Прејди на содржината

Послание на апостол Јуда

Од Википедија — слободната енциклопедија
Книги од
Новиот завет
Евангелија
Матеј · Марко · Лука · Јован
Дела
Дела на светите апостоли
Посланија
Јаков
1 Петар · 2 Петар
1 Јован · 2 Јован · 3 Јован
Јуда
Римјани
1 Коринтјаните · 2 Коринтјаните
Галатјаните · Ефесјаните
Филипјаните · Колосјаните
1 Солуњаните · 2 Солуњаните
1 Тимотеј · 2 Тимотеј
Тит · Филимон
Евреите
Апокалипса
Откровение

Послание на апостол Јуда — последното послание во Новиот завет. Традиционално му се припишува на апостолот Јуда, брат на Исус и апостолот Јаков Праведниот.

Ова кратко послание е напишано на коински грчки. Во него жестоко се осудуваат извесни луѓе кои авторот ги гледа како закана за ранохристијанската заедница, но оние противници ги опишува само во општи црти. Според Јуда, противниците се наоѓаат во самата христијанска заедница, но не се вистински христијани: тие се подбивачи, лажни учители, незадоволници, предадени на похотите итн. Посланието ги уверува читателите дека на таквите Бог наскоро ќе им суди. Можно е овие луѓе да им биле познати на примачите на посланието, но денес тоа е нејасно. Вели дека овие противници ги омаловажуваат ангелите и нивната улога. Ако тоа било во нивната идеологија, тогаш можно е дека ова послание е во противтежа на Посланието до Колосјаните. Во Колосјаните се осудуваат оние што непотребно ги обожаваат ангелите; ова би значело дека тие посланија се дел од ранохристијански спор околу ангелологијата.

Авторство

[уреди | уреди извор]

Посланието почнува со претставување на авторот: „Јуда, слуга на Исус Христос, а брат на Јаков“. Се смета дека „Јаков“ се однесува на Јаков, истакнат водач во раната црква. Во тоа време луѓето се претставувале со името на таткото, и фактот што овде се спомнува брат значи дека тој е прочуена личност во заедницата. За самиот Јуда се знае мошне малку. Традиционално се смета дека бил брат на Исус, бидејќи и Јаков се нарекува брат на Исус. Поради ова Климент Александриски (~150–215 г.) во неговото дело „Осврт кон Посланието на Јуда“ вели дека авторот Јуда е син на Јосиф и брат на Исус.[1] Меѓутоа, постои несогласување околу значењето на поимот „брат“ — дали е чедо на истите родители, полубрат, братучед или роднина. Оваа расправа добила на повеќе значење со развојот на доктрината за Безгрешното зачетие.[2][3][4] На пример, Јероним Стридонски сметал дека и Марија и Јосиф биле невини цел живот, што би значело деја Јаков и Јуда се братучеди на Исус.[5]

Вон ова посланието, Новиот завет го спомнува името „Јуда“ на пет наврати: трипати Апостол Јуда (Тадеј),[6] и двапати Јуда, братот на Исус[7] (покрај спомнувањата на Јуда Искариот и Јуда, синот на Јаков). Останува спорно дали автор на посланието е апостолот, братот на Исус, двајцата или ниеден од нив. Некои велат дека не може да стане збор за Апостол Јуда бидејќи во писмото тој не се нарекува така, а нарекува други лица апостоли. Други го држат спротивниот став — дека еден апостол нема потреба сам себеси да се нарекува така.[4]

Причината за сомнеж дека ова е дело на Исусов роднина е малата веројатност дека тој бил писмен.[8] Исусовото семејство се состоело од обични работници од Галилеја кои говореле арамејски, а во тоа време писменото изразување било речиси исклучиво за елитата. Малкумина умееле да читаат, уште помалку можеле да пишуваат, а многу малку биле способни да пишуваат сложени книжевни расправи. Исус веројатно умеел да чита (веројатно хебрејски), но тој бил исклучок во семејството. Дури и Јуда да успеал да научи да чита нешто на хебрејски, посланието е напишано на одличен и сложен коински грчки, и покажува запознаеност со стилските форми и реторичката аргументација, како и со светите списи на хебрејски. Сето ова би било доста исклучително за еден Галилеец од село. Оние во полза на Јудиното авторство претпоставуваат дека оваа висока писменост ја стекнал при неговите патувања и мисионерска работа меѓу елинизираните Евреи. Според едно ранохристијанско предание, внуците на Јуда биле доведени пред царот Домицијан на сослушување; во приказната тие се бранеле дека не се бунтовници, туку прости селани што се прехранувале од едно парче земја. Иако приказната е апокрифна (римските цареви не сослушувале галилејски селани), таа говори за фактот што раните христијани го запомниле Јудиното семејство како работници од нижата класа, а не како писмена елита.[9]

