Gęgawa

Gęgawa
	Anser anser
	(Linnaeus, 1758)
	; Gęgawa, Polska
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	blaszkodziobe
Rodzina	kaczkowate
Podrodzina	gęsi
Plemię	Anserini
Rodzaj	Anser
Gatunek	gęgawa
Synonimy
	Anas Anser Linnaeus, 1758; Anas anser ferus Bechstein, 1792; Anser cinereus Meyer, 1810; Anser cinereus var. rubrirostris Swinhoe, 1871; Anser rubrirostris Swinhoe, 1871;
	Anas Anser Linnaeus, 1758; Anas anser ferus Bechstein, 1792; Anser cinereus Meyer, 1810; Anser cinereus var. rubrirostris Swinhoe, 1871; Anser rubrirostris Swinhoe, 1871;
Podgatunki
	A. a. anser (Linnaeus, 1758); A. a. rubrirostris Swinhoe, 1871;
	A. a. anser (Linnaeus, 1758); A. a. rubrirostris Swinhoe, 1871;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; w sezonie lęgowym zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Gęgawa^[5], gęś gęgawa^[6] (Anser anser) – gatunek dużego, wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae). Przodek gęsi domowej, od której jest nieco mniejsza. Zamieszkuje Eurazję. Zimuje głównie w basenie Morza Śródziemnego oraz w środkowej, południowej i wschodniej Azji. Tylko gęgawy z Wielkiej Brytanii nie migrują. Przeloty w lutym–marcu i wrześniu–listopadzie.

W Polsce nielicznie lęgowa, jej liczebność wykazuje jednak silną tendencję wzrostową; w latach 2013–2018 liczebność gęgawy szacowano na 6000–9000 par lęgowych^[7]. Występuje na niżu w całym kraju, najliczniej w Polsce północno-zachodniej i środkowej; w górach i na pogórzu nie występuje. Liczna na przelotach, dość licznie też zimuje – liczebność osobników migrujących i zimujących także silnie wzrosła w ciągu ostatnich lat (stan na rok 2018). W trakcie migracji i zimowania spotykana jest na terenie całego kraju, choć najliczniej na Pomorzu Zachodnim, ziemi lubuskiej (zwłaszcza w Parku Narodowym „Ujście Warty”), w Wielkopolsce, na Śląsku, lokalnie na Podlasiu i Lubelszczyźnie^[8]. Podobny trend wzrostowy populacji gęgawy notuje się od wielu lat w całej Europie^[8].

Systematyka

Gatunek ten po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae. Autor nadał mu nazwę Anas Anser. Jako miejsce występowania wskazał Europę i północne rejony Ameryki Północnej^[9]^[10]; później miejsce typowe ograniczono do Szwecji^[3]. Obecnie gatunek umieszczany jest w rodzaju Anser^[5]^[11].

Szlaki migracji europejskich gęgaw.
żółty: tereny lęgowe
pomarańczowy: zimowiska

Wyróżniono dwa podgatunki A. anser^[10]^[11]:

A. anser anser (Linnaeus, 1758) – gęgawa, gęgawa zwyczajna^[5] – Islandia, północna i środkowa Europa. Zimuje od Szkocji na południe po północną Afrykę i na wschód aż po Iran. Introdukowana w Nowej Zelandii^[10].
A. anser rubrirostris Swinhoe, 1871 – gęgawa różowodzioba^[5] – wschodnio-środkowa Europa do północno-wschodnich Chin. Zimuje głównie w pasie ciągnącym się od Azji Mniejszej po wschodnie Chiny.

