скаардынаваную кампанію па выкрыцці «жорсткага і бязлітаснага» кіраўніцтва СССР, што з’яўляецца «імперыяй зла». У 1983 годзе ЗША размясцілі на тэрыторыі ФРГ, Вялікабрытаніі, Даніі, Бельгіі і Італіі балістычныя ракеты сярэдняй далёкасці «Першынг-2» у 5-7 хвілінах падлёту да мэтаў на еўрапейскай тэрыторыі СССР і крылатыя ракеты рознага базавання. У адказ у лістападзе 1983 года СССР выйшаў з перагавораў па еўра-ракетах, якія праходзілі ў Жэневе. Генеральны сакратар ЦК КПСС Юрый Андропаў заявіў, што СССР распачне шэраг контрзахадаў: размясціць аператыўна-тактычныя ракеты-носьбіты ядзернай зброі на тэрыторыі ГДР і Чэхаславакіі і высуне савецкія атамныя падвадныя лодкі бліжэй да ўзбярэжжа ЗША. Адначасна была спынена публічная крытыка кіраўніцтва кітайскай камуністычнай партыі і зроблены крокі па нармалізацыі адносін з Кітаем. У перспектыве саюз з усходне-азіяцкім гігантам Андропаў хацеў супрацьставіць ЗША і НАТА. Але далей некаторага развіцця савецка-кітайскага гандлю і спынення прапагандысцкай вайны справа не прасунулася.

Восенню 1983 года стан здароўя Андропава рэзка пагоршыўся. Сваю кіроўную дзейнасць ён быў змушаны ажыццяўляць з крамлёўскай лякарні ў Кунцаве. Тут ён прымаў сваіх паплечнікаў. У адрозненне ад Брэжнева Андропаў і ў апошнія дні захаваў здольнасць ясна думаць, у дзень праглядаў па 400 старонак дакументаў, літаратурных часопісаў, глядзеў інфармацыйныя праграмы тэлебачання. 26 снежня 1983 года на чарговым пленуме ЦК партыі абвешчаны тэкст выступу смяротна хворага Генеральнага сакратара Юрыя Андропава, адмысловы палітычны тэстамент: <…Становішча спраў у народнай гаспадарцы патрабуе наважнага павароту міністэрстваў, ведамстваў, Акадэміі навук СССР да падвышэння тэхнічнага ўзроўню вытворчасці, якасці прадукцыі…>. У перададзеным удзельнікам чарговага Пленума ЦК КПСС тэксце свайго выступу Андропаў змог назваць асноўныя кірункі праграмы комплекснага дасканалення ўсяго механізма кіравання. Снежаньскі Пленум ЦК 1983 года па прадстаўленні Андропава абраў членамі Палітбюро Варатнікова і Саломенцава, кандыдатам старшыні КДБ Чэбрыкава, сакратаром ЦК Ягора Лігачова. Пасля снежаньскага Пленума, на якім Андропаў узяў удзел толькі завочна, яго дзейнасць пайшла рэзка на спад.

Смерць

Вонкавыя аўдыёфайлы
	Паведамленне пра смерць

У ліпені і жніўні 1983 года здароўе Андропава працягвала пагаршацца, і большую частку часу ён працаваў у загарадным доме, часта не ўстаючы з пасцелі. А калі ў Маскву прыбыў канцлер ФРГ Гельмут Коль, генеральны сакратар прыехаў у Крэмль, але з машыны смог выйсці толькі з дапамогай целаахоўнікаў. Лекары, якія назіралі Юрыя Андропава, настойліва раілі яму захоўвацца — нават малая застуда магла пацягнуць за сабой цяжкія наступствы.

1 верасня 1983 года Андропаў правёў пасяджэнне Палітбюро і паляцеў адпачываць у Крым. Як апынулася, гэта паседжанне стала для яго апошнім: у Крыму ён застудзіўся і канчаткова злёг — у яго развілася флегмона (гнойнае запаленне клятчаткі). Аперацыя прайшла паспяхова, але пасляаперацыйная рана не гаілася. Арганізм быў вельмі слабы і не мог змагацца з інтаксікацыяй.

За месяц да смерці Юрый Андропаў супольна з Рональдам Рэйганам быў прызнаны «Чалавекам года» (1983) у часопісе Time. Такога гонару яго папярэднік Леанід Ільіч Брэжнеў (які знаходзіўся ва ўладзе 18 гадоў) не ганараваўся аніразу, а Юрый Уладзіміравіч быў на чале дзяржавы ўсяго пятнаццаць месяцаў.