Ако авторот на посланието не е Апостол Јуда спомнат во евангелијата, тогаш може да се работи за непознат христијанин кој случајно имал исто име и исто така имал брат по име Јаков. Можно е и посланието да биде псевдоепиграфско — дека авторот се претставувал како познатиот Јуда за да му даде тежина на напишаното.[8][9]

Време на пишување

[уреди | уреди извор]

Времето на пишување е непознато, но се смета дека е некаде меѓу 50 и 110 г. Оние кои сметаат дека негов автор е Јуда споменат во евангелијата го сместуваат пред уништувањето на Храмот во Ерусалим во 70 г. Тие што мислат дека авторот е некој анонимен христијанин мислат дека е напишано на почетокот на II век.[10][11] Теолозите што го сметаат писмото за псевдонимно аргументираат за подоцнежен датум бидејќи во него се спомнуваат апостолите (како личности од минатото)[12] и традицијата,[13] но и заради високопарниот грчки.[14][15][4] Бо Рике смета дека е создадено во 90 г.; Хејки Рајсанен се согласува, и смета дека може да е напишано на крајот од I век.[8][16] Барт Ерман смета дека е уште подоцнежно, од втората половина на II век, поради употребата на извесна терминологија на начин сличен на пастирските посланија кој не бил вообичаен во I век.[9]

Содржина

[уреди | уреди извор]

Јуда, братот на Јаков, ги советува читателите со зборовите „да се борите за вистинската вера“ и ги поттикнува против непријателите, велејќи „зашто се вовлекоа некои луѓе“.[17] Ги предупредува од лажни учители што „ја превртуваат благодатта Божја во нечистотија“ негирајќи го постоењето на Исус Христос. Ги потсетува дека откако Господ го избавил народот од Египет, тој ги погубил неверниците како што ги протерал непокорните ангели во окови и темници, а жителите на Содом и Гомора ги казнил со вечен оган.[18] Воедно тој парафразира (стих 9) денес изгубена случка од Мојсеевото вознесение во која Сатаната и Архангел Михаил се препирале за Мојсеевото тело. Продолжувајќи со аналогиите од историјата на Израил, вели дека лажните учители тргнале по патот на Каин, се фрлиле во заблудата на Валаам и загинале во бунтот на Кореј. Авторот живо ги опишува противниците за кои предупредува, нарекувајќи ги „безводни облаци“, „неродни дрвја“, „пенливи морски бранови“ и „лажни ѕвезди“.[19] На читателите им вели да си ги спомнат зборовите на апостолите, користејќи јазик сличен на оној во Второто послание на Петар за да им каже зошто се чини дека Господ одолговлекува: „Во последно време ќе се појават подигрувачи, кои ќе постапуваат според своите без­бож­нич­ки желби“,[20] да се запазат во љубовта Божја,[21] пред да му оддадат слава и величие на Бога.[22] [23] Јуда непосредно го цитира 1 Енох, мошне распространето дело меѓу старозаветната псевдоепиграфика, повикувајќи се на 1 Енох 1,8 кое се заснова на Второзаконие 33,2.[24][25]

Стил и публика

[уреди | уреди извор]

Посланието на апостол Јујда е една од најкратките книги во Новиот завет, содржејќи само 1 глава со 25 стихови, и меѓу накратките во целата Библија. Може да е смислено како распис наменет не за една црква, туку да кружи во сите цркви. Иако е упатено кон христијанската црква во целина, разумно е да се претпостави дека авторот ги има на ум претежно јудеохристијаните по тоа што се повикува на старозаветни ликови како Михаил, Каин и Кореевите синови. Цитатот од „Енох“ („Книга Енохова“); повикувањето на Јаков (црковниот старешина во Ерусалим) укажува на публика добро запознаена со овие писанија и почит кон Јаков.[8]

Лексиката и синтаксата на оригиналот покажуваат дека авторот вешто го владее грчкиот. Има поборен тон, полн со страст и сила. Последователно се даваат многу примери за злотвори и предупредувања за судбината која ги чека.