Osobniki podgatunku A. a. rubrirostris

Charakterystyka

Gęgawa w locie

Głos gęgawy

W upierzeniu brak dymorfizmu płciowego. Dorosłe gąsiory (samce) są jednak nieco większe od gęsi (samic). Ogólna barwa szaropopielata, wierzch i boki z poprzecznym prążkowaniem, spód jaśniejszy z ciemniejszym pręgowaniem. Brzuch i podogonie białe. Na szyi podłużne pręgi. W locie widać srebrzystoszary spód i przód skrzydeł, co ją odróżnia od innych gęsi. Nogi różowe, dziób u gęgawy europejskiej w całości pomarańczowy. Podgatunek zamieszkujący środkową i wschodnią Azję – A. anser rubrirostris ma dziób różowy, jest nieco jaśniejsza i ma nieco szersze pręgi na wierzchu ciała. Oba podgatunki spotykają się ze sobą w Europie Środkowej i można spotkać tu ptaki o dziobach w dwu kolorach. Biały paznokieć i czerwone łapy.

Odznacza się niebywałą wiernością – łączy się w pary na całe życie, a gdy jeden z partnerów zginie, drugi pozostaje już na stałe samotny. Lecąc stadem w powietrzu tworzą charakterystyczną formację zwaną kluczem. Jej głos jest bardzo zbliżony do krzyków gęsi domowej. Najdłużej żyjąca gęgawa, której wiek oznaczył człowiek, miała ponad 25 lat^[12].

Wymiary średnie

Długość ciała 76–89 cm^[10]
Rozpiętość skrzydeł 147–180 cm^[10]
Masa ciała^[10]:

A. anser anser: samce 2600–4560 g, samice 2070–3960 g

A. anser rubrirostris: samce 2800–4100 g, samice 2450–3600 g

Biotop

Słodkowodne zbiorniki gęsto porośnięte trzcinami, bagniste łąki i moczary. Preferuje tereny trudno dostępne.

Lęgi

Gniazdo

Zbudowane na lądzie lub wodzie, w trzcinach, szuwarach, wysepkach, brzegach jezior i rzek, czasem w wierzbach i na budynkach^[13], wyłącznie przez samicę. Składa się z roślin wodnych, gałązek, liści i trawy. Stopniowo wyściełane jest puchem tworzącym wokół niego wał.

Jaja z kolekcji muzealnej

Jaja

Wyprowadza dwa lęgi w roku, składając w marcu lub kwietniu 2 do 20 białych jaj.

Wysiadywanie i życie rodzinne

Samica z pisklętami

Jaja wysiadywane są przez okres 27–29 dni przez samicę. Samiec czuwa w pobliżu. Gdy matka schodzi z gniazda, przykrywa jaja puchem. Pisklęta opuszczają gniazdo po 1 lub 2 dniach, po czym rodzice prowadzą je nad wodę. Zdolność lotu uzyskują po około 8 tygodniach. Ich puch na grzbiecie jest oliwkowy, na brzuchu żółty. Rodzina płynie na wodzie w ustalonej kolejności – samica pierwsza, za nią pisklęta rzędem, samiec na końcu, pilnując reszty, a w razie zagrożenia broniąc przed zagrożeniem. Mimo że gąsięta umieją latać po 2 miesiącach, nie opuszczają rodziny, a nawet sądzi się, że dołączać do nich może zeszłoroczne potomstwo. Młode mają szare łapy, ciemniejsze upierzenie i są bez plam na piersiach. Do odlotu rodziny z całej okolicy przygotowują się, łącząc się na wodach w stada.

Pożywienie

Gęgawa żywi się głównie trawą, ale spasa też liście, młode pędy i zboże oraz różne owoce. Ponieważ nie ma tak dobrego systemu trawiennego, jak wiele ssaków roślinożernych, nie potrafi dostatecznie wykorzystać substancji odżywczych z roślin. Dlatego musi zjeść znaczną ilość pożywienia, by zapewnić sobie wystarczającą ilość ważnych dla życia substancji. Niekiedy zdobywanie i przyjmowanie pożywienia zajmuje jej cały dzień. Nie jest przy tym zaskakujące, że jest bardzo wybredna i lubi najbardziej młode, delikatne końce roślin. Często widuje się ogromne stada gęsi, gdy opadają na świeżo skoszone pola pszenicy lub jęczmienia i zbierają resztki. Lubią też młode, kiełkujące zboże. Krawędziami dziobów szczypią najdelikatniejsze pędy. Żerują rano i wieczorem na przyległych do lęgowisk polach i łąkach. Rolnicy niechętnie widują je na swych polach i uważają za szkodniki.