Андропаў памёр 9 лютага 1984 года ў 16 гадзін 50 хвілін. Згодна з афіцыйнай версіяй, прычынай смерці стала адмова нырак з прычыны шматгадовай падагры. Некаторыя эксперты, аднак, паддаюць сумневу афіцыйную версію смерці Андропава. У прыватнасці, Аляксандр Каржакоў, былы начальнік службы аховы першага прэзідэнта Расіі Барыса Ельцына, заявіў наступнае:

«Сітуацыя трохі дзіўная… У Юрыя Уладзіміравіча, калі ён ляжаў у ЦКБ, увесь час дзяжурылі тры рэаніматары, але калі два з іх сапраўдныя прафесіяналы, выбралі гэту спецыялізацыю яшчэ ў медінстытуце і з першага курса рыхтаваліся выцягваць хворых з таго свету, то трэці быў тэрапеўт (можа, і добры), які ўсяго толькі адпаведныя курсы скончыў. Менавіта ў яго дзяжурства Андропаў сканаў, прытым зменныя ў адзін голас паўтаралі, што, калі б там знаходзіліся, не далі б яму памерці…»

— Мужской разговор. Интервью с Александром Коржаковым // Бульвар Гордона. — № 48 (136). — 27 ноября 2007.

Пахаванне

Пахаванні Андропава адбыліся ў 12:00 14 лютага 1984 года ля Крамлёўскай сцяны на Чырвонай плошчы Масквы. На жалобную цырымонію развітання прыляцелі кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў многіх краін, у тым ліку Маргарэт Тэтчэр і Дж. Буш-старэйшы.

Узнагароды

• Герой Сацыялістычнай Працы (указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 14 чэрвеня 1974 г., «за вялікія заслугі перад Камуністычнай партыяй і Савецкай дзяржавай і ў сувязі з шасцідзесяцігоддзем з дня нараджэння»).
• чатыры ордэны Леніна (указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 23 ліпеня 1957 г., «за ўзорнае выкананне службовага абавязку ў перыяд венгерскіх падзей» («Без апублікавання ў друку»); указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 13 чэрвеня 1964 г., «за заслугі перад Камуністычнай партыяй і Савецкай дзяржавай і ў звязку з пяцідзесяцігоддзем з дня нараджэння»; указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 2 снежня 1971 г., «за заслугі ў справе забеспячэння паспяховага выканання заданняў пяцігадовага плана развіцця народнай гаспадаркі СССР на 1966—1970 гг.» («Не падлягае апублікаванню»); указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 14 чэрвеня 1974 г., «за вялікія заслугі перад Камуністычнай партыяй і Савецкай дзяржавай і ў сувязі з шасцідзесяцігоддзем з дня нараджэння» прысвоена званне Героя Сацыялістычнай Працы з уручэннем ордэна Леніна і залатога медаля «Серп і молат».
• ордэн Кастрычніцкай рэвалюцыі.
• ордэн Чырвонага Сцяга (1944).
• тры ордэны Працоўнага Чырвонага Сцяга (1944, 24.7.1948, 1961) (указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 15 лютага 1961 г., «за выкананне адказных даручэнняў Цэнтральнага Камітэта КПСС» («Не падлягае апублікаванню»)
• медалі.
• знак «Ганаровы супрацоўнік дзяржбяспекі» (1973).

Сям’я

Быў двойчы жанаты. Першы шлюб (1935—1940) з Нінай Іванаўнай Енгалычавай (1915—1994), ад якой дачка Яўгенія (нар. 1936) і сын Уладзімір (1940—1975). Лёс старэйшага сына, Уладзіміра Юр’евіча, склаўся няўдала — ён двойчы сядзеў у турме за крадзяжы. Вызваліўшыся, з’ехаў у Ціраспаль. Парушаць закон перастаў, пачаў піць, співаўся, не працаваў. Юрый Уладзіміравіч хаваў, што яго сын сядзеў у турме — такіх сваякоў не было ні ў каго з членаў Палітбюро. У кадры КДБ не бралі, калі ў сям’і ёсць асуджаны злачынец. Уладзімір Юр’евіч Андропаў сканаў 4 чэрвеня 1975 года, яму было ўсяго трыццаць пяць гадоў. Спадзяваўся хоць бы перад смерцю ўбачыць бацьку. Юрый Уладзіміравіч не прыехаў ні ў лякарню (хоць было вядома, што яго сын смяротна хворы), ні на пахаванне.