Посланието завршува со славословие, за кое Питер Х. Дејвис смеа дека е со највисок квалитет во Библијата.[26]

Канонски статус

[уреди | уреди извор]

Јудиното послание било едно од спорните дела во библискиот канон на Новиот завет. И покрај извесни противења, ова послание било прифатено од највеќето цркви до крајот на II век.[27] Климент Александриски, Тертулијан и Мураториевиот канон го сметале за канонско. Со време како такво го признале и подоцнежните црковните отци како Атанасиј Александриски.[28] Канонскиот список на Картагинскиот собор (~397) го содржи посланието на Јуда.[29]

Првите сомнежи за авторството на посланието се среќаваат во писанијата на Ориген, кој вели дека некои се сомневале во веродојстојноста на почетокот од III век. Евсевиј Кесариски го ставил во „спорните писанија, антилегомените“ во раниот IV век. Евсевиј изразил сомнежи бидејќи посланието ретко се цитира во старите извори, макар што признава дека истото се чита во многу цркви.[30] За некои мислители била проблематична врската помеѓу ова послание и 2 Петар, како и употребата на библиски апокрифи во него: Јероним Стридонски во 392 г. напишал дека книгата е „отфрлена од многумина“ бидејќи го цитира „Енох“.[31]

Опстанати рани ракописи

[уреди | уреди извор]
Папирус 78 со стиховите 4, 5, 7 и 8 од Јудиното послание. III/IV век
Колофон на Јудиното послание во Александрискиот ракопис

Еве некои рани раскописи во кои се содржи оваа книга:[32]

Противниците

[уреди | уреди извор]

Посланието жестоко ги осудува противниците и вели дека Бог ќе им суди и ќе ги казни, иако се дел од христијанската заедница. Меѓутоа, точниот карактер на овие противници и понатаму ги интригира теолозите и историчарите бидејќи не дава особен опис за нив освен што ги карактеризира како нечисти и безбожни. Постојат неколку теории. Најконкретното место што се занимава со нив е стих 8:

Истото ќе се случи и со оние кои го осквернуваат телото, ја презираат власта и хулат на Славата.

—Јуда 1,8[35]

Отфрлањето на „власта“ (κυριοτητα, кириотета, што значи и „господство“) може да значи неколку нешта. Најнепосредно би значело отфрлање на световните или духовните владетели: противниците не ги слушале нивните претпоставени водачи. Мартин Лутер и Жан Калвин се согласуваат со ова толкување, и тоа е најчестото.[36] Друга можност е да се работи за отфрлање на власта на Исус или Господ, што би одговарало на стих 4 и оди во прилог на тврдењето дека противниците не се вистински христијани.[36] Трета можност е дека се работи за Господствата, кои се класа на ангели.[36] Ова одговара на последниот дел од реченицата дека „хулат на Славата“ (во преводот на Баптистичката црква во Македонија, исказот гласи „ги навредуваат славните суштества“).[37]

Хулењето на Славата (суштествата) исто така е релевантен исказ бидејќи е во извесна спротивставеност со делата на Апостол Павле и Посланието до Евреите.[36][38] Непоспорените Павлови дела наговестуваат дека верниците се веќе на исто рамниште со ангелите, и дека сите постоечки сили му се починети на Христа, а верниците се идни судии на ангелите.[9] Подоцнежните дела припишани на Павле како Колосјаните и Ефесјаните одат уште подалеку, при што во Колосјаните се осудува обожувањето на ангели.[9] Се претпоставува дека авторот можеби напаѓа некој облик на павловско христијанство кое не им оддавало должна почит на ангелите. „Презирање на власта“ може да се однесува на Павловоо учење дека неевреите не мора да се придржуваат до еврејските закони. Бидејќи Јаков бил важна фигура кај јудеохристијаните, ова може да значи дека постоел извесен судир помеѓу еврејските струења во раното христијанство претставени од Јаков и Јуда наспроти Павловата порака до неевреите.[9] Меѓутоа, реченицата може да биде и обична навреда кон неисправните верници.

