انجمن اسلامیه

جنبش مشروطه

شاهان قاجار
نام	دورهٔ پادشاهی
آقامحمد خان فتحعلی شاه محمدشاه ناصرالدین شاه مظفرالدین شاه محمدعلی شاه احمدشاه	۱۱۷۵–۱۱۶۱ ۱۲۱۳–۱۱۷۶ ۱۲۲۷–۱۲۱۳ ۱۲۷۵–۱۲۲۷ ۱۲۸۵–۱۲۷۵ ۱۲۸۸–۱۲۸۵ ۱۳۰۴–۱۲۸۸

انجمن اسلامیه یکی از سنگرهای مهم مقابله با مشروطه خواهان تبریز بود. تشکیل این انجمن کمی پیش از شروع مقاومت تبریز در مقابل قوای محمد علی شاه بود و پس از چند ماه جنگ با قوای ستارخان ساختمان آن تسخیر و سازمان آن برچیده شد.

این پیکره نشان میدهد یک دسته از سران اسلامیه را. آنکه در میانه چوب بدست ایستاده مقتدرالدوله و در دست چپ او میرهاشم و پس از وی رحیم خان است. در دست راست مقتدرالدوله نقی خان رشیدالملک و پس از او حاجی میرمناف، و پس از او ضرغام است.

تأسیس و اهداف آن

این انجمن در ساختمانی در محله سرخاب غربی و در کوچه‌ای که بعدها به نام کوچهٔ اسلامیه معروف شد، تأسیس شد. بنیان‌گذار انجمن میرهاشم دَوَچی بود که در ابتدای شروع نهضت مشروطیت با مشروطه طلبان همکاری نزدیک و مؤثر داشت ولی بتدریج با شروع سال ۱۲۸۷ (۱۳۲۶ ه ق) و مخالفت‌های روزافزون محمد علی شاه با مجلس و مشروطه، وی نیز با تبدیل انجمن دوه‌چی به انجمن اسلامیه و مکاتبه و ارتباط با دربار و شاه، علم طغیان و مبارزه با مشروطه را بر افراشت.

هدف میرهاشم دوه‌چی و یارانش در این انجمن، مبارزه با مشروطه‌خواهان و جلوگیری از پیروزی ستارخان و نیروهای مبارز تبریز بود. میرهاشم دوه‌چی که خود از طرف مردم تبریز در دوره اول مجلس شورای ملی به نمایندگی انتخاب شده بود، پس از به توپ بستن مجلس و آغاز دوره استبداد صغیر، تغییر ماهیت داده به طرفداران محمدعلی شاه پیوسته و از طرف شاه فرمانی به نام او صادر شد با این مضمون که از چیرگی خود مژده می‌داد:

«... جناب مستطاب شریعتمدار آقا میرهاشم آقا، سلمه الله تعالی، با کمال قدرت فتح کردیم، مفسدین را تمام گرفتار کرده، سید عبدالله را به کربلا فرستادم و سید محمد را به خراسان، ملک المتکلمین و میرزا جهانگیر را سیاست کردم، مفسدین تماماً محبوس، شما هم با کمال قدرت مشغول رفع مفسدین باشید و از من هر نوع تقویت بخواهید حاضرم. منتظر جواب هستم... محمدعلی شاه قاجار»

فعالیت‌ها و اعضاء

در محاصره یازده‌ماهه تبریز و جنگ‌های رهایی‌بخش به فرماندهی ستارخان و باقرخان و سایر رهبران قیام شهر، انجمن مزبور به دست میرهاشم دوه‌چی مرکز برنامه‌ریزی و سیاستگذاری طرفداران شاه علیه مشروطه‌خواهان بود.

اکثر روحانیان و روضه خوانان تبریز که بجهت در خطر افتادن منافع مادی و معنوی خود مخالف مشروطه شده و طلب مشروعه می‌کردند، در این انجمن جمع شده بودند. همچنین مستبدین و مالکین سرمایه‌دار و مباشرین آن‌ها و لوطی‌های محله دوه‌چی (شتربان) دور میر هاشم جمع شده و نیروی مسلح بزرگی تشکیل داده بودند.

از اعضاء مهم آن میرزا حسن مجتهد روحانی و مجتهد تبریز و حاجی میرزا کریم امام جمعه بود و بسیاری از جلسه‌های انجمن در منزل میرزا حسن تشکیل می‌شد. بعد از بمباران مجلس توسط محمدعلی شاه و تشکیل انجمن ایالتی تبریز، اسلامیه رسماً به اردوی دولتی پیوسته و به جنگ ستارخان و مشروطه طلبان همت گماشت. انجمن اسلامیه مردم را توصیه به زدن بیرق سفید (علامت تسلیم در مقابل قوای دولتی) به بالای در منازل می‌کرد.

همان روز آدینه هنگام پسین مجتهد و امام جمعه و میرزا صادق و برادرش میرزا محسن و دیگر ملایان بنام، هریکی با دسته‌ای از پیرامونیان در دوچی گرد آمده «اسلامیه» را نشیمن گرفتند. و به پشتیبانی میرهاشم و تفنگچیان دوچی، بامشروطه درفش دشمنی افراشتند. دانسته شد حاجی میرزا حسن از محمدعلی میرزا دستورهایی داشته و با او بهم بستگی میدارد.

از کسانی که از میرهاشم دوه‌چی حمایت میکردند می‌توان از میر مناف و میر تقی صراف و از سرمایه‌داران بزرگ از حسن تاجرباشی روس، کنسول روس در تبریز و میرزا حسن نام برد.

این پیکره نشان میدهد یک دسته از سران اسلامیه را

نشریه‌ها

انجمن اسلامیه دو روزنامه به نام «اسلامیه» و «آملاعمو» منتشر می‌کرد. آملاعمو که به زبان عامیانه مردم نوشته می‌شد، مشروطه طلبان را دهری، بابی، و طبیعی مذهب می‌نامید. مخارج روزنامه و انجمن از طریق بازاریان طرفدار شاه پرداخت می‌شد.

عاقبت کار

بعد از چهار ماه جنگ، چون پشت گرمی اسلامیه به قشون عین الدوله بود و او هم شکست خورده و عقب‌نشینی کرده بود میرزا حسن مجتهد و امام جمعه شب ۱۴ رمضان و میر هاشم و سواران و تفنگچی‌ها شب ۱۷ رمضان محله دوه‌چی و سرخاب را ترک و به اردوی دولتیان عقب‌نشینی کردند و مجاهدین مشروطه مرکز اسلامیه را تسخیر نمودند.

پس از پیروزی‌های مکرر مشروطه‌خواهان، سران انجمن اسلامیه به ستارخان پناه آورده و اسلحه خود را تحویل داده و تسلیم شدند. میرهاشم دوه‌چی از فرصت استفاده کرده به تهران فرار کرد.

جستارهای وابسته

• جنبش مشروطه
• انجمن‌های جنبش مشروطه

منابع

• امیرخیزی، اسماعیل (۱۳۸۸). قیام آذربایجان و ستارخان. تبریز: آیدین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۵۹۲-۵۷-۶.
• برادران شکوهی، سروش (بهار و تابستان۱۳۷۷). آملاعمو ارگان انجمن اسلامیه. فصلنامه گنجینه اسناد. دریافت‌شده در ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۲.
• کسروی، احمد (۱۳۵۶). تاریخ مشروطه ایران. ج. ۲.