У другім шлюбе з Таццянай Піліпаўнай Лебедзевай (1917—1991) у Юрыя Уладзіміравіча нарадзілася двое дзяцей — сын Ігар (1941—2006) і дачка Ірына (нар. 1947). Ірава Юр’еўна Андропава была замужам за Міхалам Філіпавым, акцёрам Тэатра імя Маякоўскага.

Ацэнкі гістарычнай ролі

Людзі, якія ведалі Андропава, сведчаць, што інтэлектуальнае ён вылучаўся на агульным фоне членаў Палітбюро застойных гадоў, быў чалавекам творчым, не пазбытым самаіроніі. У коле давераных людзей мог дазволіць сабе параўнальна ліберальныя развагі. У адрозненне ад Брэжнева ён быў абыякавы да ліслівасці і раскошы, не трываў хабарніцтва і казнакрадства. Ясна, аднак, што ў прынцыповых пытаннях Андропаў прытрымліваўся цвёрдай кансерватыўнай пазіцыі. Генерал КДБ СССР Піліп Бабкоў успамінаў:

Ён успадкаваў лепшыя якасці рэвалюцыянераў старой загартоўкі… быў сапраўдным будаўніком новага грамадства… высокаадукаваным чалавекам… шмат чытаў і сачыў за літаратурай, любіў музыку, пісаў вершы.

Пра імкненне Андропава выправіць становішча, якое склалася, пра яго задумы па абнаўленні кіравання народнай гаспадаркай, развіцці дэмакратыі, рэфармаванні ўсіх сфер жыцця грамадства пісаў, у прыватнасці, памочнік Генеральнага сакратара ЦК КПСС у 1982—1984 гадах, Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол В. В. Шарапаў. Нямала пра гэта казаў у сваіх інтэрв’ю яшчэ адзін памочнік Андропава — Аркадзь Вольскі. У той жа час некаторыя эксперты, у тым ліку палітолаг Сяргей Гаўроў мяркуюць, што Андропаў мог стаць «рускім Дэн Сяапінам», правесці патрэбныя рэформы і захаваць СССР ад распаду. Журналіст Леанід Млечын, наадварот, не адзначае якой-небудзь пазітыўнай ролі Андропава. Па яго думцы, Андропаў запомніўся «Гучным здыманнем з пасады міністра ўнутраных спраў Шчолакава (застрэліўся), расследаваннем карупцыі ва Узбекістане („узбекская справа“ ў выніку развалілася), аблавамі ў крамах, лазнях і кінатэатрах — з мэтай выявіць прагульшчыкаў і лайдакоў (стала тэмай для анекдотаў), а яшчэ новым сортам таннай гарэлкі, якую далі мянушку „Андропаўка“ і ўпісанай яму адным з рэферэнтаў у тэкст выступу на пленуме ЦК фразай Калі казаць шчыра, мы яшчэ дагэтуль не вывучылі ў належнай меры грамадства, у якім жывём і працуем…».

Спробы актуалізаваць пагляды Ю. У. Андропава на эканамічнае развіццё Расіі заўважныя ў апошнія гады. Так, у верасні 2009 года, да 95-годдзя з дня нараджэння Андропава, быў прымеркаваны круглы стол у Вольным Эканамічным Таварыстве Расіі, дзе вядучыя эканамісты краіны шырока абмяркоўвалі артыкул Ю. У. Андропава «Навука Карла Маркса і некаторыя пытанні сацыялістычнага будавання ў СССР». Была зробленая выснова пра патрэбу бесстаронняга вывучэння спадчыны Юрыя Уладзіміравіча.

Як адзначае сучасны даследчык дзейнасці Ю. У. Андропава, яго фігура цяпер выклікае несумнеўную цікавасць, што тлумачыцца яго барацьбой з карупцыяй на пасту генсака. Адзначаюць, што яго «палітычная спадчына аказваецца вельмі запатрабаванай у постсавецкай Расіі».