Сличност со 2 Петар

[уреди | уреди извор]
Заеднички делови[39]
2 Петар Јуда
1,5 3
1,12 5
2,1 4
2,4 6
2,6 7
2,10–11 8–9
2,12 10
2,13–17 11–13
3,2-3 17-18
3,14 24
3,18 25

Дел од Јуда е мошне сличен на 2 Петар (претежно гл. 2), до тој степен што највеќето сметаат дека едниот автор гледал од другиот, или дека двајцата црпеле од ист извор.[40] Споредувајќи го текстот (изворниот грчки) на 2 Петар 2,1–3,3 (426 зборови) со Јуда 4–18 (311 зборови) добиваме 80 исти зборови и 7 и заменети со синоними.[41]

Бидејќи ова послание е многу пократко од 2 Петар, и заради различни стилски поединости, некои библисти сметаат дека Јуда е извор на сличните стихови во 2 Петар.[42] Меѓутоа, други велат дека Јуда 18 го цитира 2 Петар 3,3 во минато време, што би значело дека Јуда е напишан после 2 Петар.[43]

Некои кои мислат дека Јуда е пред 2 Петар забележуваат дека второспоменатото послание го цитира првото, но ги изоставува повикувањата на неканонската книга „Енох“.[44]

Повикување на други книги

[уреди | уреди извор]
Јуда 9 во Синајскиот ракопис (~330–360)

Посланието на Јуда се повикува на барем три други книги: две канонски во сите цркви (Захарија и 2 Петар) и една (Енох) неканонска во највеќето.

Стих 9 спомнува препирка помеѓу Архангел Михаил и ѓаволот за телото на Мојсеј. Некои ова го сметаат за алузија на збиднувањата опишани во Захарија 3,1–2.[45][46] Ориген, Климент Александриски, Дидим Слепиот и други сметаат дека таму всушност се спомнува неканонското „Мојсеево вознесение“.[47] Меѓутоа, ниеден опстанат примерок на Мојсеевото вознесение не ја содржи оваа приказна, поради што се смета дека се работи за изгубен дел од делото, веројатно неговиот крај.[48][49] Некои не се согласуваат со ова; Џејмс Чарлсворт вели дека Мојсеевото вознесение никогаш немало таква содржина, а други стари теолози се застапуваат за поинакво потекло.[50]

Стиховите 14–15 содржат непосреден цитат на пророштво од 1 Енох 1,9. Фразата „Енох, седмиот од Адам“ исто така е преземена од 1 Енох 60,1.[51] Највеќето егзегети претпоставуваат дека Јуда го прифаќа претпотопскиот патријарх Енох како автор на апокрифната книга „Енох“ („Книга Енохова“) која го има истиот цитат. Друг објаснување е дека Јуда ја цитира книгата „Енох“ свесен за тоа дека стиховите 14–15 се проширување на зборовите на Мојсеј во Второзаконие 33,2.[52][53]

Книгата „Енох“ е некаконска за највеќето цркви, со исклучок на Етиопската православна црква. Според западните библисти, постарите делови на „Енох“ (претежно „Книга на Стражарите“) датираат од околу 300 г. п.н.е., а најновиот дел („Параболи“) веројатно е напишан на крајот од I век п.н.е.[54] 1 Енох 1,9, споменат погоре, е дел од псевдоепиграфиката во Свитоците од Мртвото Море.[55] Се смета за општоприфатено од стручњаците дека авторот на Посланието на Јуда бил запознаен со „Енох“ и повлијаен од него во мислата и стилот.[56]

Посланието е потесно поврзано со Посланието на апостол Јаков, со многу слични реченици и позајмени фрази.[9]