Status i ochrona

IUCN uznaje gęgawę za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, według szacunków organizacji Wetlands International z 2015 roku, wynosi około 1,0–1,1 miliona osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[4].

W Polsce gatunek łowny od 1 września do 21 grudnia, a na terenie województw: dolnośląskiego, lubuskiego, wielkopolskiego, zachodniopomorskiego do 15 stycznia^[14]. Na Czerwonej liście ptaków Polski gęgawa sklasyfikowana została jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[15].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Anser anser, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Carboneras 1992 ↓, s. 582.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e D. Lepage: Greylag Goose Anser anser. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-19]. (ang.).
↑ ^a ^b Anser anser, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Anserinae Vigors, 1825 – gęsi (wersja: 2019-10-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-10-29].
↑ Nazwa polskie za: P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40. Zeszyt specjalny, 1999.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
↑ ^a ^b PrzemysławP. Chylarecki PrzemysławP. i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0 .
↑ K.K. Linneusz K.K., Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, t. 1, Holmiae 1758, s. 123 (łac.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Carboneras, C., Kirwan, G.M. & Garcia, E.F.J: Greylag Goose (Anser anser). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-01)].
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-05]. (ang.).
↑ Fransson, T., Jansson, L., Kolehmainen, T., Kroon, C. & Wenninger, T: EURING list of longevity records for European birds. 2017. [dostęp 2021-05-05]. (ang.).
↑ Piotr Tadeusz, Mike Hirst, Barry O’Donoghue. Greylag Geese nesting on castle in close proximity of Peregrine Falcons. „British Birds”. 104, s. 547, 2011. (ang.).
↑ Obwieszczenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

Bibliografia

Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
Carles Carboneras: Family Anatidae (Ducks, geese and Swans). W: Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal: Handbook of the Birds of the World. Cz. 1: Ostrich to Ducks. Barcelona: Lynx Edicions, 1992. ISBN 84-87334-10-5. (ang.).

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
Anser anser (Gęgawa). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 116–120. ISBN 83-86564-43-1.
Opis gęgawy na stronie ptaki.info

[itis-1] Anser anser, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[CITEREFCarboneras1992582-2] Carboneras 1992 ↓, s. 582.

[avibase-3] D. Lepage: Greylag Goose Anser anser. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-19]. (ang.).

[iucn-4] Anser anser, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-5] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Anserinae Vigors, 1825 – gęsi (wersja: 2019-10-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-10-29].

[mic-6] Nazwa polskie za: P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. Tom 40. Zeszyt specjalny, 1999.

[biuletyn2019-7] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[trendy2018-8] PrzemysławP. Chylarecki PrzemysławP. i inni, Trendy liczebności ptaków w Polsce, Warszawa: GIOŚ, 2018, ISBN 978-83-950881-0-0 .

[oryg-9] K.K. Linneusz K.K., Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, t. 1, Holmiae 1758, s. 123 (łac.).

[hbwa-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Carboneras, C., Kirwan, G.M. & Garcia, E.F.J: Greylag Goose (Anser anser). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-01)].

[ioc-11] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Screamers, ducks, geese, swans. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-05]. (ang.).

[euring-12] Fransson, T., Jansson, L., Kolehmainen, T., Kroon, C. & Wenninger, T: EURING list of longevity records for European birds. 2017. [dostęp 2021-05-05]. (ang.).

[13] Piotr Tadeusz, Mike Hirst, Barry O’Donoghue. Greylag Geese nesting on castle in close proximity of Peregrine Falcons. „British Birds”. 104, s. 547, 2011. (ang.).

[14] Obwieszczenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).

[clpp-15] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[5]

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]