Сачыненні

• Избранные речи и статьи. М., 1979
• Избранные речи и статьи. М., 1983
• Избранные речи и статьи. М., 1984
• «Учение Карла Маркса и некоторые вопросы социалистического строительства в СССР»

Літаратура

• Семанов С. Н. Андропов. 7 тайн генсека с Лубянки. — Вече, 2001. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7838-0939-X.
• Минутко И. А. Андропов. Бездна (Миф о Юрии Андропове). — Алгоритм, 2002. — 528 с. — ISBN 5-17-015238-8.
• Семанов С. Н. Юрий Андропов. — Эксмо, 2003. — 512 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-699-04415-9.
• Чертопруд С. В. Андропов — КГБ. — М.: Эксмо Яуза, 2004. — 544 с. — 4 000 экз. — ISBN 5-699-08162-3.
• Энциклопедия секретных служб России / Автор-составитель А. И. Колпакиди. — М.: АСТ, Астрель, Транзиткнига, 2004. — С. 430—431. — 800 с. — ISBN 5-17018975-3.
• Чертопруд С. В. Юрий Андропов: тайны председателя КГБ. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Яуза Эксмо, 2006. — 512 с. — (Гении и злодеи). — 4 000 экз. — ISBN 5-699-15351-9.
• Медведев, Рой. Юрий Андропов. — М.: МГ, 2007. — (ЖЗЛ).
• Островский А. В. Кто поставил Горбачёва? — М.: „Алгоритм-Эксмо“, 2010. — 544 с. ISBN 978-5-699-40627-2 («Проект «Распад СССР: Тайные пружины власти» — М. «Алгоритм», 2016. Переиздание книги «Кто поставил Горбачёва?»)
• Семанов С. Н. Председатель КГБ Юрий Андропов. — Алгоритм, 2008. — 352 с. — 4 000 экз. — ISBN 978-5-9265-0513-6.
• Якутин Ю. В. Актуальность методологических подходов Ю. В. Андропова (1914—1984) // Российская школа социально-экономической мысли: истоки, принципы, перспективы. Материалы первого Российского экономического конгресса. — М.: 2010. — С. 104—112.
• Семанов С. Н. Юрий Андропов. Генсек из КГБ. — Эксмо, Алгоритм, 2011. — 352 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-699-47950-4.
• Салов Е. И. Андропов. Четыре главы из политического эссе. — 2-е изд., испр. и доп. — Майкоп: ООО Качество, 2014. — 96 с. — 1 500 экз. — ISBN 978-5-9703-0436-5.
• Синицин И. Е. Андропов вблизи. Воспоминания о временах оттепели и застоя. — М.: Центрполиграф, 2015. — 700 с. — ISBN 978-5-227-05745-7.
• Герасімчык В. Чаму Андропаў не ўратаваў СССР // Наша гісторыя, № 2, 2019, с.12-19. ISBN 2617—2305

Спасылкі

• Юрый Уладзіміравіч Андропаў на сайце «Героі краіны»
• Карелия официальная. Юрий Владимирович Андропов (Праверана 12 студзеня 2014)
• Млечин Л. Загадочный Андропов (Праверана 12 студзеня 2014)
• Хлобустов О. Об Андропове на сайте «Хронос» (Праверана 12 студзеня 2014)
• Первая семья Андропова. Вторая семья Андропова (Праверана 12 студзеня 2014)
• Генеалогическое древо Андроповых
• Бабиченко Д. Юрий Андропов, легендарная личность
• Андропов фальсифицировал свою биографию (Праверана 12 студзеня 2014)
• Андропов Юрий Владимирович (Биография) (Праверана 12 студзеня 2014)
• Майоров А. Правда об Афганской войне
• Воронов В. Жандармская Мадонна (Праверана 12 студзеня 2014)
• Андропов Ю. В. КГБ против МВД…
• Кречетников А. Юрий Андропов: новый Сталин или советский Дэн Сяопин? // BBC (Праверана 12 студзеня 2014)
• Карелия официальная. Фотоархив (Праверана 12 студзеня 2014)
• Ю. В. Андропов — руководитель комсомола КФССР (Праверана 12 студзеня 2014)
• Похороны Ю. В. Андропова, журнал «Смена», № 1363, март 1984 (Праверана 12 студзеня 2014)
• Интернет-выставка «Андропов. К 100-летию со дня рождения» (Праверана 4 студзеня 2016)
• Васильев Ю. А.. Тайны «Могикана» (К 100-летию со дня рождения Ю. В. Андропова) (нявызн.). Информационный гуманитарный портал «Знание. Понимание. Умение». Архівавана з першакрыніцы 4 кастрычніка 2014. Праверана 4 кастрычніка 2014.