Наводи

[уреди | уреди извор]
  1. ↑ "Jude wrote the Catholic Epistle, the brother of the sons of Joseph, and very religious, while knowing the near relationship of the Lord, yet did not say that he himself was His brother. But what said he? "Jude, a servant of Jesus Christ,"—of Him as Lord; but „брат на Јаков“. For this is true; he was His brother, (the son) of Joseph."of Alexandria, Clement. Comments on the Epistle of Jude. newadvent.org. Посетено на 24 септември 2015.
  2. ↑ Jocelyn Rhys, Shaken Creeds: The Virgin Birth Doctrine: A Study of Its Origin, Kessinger Publishing (reprint), 2003 [1922] ISBN 0-7661-7988-5, pp 3–53
  3. ↑ Chester, A and Martin, RP (1994), 'The Theology of the Letters of James, Peter and Jude', CUP, p.65
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Bauckham 1983, стр. 13-16.
  5. ↑ Ehrman, Bart (3 јануари 2015). „The Virgin Birth and Jesus' Brothers“. The Bart Ehrman Blog: The History & Literature of Early Christianity. Посетено на 6 ноември 2021.
  6. ↑ Лука 6,16, Дела 1,13, Јован 14,22 — Стандардна македонска библија со девтероканонски книги
  7. ↑ Матеј 13,55, Марко 6,3
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Reicke, Bo (1964). The Epistles of James, Peter, And Jude (First. изд.). Garden City, New York: Doubleday & Company, Inc. стр. 189–192. LCCN 63-8221.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Ehrman, Bart (2012). Forgery and Counterforgery: The Use of Literary Deceit in Early Christian Polemics. Oxford University Press. стр. 309–318. ISBN 9780199928033.
  10. ↑ Historia Ecclesiastica, translated by Arthur Cushman McGiffert. See footnote on p. 203 by McGiffert.
  11. ↑ Perry, Peter S. (2011). „Jude“. The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible. New York: Oxford University Press. стр. 513–516. ISBN 9780195377378.
  12. ↑ Јуда 17-18
  13. ↑ Јуда 3
  14. ↑ „Jude“. United States Conference of Catholic Bishops. Архивирано од изворникот на 28 април 2011.
  15. ↑ Norman Perrin, (1974) The New Testament: An Introduction, p. 260
  16. ↑ Heikki Räisänen, The Rise of Christian Beliefs: The Thought World of Early Christians, p. 66. "The Epistle of Jude is another letter written in the name of a brother of Jesus, perhaps toward the end of the first century. It consists of a vicious attack against some other Christians."
  17. ↑ Јуда 3-4
  18. ↑ Јуда 5–7
  19. ↑ Јуда 8–16
  20. ↑ Јуда 18
  21. ↑ Јуда 21
  22. ↑ Јуда 24–25
  23. ↑ „Новиот завет на нашиот Господ Исус Христос“, во: Свето писмо на Стариот и на новиот завет (трето издание). Свиндон: Британско и инострано библиско друштво, Скопје: Македонска книга, 1998, стр. 191-192.
  24. ↑ intertextual.bible/text/1-enoch-1.9-jude-1.14
  25. ↑ Maxwell Davidson Angels at Qumran: A Comparative Study of 1 Enoch 1-36 1992 p32 "ten thousands of holy ones" "this section is modelled in part on Deuteronomy 33 [as noted by J. VanderKam, The Theophany of Enoch 1973 and PD Miller The Divine Warrior in Early Israel 1973]"
  26. ↑ Davids, Peter H. (2006). The Pillar New Testament Commentary: The Letters of 2 Peter and Jude. Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eardmans Publishing Co. стр. 106.
  27. ↑ Bauckham 1983, стр. 17 "More remarkable is the evidence that by the end of the second century Jude was widely accepted as canonical."
  28. ↑ Lindberg, Carter (2006). A Brief History of Christianity. Blackwell Publishing. p. 15. ISBN 1-4051-1078-3
  29. ↑ B. F. Westcott, A General Survey of the History of the Canon of the New Testament (5th ed. Edinburgh, 1881), pp. 440, 541–2.
  30. ↑ Eusebius of Caesarea (2019). „Book 2, Chapter 23“. The History of the Church. Oakland, California: University of California Press. стр. 113. ISBN 9780520964969. ...it must be noted its authenticity is doubted, and that not many of the ancients mention it... Nevertheless, we know that these two, along with the rest, are used publicly in most churches. Занемарен непознатиот параметар |orig-date= (help)
  31. ↑ Jerome (1999). On Illustrious Men. The Fathers of the Church: A New Translation. Преведено од Halton, Thomas P. Catholic University of America Press. стр. 11. doi:10.2307/j.ctt2853x3. ISBN 0-8132-0100-4. Занемарен непознатиот параметар |orig-date= (help)
  32. ↑ Robinson 2017, стр. 12.
  33. ↑ Aland, Kurt; Aland, Barbara (1995). The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism. Erroll F. Rhodes (trans.). Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company. стр. 101. ISBN 978-0-8028-4098-1.
  34. ↑ Eberhard Nestle, Erwin Nestle, Barbara Aland and Kurt Aland (eds), Novum Testamentum Graece, 26th edition, (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1991), p. 689.
  35. ↑ Јуда 1,8
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 Hillyer, Norman (1992). New International Biblical Commentary: 1 and 2 Peter, Jude. Peabody, Massachusetts: Hendrickson Publishers. стр. 247–250. ISBN 0-943575-87-7.
  37. ↑ Јуда 8 — Динамичен превод на библијата, „Радосна вест“, 1999 г.
  38. ↑ Евреите 1
  39. ↑ Robinson 2017, стр. 10.
  40. ↑ Introduction to 2 Peter in Expositor's Bible Commentary, Ed. F. E. Gaebelein, Zondervan 1976–1992
  41. ↑ Callan 2004, стр. 43.
  42. ↑ на пр. Callan 2004, pp. 42–64.
  43. ↑ на пр. John MacArthur 1, 2, 3, John Jude 2007 p101 "...closely parallels that of 2 Peter (2:1–3:4), and it is believed that Peter's writing predated Jude for several reasons: (1) Second Peter anticipates the coming of false teachers (2 Peter 2:1–2; 3:3), whereas Jude deals with their arrival (verses 4, 11–12, 17–18); and (2) Jude quotes directly from 2 Peter 3:3 and acknowledges that it is from an apostle (verses 17–18)."
  44. ↑ Dale Martin 2009 (lecture). "24. Apocalyptic and Accommodation". Yale University. посет. 22 јули 2013 г.
  45. ↑ Peter H. Davids; Douglas J. Moo; Robert Yarbrough (5 април 2016). 1 and 2 Peter, Jude, 1, 2, and 3 John. Zondervan. стр. 240. ISBN 978-0-310-53025-1.
  46. ↑ R. C. Lucas; Christopher Green (2 мај 2014). The Message of 2 Peter & Jude. InterVarsity Press. стр. 168–. ISBN 978-0-8308-9784-1.
  47. ↑ „Philip Schaff: ANF04. Fathers of the Third Century: Tertullian, Part Fourth; Minucius Felix; Commodian; Origen, Parts First and Second - Christian Classics Ethereal Library“. www.ccel.org.
  48. ↑ Reicke 1964, p. 202–203
  49. ↑ Johannes Tromp. The Assumption of Moses: a critical edition. p. 270
  50. ↑ James Charlesworth Old Testament Pseudepigrapha, p. 76, Google books link
  51. ↑ intertextual.bible/text/1-enoch-60.7-jude-1.14
  52. ↑ Charles R. Enoch OUP, p. 119
  53. ↑ Nickelsburg G. 1 Enoch Fortress
  54. ↑ Fahlbusch E., Bromiley G. W. The Encyclopedia of Christianity: P-Sh page 411, ISBN 0-8028-2416-1 (2004)
  55. ↑ [4Q Enoch (4Q204[4QENAR]) COL I 16–18] во Clontz, T. E. and J., The Comprehensive New Testament with complete textual variant mapping and references for the Dead Sea Scrolls, Philo, Josephus, Nag Hammadi Library, Pseudepigrapha, Apocrypha, Plato, Egyptian Book of the Dead, Talmud, Old Testament, Patristic Writings, Dhammapada, Tacitus, Epic of Gilgamesh, Cornerstone Publications, 2008, p.711, ISBN 978-0-9778737-1-5
  56. ↑ "Apocalyptic Literature" (column 220), Encyclopedia Biblica

Надворешни врски

[уреди | уреди извор]
Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Послание_на_апостол_Јуда&oldid=5198087“